PRACA DLA ZYZIK DOGOTERAPIA W PRZEDSZKOLU, DOGOTERAPIA


Katarzyna Kurowska

EWiP z terapią pedagogiczną

Rok 2, grupa 4

CYKL ZAJĘĆ DOGOTERAPEUTYCZNYCH DLA PRZEDSZKOLA Z ODZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI

WSPOMAGANIE ROZWOJU DZIECI O SPECJALNYCH POTRZEBACH EDUKACYJNYCH.

Temat ten wybrałam ze względu na zainteresowanie, dłuższą obserwacje i pracę (póki co jako wolontariusz) w fundacji i ośrodku zajmującym się dogoterapią, czyli terapią z wykorzystaniem psów. Ośrodek ten działa przy fundacji Alterii w Krakowie i poza zajęciami terapeutycznymi z dziećmi upośledzonymi organizuje również spotkania terapeutyczne, edukacyjne i zabawy w przedszkolach i szkołach. Odbyłam również szkolenie i praktyki na wakacyjnym obozie dla dogoterapeutów razem z fundacja Mały Piesek Zuzii która współpracuje z krakowską Alterią.

Na początek wyjaśnienie czym jest dogoterapia:

A.) Dogoterapia znana również pod takimi nazwami jak canisterapia oraz kynoterapia, jest formą wspomagającą rehabilitację, psychoterapię oraz edukację. Jak wszystkie nazwy wskazują, bez względu na ich etymologię, filarem tego rodzaju terapii kontaktowej jest pies. Wyselekcjonowany, sprawdzony i odpowiednio wyszkolony czworonóg razem ze swoim przewodnikiem stanowią zespół terapeutyczny.Dogoterapia wykazuje znakomity wpływ kontaktu z psem(lub innym zwierzęciem) na zdrowie i psychikę człowieka. Jest jedną z form, zooterapii, którą  stosuje się  w wielu  krajach,  głównie w  USA. 

W naszym kraju dogoterapia obecna jest dopiero od kilku lat i istnieje dopiero kilka fundacji które wciąż walczą o fundusze i możliwość otwarcia publicznych ośrodków terapeutycznych.

Fundacje zajmujące się dogoterapią w Polsce:

Istnieje również kilka instytucji i stowarzyszeń kynologicznych które prowadzą szkolenia pod kątem prowadzenia zajęć z dogoterapii oraz specjalistycznego szkolenia psów do tego celu.

Dogoterapia jest to metoda wykorzystująca odpowiednio przygotowane psy w rehabilitacji osób niepełnosprawnych, jak  również metoda dająca wspaniałe efekty w terapii osób samotnych
i starszych, edukacji dzieci o specjalnych potrzebach rozwojowych jak i również dzieci o normalnych warunkach rozwojowych u których pies działa jako mocny motywator do pracy i nauki. Pies-terapeuta wspomaga w wieloprofilowym usprawnianiu dzieci i dorosłych a także pomaga osobom starszym czy zagubionym w zachowaniu lub wręcz nawiązaniu kontaktów ze światem zewnętrznym. Bezpośredni kontakt z psem pomaga osobom chorym w kształtowaniu umiejętności okazywania emocji oraz rozwija spontaniczną aktywność ruchową.


Dogoterapia to system ćwiczeń i zabaw z psami wspomagający rehabilitację ruchową oraz umysłową dzieci i dorosłych dotkniętych takimi chorobami, jak: mózgowe porażenie dziecięce, nerwice, autyzm, ADHD, Zespół Downa, niedowład kończyn różnego pochodzenia, wady postawy, zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe, różnorodne zaburzenia emocjonalne, rehabilitacja dzieci, trudności w szkole (problemy z rówieśnikami, rodzicami), zaburzenia mowy i wzroku, upośledzenie umysłowe oraz wieloma innymi.

Symptomy takie jak:
- wyobcowanie, brak kontaktu z innymi ludźmi,
- zaburzona sfera samooceny,
- obniżona odporność na stres,
- hiperaktywność,
- nieśmiałość,
- agresja,
- brak dystansu do innych,
mogą ulec złagodzeniu i poprzez kontakt z psem terapeutą.

Poprzez terapię kontaktową, czyli zabawy, przytulanie i głaskanie psa, osoby dotknięte niepełnosprawnością dużo szybciej i dokładniej próbują wykonać  ćwiczenia. Rozluźnieni, w bezstresowej zabawie zapominają o swoich problemach. Radość i uśmiech jest widoczny na ich twarzach. Tutaj udział psa służy wzmocnieniu rehabilitacji , wszechstronnie oddziałując na psychikę, odczucia i zdrowie dziecka. Zajęcia z psami pozwalają dzieciom lepiej się rozwijać, znaleźć przyjaciela w psie i łatwiej nawiązywać kontakty z rówieśnikami. Obecność psa - terapeuty podczas zajęć jest bardzo pomocna, chociażby dlatego, że pies zawsze akceptuje, nie ocenia i pies nigdy niczego nie zabrania pod warunkiem że jest odpowiednio przeszkolony pod kątem pracy z osobami niepełnosprawnymi.

Najczęście odbiorcami psiej terapii są dzieci niepełnosprawne. Dzieciom tym trudno jest zrozumieć, dlaczego nie mogą biegać, bawić się jak pozostałe dzieci. Czują się przez to "inne", gorsze od rówieśników. Niestety bardzo często tak właśnie są postrzegane przez dzieci zdrowe, co powoduje ich odrzucenie, brak akceptacji, czasami wręcz drwinę. Dzieci niepełnosprawne w obawie przed takimi reakcjami zamykają się w sobie, uciekają w swój własny świat, unikają kontaktów ze sprawnymi rówieśnikami. A wiadomo, że dla prawidłowego rozwoju dziecka niezbędny jest kontakt z innymi dziećmi, także tymi zdrowymi. Dzięki niemu uczy się ono funkcjonować w codziennym życiu, lepiej rozumie świat ludzi zdrowych, ma więcej przyjaciół, potrafi sobie radzić ze swoimi ograniczeniami. Pies bardzo ułatwia takiemu dziecku nawiązywanie kontaktów, ze zdrowymi rówieśnikami. Dzięki jego obecności jest ono bardziej podobne do nich, co sprawia, że łatwiej je zaakceptować. Przestaje być "inne", staje się członkiem tej samej grupy.

Dobre wyniki daje wykorzystanie psa przy rehabilitacji dzieci z porażeniem mózgowym. Przede wszystkim dzieci chętniej wykonują ćwiczenia, nie stanowią one dla nich takiej trudności, jeśli pomaga im w tym pies. Zaczynają traktować to, jako zabawę. Kontakt z psem, jego dotykanie jest doskonałą stymulacją dla mięśni, zmniejsza wrażliwość dziecka na negatywne bodźce zewnętrzne. Dodatkowo u dzieci z porażeniem mózgowym biorących udział w dogoterapii poprawia się koncentracja i koordynacja ruchowa.
Obecność psa ma też olbrzymie znaczenie przy terapii tych dzieci z porażeniem mózgowym, u których występuje padaczka. Odpowiednio przeszkolony pies potrafi ostrzec opiekunów o zbliżającym się ataku.
Warto zadbać, aby dzieci zarówno zdrowe jak i chore miały możliwość kontaktu z psem. Czy to w formie zajęć z dogoterapi, czy już jako nowego członka rodziny, który stanie się dla nich tym naprawdę wyjątkowym przyjacielem. Dzieci czerpią tyle radości z obcowania ze zwierzętami, że są one naprawdę ważne w ich rozwoju. Uśmiech i szczęście na buzi dziecka, które głaszcze psa powinno być wystarczającym argumentem, aby umożliwić mu przebywanie z nim. Dlatego właśnie fundacje i ośrodki które zajmują się dogoterpią starają się docierać do jak największej liczby placówek oświatowych, medycznych gdzie by mogły prowadzić takie zajęcia.

Podział dogoterapii:

AAA Animal Assisted Activity - Działalność z Towarzyszeniem Psa
Zajęcia z udziałem psa stwarzają możliwości edukacyjne, motywacyjne, rekreacyjne z możliwymi korzyściami terapeutycznymi. Mają one na celu podniesienie jakości życia. Mogą być przeprowadzane w ośrodkach, świetlicach, w zaaranżowanych w tym celu warunkach przez wyszkolonych profesjonalistów lub wolontariuszy, z udziałem spełniających określone kryteria zwierząt.

Zajęcia te nie posiadają wytyczonych celów terapeutycznych, zazwyczaj zawierają elementy zabaw, swobodnych rozmów, aktywności, ich przebieg jest spontaniczny. Nie ma określonego czasu ich trwania oraz obowiązku prowadzenia dokumentacji opisującej przeprowadzone spotkanie.
Najczęściej przybierają formę zajęć grupowych.

AAA może odbywać się w różnych miejscach, może być grupowa, lub indywidualna i może być stosowana do osób w różnym wieku. AAA może być stosowana przez specjalnie przeszkolonych profesjonalistów, pół-profesjonalistów, lub/i opiekunów psów, we współpracy ze zwierzętami spełniającymi specyficzne kryteria.

Czyli są to po prostu zajęcia z udziałem zwierząt. Są praktycznie zwyczajnym spotkaniem i zabawą ze zwierzęciem, które odwiedza ludzi. Te same zajęcia mogą być powtarzane z wieloma rożnymi ludźmi, inaczej niż program terapeutyczny, który jest przypisany do konkretnej osoby lub choroby.

Cechy charakterystyczne AAA

AAT Animal Assisted Therapy - Terapia z Towarzyszeniem Psa
AAT jest celowym zabiegiem, w którym zespół zwierzę - opiekun spełnia specyficzne kryteria i stanowi integralną część procesu leczniczego. AAT jest kierowana, lub/i prowadzona przez profesjonalnego pracownika służby zdrowia, specjalistę, w ramach jego/jej zawodowej praktyki. AAT została opracowana w celu polepszenia fizycznego, społecznego, emocjonalnego i/lub poznawczego funkcjonowania człowieka. AAT może być prowadzona w różnych miejscach, może być grupowa lub indywidualna i może być stosowana do osób w różnym wieku. Terapia z udziałem zwierząt to działanie mające ściśle określone cele. Zwierzę spełniające określone kryteria jest integralną częścią całego procesu terapeutycznego. Do terapii z udziałem zwierząt kieruje specjalista zajmujący się leczeniem i/ lub przebiegiem terapii danej osoby. Wyspecjalizowany profesjonalista prowadzi zajęcia, określa ich i cele i zadania dla każdego uczestnika. Przebieg i rezultaty terapii są obserwowane, weryfikowane i/lub mierzone.

Cechy charakterystyczne AAT:

Cele:

- fizyczne


- zdrowie psychiczne


- edukacyjne


- motywacyjne

AAE Animal Assisted Education - Edukacja z Towarzyszeniem Psa
AAE jest celowym zabiegiem, w którym zespół zwierzę - opiekun, spełniający specyficzne kryteria, stanowi integralny element programu opracowanego w celu polepszenia funkcji poznawczych człowieka. AAE winna być kierowana i/lub prowadzona przez profesjonalnego wychowawcę odpowiedniej specjalności, w ramach jego/jej praktyki zawodowej. AAE może być stosowana w różnych miejscach, może być grupowa, lub indywidualna i może być stosowana do osób w różnym wieku. Proces ten powinien być dokumentowany i oceniany.

Ćwiczenia z psem podczas indywidualnych zajęć terapeutycznych, czy edukacyjnych mogą przybierać różnorodną formę i powinny być elastyczne i dostosowane do potrzeb edukacyjnych grupy lub pojedynczych jednostek.


Można podzielić je na dwie grupy:

1. Ćwiczenia z psem
2. Ćwiczenia przy psie

Ćwiczenia z psem:

Ćwiczenia przy psie to:

B.) Pies terapeuta

Do dogoterapii nadają się psy różnych ras (jednak najczęściej spotykane są: labrador retriever, golden retriever, berneński pies pasterski, alaskan malamute, syberian husky,spaniele oraz nowofundlandy). Powinny spełniać określone warunki. Muszą być odpowiednio przeszkolone, posłuszne, nie mogą wykazywać żadnych oznak agresji , zdrowe (systematyczna kontrola weterynaryjna), czyste, tolerancyjne, pewne siebie, akceptujące obcych, a także lubić  pieszczoty, dotyk i chętnie współpracować. Muszą być pewne siebie, cierpliwe i przewidywalne. Pozytywnie reagować na nowo poznane osoby.

Pies terapeuta to nie tylko pies grzeczny, dobrze ułożony i łagodny. Musi on (po zaliczeniu testu wstępnego) odbyć wraz ze swoim przewodnikiem 6-cio miesięczne szkolenie. Odbywa się ono w formie weekendowych seminariów. Szkolenie obejmuje część teoretyczną dla przewodnika psa oraz część praktyczną dla przewodnika i psa. W szkoleniu psa terapeuty szczególną rolę odgrywa jego posłuszeństwo oraz odporność na stres wywołany obciążeniem psychicznym, powstającym przy pracy z osobami niepełnosprawnymi, a także z osobami w podeszłym wieku.
Przewodnik psa terapeuty uczy się rozpoznawania oraz reagowania na potrzeby psa.
W zależności od możliwości znoszenia obciążeń przez psa, zespół przewodnik-pies terapeuta otrzymuje zadania i prace w odpowiednich placówkach: od wizyt w domach opieki społecznej po wizyty w szpitalach i ośrodkach psychiatrycznych, a także rehabilitacyjnych. Ze względu na dużą odpowiedzialność przy takich działaniach egzaminy posłuszeństwa psa terapeuty powtarza się co roku.

Pies jako współpracujący terapeuta odbiera ludzi takimi jakimi są i daje każdemu to, czego od niego aktualnie oczekują. Przewagą psa terapeuty są jego spontaniczne reakcje oraz instynktowne stawianie granic i barier we wzajemnych kontaktach. Bezpośredni kontakt psa terapeuty oddziałuje na wszystkie zmysły dziecka.

W sferze emocjonalnej terapia z użyciem psa terapeuty wpływa na uwrażliwienie odbioru bodźców zewnętrznych, rozwija świadomość odpowiedzialności za swoje działania, wzmacnia poczucie stabilności emocjonalnej oraz pomaga pokonywać uczucie strachu i zagrożenia.
W sferze społecznej kontakt z psem terapeutą uczy m.in. przestrzegania reguł zachowań. Zmniejsza zachowania agresywne, odbudowuje umiejętność nawiązywania kontaktów oraz wpływa na poczucie zaufania do innych. Reguluje również zwykłe zachowania społeczne w grupie rówieśniczej. Czasowa obecność psa terapeuty w klasie szkolnej ma pozytywny wpływ na zachowania oraz stany emocjonalne wszystkich uczniów.

C.) Zajęcia terapeutyczne W zależności od stopnia niepełnosprawności, diagnozy i zaleceń lekarskich zajęcia są indywidualnie dopasowywane do konkretnych osób, lub w małych grupach.

Zajęcia terapeutyczne polegają na:

-poznawaniu budowy ciała psa

-kształtowanie orientacji w schemacie własnego ciała

-doskonalenie sprawności ruchowej

-stymulowanie zmysłów: słuchu, wzroku, dotyku

-ćwiczenie koncentracji uwagi

-wyzwalanie spontanicznej aktywność dziecka w zabawie z psem

-nauce troski o higienę własną i psa - mycie rąk, czesanie, karmienie

-okazywania emocji i uczuć związanych z kontaktem ze zwierzętami

-naśladowania ruchu poprzez obserwowanie czynności wykonywanych przez psa i naśladowanie ich np. chodzenie, siadanie, leżenie

-nauka samodzielności - samodzielne wykonywanie zadań z udziałem psa (chodzenie na smyczy, czesanie, elementy tresury)

-ćwiczenia relaksacyjne

Korzyści płynące z dogoterapii:
- przynosi radość i wywołuje uśmiech,
- pozwala rozwijać kontakty społeczne,
- poprawia komunikację,
- pozwala myśleć o czymś innym niż własna osoba, wiek, choroba.
- stymuluje ruch i aktywność, samodzielność i odpowiedzialność,
- daje możliwość okazania uczuć,
- wytwarza swoistą więź: człowiek - zwierzę,
- podwyższa pewność siebie, nadaje życiu sens,
- pomaga zdobyć nowych przyjaciół,
- ułatwia przejść przez samotność, chorobę i depresję,
- rozwija funkcje poznawcze, koncentrację uwagi, orientację przestrzenną,
- uczy samoakceptacji.

W  zależności od indywidualnych potrzeb uczestników, opracowane są  ćwiczenia, zabawy, które pozwolą uzyskać określone cele.

Kontakt psa z dziećmi upośledzonymi umysłowo:

- pomaga wyćwiczyć umiejętność  komunikowania się, nawiązywania kontaktów, ośmiela dzieci, uczy podejmowania decyzji, wyrażania własnego zdania, wzbogaca słownictwo,

-  zapewnia społeczną integrację,

-  pomaga w doskonaleniu sprawności fizycznej i koordynacji ruchowej, nabywania umiejętności dnia codziennego np.: zakładanie, wiązanie itp.

- stymuluje rozwój zmysłów, tj. wzroku, słuchu, dotyku czy węchu,

- rozwija zachowania opiekuńcze,

- pomaga kształtować samodzielność i nawyki higieniczne,

Kontakt psa z dzieckiem w terapii logopedycznej:

- mobilizuje do głośnego i poprawnego wysławiania się,

- uczy naśladowania umiejętności takich jak np.: dyszenie, oblizywanie językiem,

- stwarza możliwości nazywania czynności, zachowań, stosowania określeń, orientacji przestrzennej, czyli wzbogacanie słownictwa,

- umożliwia sprawdzenie, na ile poprawna wymowa jest utrwalona w spontanicznym mówieniu.

Kontakt psa z pacjentem w rehabilitacji:

- ciepło psa, dotyk jego sierści sprawia, że mięśnie się rozluźniają, co ułatwia pracę usprawniającą,

- motywuje dziecko do wytrwałej pracy, nawet w sytuacji, gdy go nie ma, gdy oczekuje się na jego przyjście,

- wykonanie ćwiczeń rehabilitacyjnych przychodzi małemu pacjentowi o wiele łatwiej, gdy są one prowadzone w formie zabawy z psem.

Kontakt psa z dzieckiem nadpobudliwym:

- działa wyciszająco, mobilizuje do wytrwałej pracy,

- pomaga w koncentracji uwagi,

- stwarza sytuacje nowe, z którymi dziecko musi sobie poradzić ,

Kontakt psa z dzieckiem nieśmiałym:

- pomaga przełamywać ograniczenia mentalne,

- wzmacnia poczucie własnej wartości,

- uczy zdecydowanej postawy,

- pies daje poczucie bezpieczeństwa.

W pracy z dzieckiem z autyzmem:

- pomaga nawiązać kontakt, wywołuje zainteresowanie, uczy zachowań, naśladowania,

- uczy się topografii swojego ciała, przenosi to na innych - generalizuje,

- wpływa na przełamanie lęku i pogłębienie kontaktu z otoczeniem,

-pomaga w kształtowaniu umiejętności okazywania emocji, nazywania ich oraz rozwija spontaniczną aktywność ruchową.

- pomaga przełamać niechęć do dotyku,

W pracy z dzieckiem dyslektycznym

- pozwala odbudować poczucie własnej wartości,

- doskonali orientację stronną,

- ćwiczy sprawność manualną, płynność ruchów,

- doskonali percepcję wzrokową (płynność ruchów gałek, pamięć wzrokową, spostrzegawczość)

- doskonali percepcję słuchową (doskonalenie pamięci, wzbogacanie słownictwa)

Jak można wywnioskować po dokładniejszym zapoznaniu się z pojęciem i zadaniami dogoterapii jest to taki sposób terapii który na pewno ma duże znaczenie dla wychowywania i nauczania. Może nie jest to klasyczna forma oddziaływania na młodego człowieka ,ale w moim przekonaniu dzieci i młodzież pragną nowości, zmian w rutynie codziennej nauki a psy potrafią ta rutynę zmienić w niesamowita przygodę z pożytkiem dla obu stron. Tym bardziej, że dogoterapia pojawia się już nie tylko w ośrodkach dla dzieci niepełnosprawnych, szpitalach ale tez w przedszkolach, szkołach ,ośrodkach dla trudnej młodzieży. Jest nie tyle środkiem wychowania co metoda wspomagającą.

Dogoterapia doskonale łączy naukę, rewalidację i zabawę. Pies uczestniczący w zajęciach pełni ważną rolę edukacyjną: zmniejsza zachowania opozycyjne, przyczynia się do wzrostu dziecięcych zdolności uczenia się. Poprzez kontakt z psem dzieci doskonalą swoje umiejętności społeczne, kształtują wrażliwość. Gdy w zajęciach uczestniczy pies , dłużej i chętniej ćwiczą, a wykonywanie zadań wywołuje wiele radości. Pies potrafi skoncentrować na sobie uwagę, zachęcić do zabawy, uatrakcyjnić długotrwałe zajęcia, przełamać lęk przed kontaktem ze światem zewnętrznym. Dogoterapia bardzo korzystnie wpływa na sfere psychiczną i socjologiczną ludzi chorych. Bezpośrednio pomaga otworzyć się na zewnątrz, przełamywać lęki w kontaktach z innymi ludźmi, stymuluje rozwój zmysłów jak: wzrok, słuch, dotyk czy węch. U dzieci wyzwala aktywność w stosunku do psów i przełamuje lęki w kontaktach z otoczeniem. Potrafi choremu dziecku przywrócić wiarę we własne siły, w możliwość kontroli nad otoczeniem. Ogromne znaczenie dla dzieci głuchych i niewidomych ma kontakt z psem, pogłaskanie, przytulenie, powąchanie.

Tak jak dla terapeuty praca z psem przynosi satysfakcję i mobilizuje do dalszych działań tak i dla dziecka nauka i terapia, kontakt ze zwierzętami, ich otwartość, miłość i oddanie pozwala na uwierzenie w siebie i przezwyciężanie trudności.

Dołączona propozycja zajęć należy do grupy AAA oraz AAE i nie zawiera w sobie terapii indywidualnej z dzieckiem o konkretnym upośledzeniu. Zajęcia te dostosowane są do możliwości dzieci w wieku przedszkolnym i umożliwiają również udział w zabawach dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

CYKL ZAJĘĆ DOGOTERAPEUTYCZNYCH DLA PRZEDSZKOLA Z ODZIAŁAMI INTEGRACYJNYMI

WSPOMAGANIE ROZWOJU DZIECI O SPECJALNYCH POTRZEBACH EDUKACYJNYCH.

Wszystkie zajęcia przeprowadzane są w grupach 10-15 osobowych dzieci w wieku 5-6 lat.

SPOTKANIE 1-zajęcia wprowadzające :

Pierwsze zajęcia mają na celu zapoznanie grupy z zespołem terapeutycznym, luźne zabawy i rozmowy, zainteresowanie dzieci psami wprowadzonymi na zajęcia. Pierwsze zajęcia mają również na celu przełamanie bariery wynikającej z lęku przed zwierzęciem, indywidualne podejście do każdego dziecka.

Program realizowany w formie pogadanki przeplatanej ćwiczeniami z zakresu bezpiecznego podchodzenia i nawiązywania relacji z psem. Całość prowadzona w formie zabawy przy udziale specjalistycznie przeszkolonego psa. Zajęcia prowadzi nauczyciel-wychowawca grupy oraz dogoterapeuta/ci.

W trakcie zajęć dzieci :
- poznają różne rasy psów;
 - dowiadują się o roli psów pracujących dla człowieka;
 - uczą się prawidłowego nawiązywania kontaktu z psem;
 - uczą się tego jak wolno, a jak nie należy zachowywać się w kontakcie z psem

Plan zajęć:

1.Ćwiczenia wprowadzające. Pobudzające do pracy dzieci bierne i dyscyplinujące dzieci nadmiernie pobudzone. Piosenka rozpoczynająca zajęcia <do melodii „Panie Janie”> :

„Witaj <imię dziecka>, Witaj <imię dziecka> . Jak się masz? Jak się masz? Wszyscy Cię witamy! <wszyscy machają rękami> Wszyscy Cię kochamy. <krzyżują ręce na piersiach> Bądź wśród nas, bądź wśród nas!

2.Krótka pogadanka o zwierzętach prowadzona przez wychowawcę grupy. Dialog pedagog-dzieci „kto ma w domu pieska, jak wygląda, kto i jak się nim opiekuje? (…)”

3. Przywitanie i przedstawienie psów i dogoterapeutów:

-Przedstawienie zespołu dogoterapeutycznego oraz psów, opowiedzenie paroma zdaniami po co przyszli i co będą robić w danej grupie

-Krótkie zaprezentowanie kilku sztuczek w wykonaniu psów (turlanie się, przybijanie piątki, podawanie łapy, zawstydzanie się psa, proszenie, ganianie za ogonem itp.) służące wzbudzeniu zainteresowania zajęciami.

- Indywidualne przywitanie dzieci z psami i terapeutami. Możliwość podejścia do psów i pogłaskania.

4. Rozmowa zespołu dogoterapeutycznego z dziećmi o prawidłowym nawiązywania kontaktu z psem, tego co wolno a co nie w kontakcie ze zwierzętami, jak należy zachowywać się w stosunku do nowo poznanego zwierzęcia, jak należy pielęgnować własnego psa, jak go karmić, poić.

Rozmowa przeplatana jest ćwiczeniami w których dzieci pojedynczo podchodzą do psa demonstrując to czego się właśnie nauczyły/dowiedziały:

-samodzielne wyczesywanie psa przez dzieci

-samodzielne karmienie, podawanie karmy przez dzieci z ręki, można karmić łyżką nabierając karmę z miski

-pojenie psa-nalewanie wody do miski

-nauka prawidłowego głaskania, dotykania psa

- wyprowadzanie pupila na spacer

4.Luźna zabawa dzieci z psami pod okiem pedagogów i przewodników psów:

-głaskanie, czesanie psa

-przytulanie

-zabawa w „Myjnie samochodową”: dzieci tworzą tunel pod którym przechodzi jedno z nich, pozostałe dzieci jak szczotki myjni , głaszczą go, mówią coś miłego. Pod tunelem przechodzą również psy.

5.Podsumowanie zajęć, przypomnienie nowych wiadomości, umiejętności, sprawdzenie ich właściwego zrozumienia.

6.Zajęcia wyciszające, uspokajające nadmiar emocji.

-ćwiczenia oddechowe: Wszyscy siadają w siadzie skrzyżnym w kółeczku, kładą ręce na kolana, zamykają oczy,na sygnał terapeutki (może to być szczeknięcie psa) powoli wciągają powietrze nosem, wydmuchują ustami. Czynność powtarzana kilkakrotnie.

- leżenie na dywanie z psami i słuchanie bajki, muzyki relaksacyjnej.

-kolorowanki - ZAŁĄCZNIK NR 1

SPOTKANIE 2-Poznaje mowę mojego psa:

W trakcie zajęć dzieci :

- poznają sygnały uspokajające wysyłane przez psy - uczą się respektowania komunikatów wysyłanych przez psy;
- uczą się różnych form prawidłowej zabawy z psem; -uczą się nazywać emocje u siebie i u psów , rozpoznawać gesty.

Plan zajęć:

1.Ćwiczenia wprowadzające.< np. piosenka „Jestem Ola, jestem Ola, a Ty kto? A Ty kto?>

2. Przywitanie i przedstawienie psów i dogoterapeutów .<można kontynuować piosenkę „To jest Tofik, to jest Tofik, a Ty kto?...”

- Indywidualne przywitanie dzieci z psami i terapeutami: każde chętne dziecko ma możliwość podejścia do psa który na komendę przewodnika podaje dziecku łapę lub przybija „piątkę”.

3.Dzieci siedzą w okręgu na przeciwko prowadzącego i psów. Rozmowa z pedagogiem: Kto ma psa w domu? Czy Wasz pies robi miny? Czy Wy też robicie miny? Czy wiecie co myśli/chce powiedzieć pies np. machając ogonem, wysuwając język?

4.Prowadzący prezentuje obrazki z minami (emocje): smutny -zły-wesoły-ZAŁĄCZNIK NR 2. Dzieci nazywają emocje i pokazują właściwy obrazem z nazwaną emocją. Dzieci demonstrują na sobie jakie robią miny jak są szczęśliwe, smutne, złe.

5.Pedagog wyjaśnia, że psy również potrafią robić takie miny. Przedstawia dzieciom zdjęcia psów z różnymi sygnałami uspokajającymi które wysyła pies i wyjaśnienie co pies przez to chce powiedzieć:

-odwrócenie głowy=” nie podoba mi się to co robisz”

-oblizywanie nosa językiem= „proszę, przestań”

-ziewanie=” uspokój się!”

-pokazywanie zębów, warczenie = „jestem naprawdę zły!”

-machanie ogonem, postawa sfinksa= „pobaw się ze mną!”

6.Przewodnik psa pokazuje jak właściwie bawić się z psem, głaskać. Pokazuje dzieciom psie zabawki.

-pies nie lubi być głaskany po głowie

-aby uspokoić psa należy go głaskać od grzbietu wzdłuż przednich łap

-nie nachylać się nad psem, nie siedzieć na psie

Wszystkie te czynności demonstruje na jednym psie. Chętne dzieci mogą potem powtórzyć zadanie na wybranym przez siebie czworonogu.

7. Przewodnik mówi jak postępować aby pies się nie denerwował:

-do psa podchodzić bokiem, po łuku. Nigdy nie na wprost!

-przewodnik pokazuje pozycję obronną w sytuacji zagrożenia <pozycja „na żółwika”- kucnąć, skulić się, schować głowę między kolana, zacisnąć dłonie w piąstki i położyć na karku>.Przewodnik najpierw demonstruje, dzieci potem naśladują.

-przewodnik przestrzega by nie zbliżać się do suczki która ma małe szczenięta.Wierszyk:

„Psia mama swych dzieci dzień cały pilnuje,

Nie podchodź zbyt blisko bo się zdenerwuje”

-P.przestrzega że nie wolno dokuczać zwierzętom. Wierszyk:

„Stoi rudy Azor na drewnianej budzie, gryzie bardzo mocno, gdy straszą go ludzie.”

-P.przestrzega że nie wolno zabierać rzeczy należących do psa. <wierszyk>

„Gdy swych rzeczy pilnuję-mówi piesek mały-zły jestem na dzieci, które je zabrały”

-P. przestrzega aby nie przeszkadzać psu podczas jedzenia, spania, by nie wchodzić na teren którego pilnuje pies <wierszyk>:

„Gości nieproszonych-mówi As do Burka- przeganiamy szybko z naszego podwórka!”

8.Zabawa „Pieski na spacer,pieski do budy”. Kilka par dzieci (mogą się również włączyć dorośli) tworzą pary-budy stojąc naprzeciwko siebie i trzymając się za ręce. Pozostali chodzą na czworakach po sali. Na hasło „pieski do budy”, dzieci muszą wejść do „bud”. Hasło „pieski na spacer” pozwala na wyjście z budy i luźne chodzenie po sali. Po paru kolejkach zmiana ról osób będących „pieskami” i „budami”

.

9.Rozdanie dzieciom kart pracy na których widnieją sylwetki psów-ZAŁĄCZNIK NR 3. Dzieci zamalowują te części ciała którymi pies wysyła sygnały i porozumiewa się z człowiekiem i innymi zwierzętami. Psy w tym czasie odpoczywają. Po skończeniu pracy dzieci pokazują psom swoje rysunki.

10.Podsumowanie zajęć, przypomnienie nowych wiadomości, umiejętności, sprawdzenie ich właściwego zrozumienia.

11.Zajęcia wyciszające, uspokajające nadmiar emocji

- Najpierw dzieci głęboko oddychają następnie zaczynają oddychać miarowo i wolno a  następnie zwalniają oddech i próbują  oddychać jak śpiący lub zmęczony pies, wystawiając język z ust.

12.Pożegnanie

SPOTKANIE 3- Poznaję budowę ciała człowieka i psa oraz różnice

W trakcie zajęć dzieci :

-kształtują orientację w schemacie budowy ciała -kształtują orientacje przestrzenną, kierunki

Plan zajęć:

1.Ćwiczenia wprowadzające. <np.piosenka „Popatrzcie na jamniczka…” >

2. Przywitanie z zespołem i psami. <przywitanie np. piosenką „Wszyscy są, witam Was…”

3.Poznanie budowy własnego ciała. Nauczyciel przedstawia makietę z sylwetką człowieka.- ZAŁĄCZNIK NR 4. Dzieci pojedynczo zgłaszają się i nazywają poszczególne części ciała. Nauczyciel przyczepia do danych części ciała kartoniki z ich nazwami. Dzieci ogladają swoje ręce, paluszki, dotykają i masują brzuch, machają nogami. <może być przydatne lustro>

Terapeuta pyta dzieci o cechy budowy psa i różnice w budowie psa i człowieka .Samodzielne wypowiedzi dzieci:

-że pies nie ma rąk i nóg lecz łapy. Na każdej łapie są pazury

-jego uszy wyglądają troszkę inaczej niż uszy człowieka, często są oklapnięte

-pies ma ogonek którego człowiek nie ma. Kiedy się cieszy to nim macha.

-pies ma mokry nos i wąsy

-tu i tu pies ma grzbiet i brzuch

-pies ma sierść a człowiek włosy

Po tej demonstracji dzieci na dużym, papierowym schemacie psa- ZAŁĄCZNIK NR 3 pokazują i nazywają poszczególne części ciała psa. Porównują je do ciała człowieka. Znajdują różnice. Jako zajęcia dodatkowe już po sesji z psami dzieci mogą lepić postacie człowieka lub psa z plasteliny, kolorować tematycznie związane z tym obrazki.

4.Zgaduj zgadula-terapeuta prosi chętne dzieci -tyle ile jest psów na sali na środek. Dziecko siedzi przed psem z zawiązanymi oczami, Terapeuta kierując jego rączką, dotyka poszczególnych części psa prosząc dziecko o ich nazwanie. Gdy dziecko ma problem z nazwaniem, terapeuta lub dzieci z grupy naprowadzają dziecko opisując np. tą częścią pies macha jak się cieszy, tą częścią pies nasłuchuje czy ktoś go woła, tą częścią pies wącha co ma dobrego w miseczce.

5.Pokazywanka- zabawa utrwala informacje o budowie ciała dziecka i psa, o podobieństwach i różnicach. Można ją powtarzać kilkakrotnie. Terapeuta może się mylić przy pokazywaniu poszczególnych części, co zapewne wprowadzi dziecko w stan wesołości i poskutkuje lepszym zapamiętywaniem części ciała. W trakcie wyliczanki dziecko samodzielnie lub przy pomocy dorosłego wskazuje wymieniane części swojego ciała a potem psa:

„Każde dziecko ma dwie rączki.I dwie nóżki także ma.

Jeden nosek,jedne usta. Oczka,uszy są po dwa.

Cztery łapki piesek ma. Jeden nosek,uszka dwa.

Jeden ogon z tyłu merda. Patrzą na nas dwa oczęta.”

6.Głowa,nos,plecy.-Nauczyciel stoi przy magnetofonie i prowadzi zabawę. Dzieci chodzą w takt muzyki po sali. Między nimi przechadzają się również terapeuci z psami. Osoba prowadząca wycisza co jakiś czas muzykę i wydaje polecenie grupie np. „ręka do ręki”, ”czoło do czoła”. Zadaniem dzieci jest łączenie się w pary i stosowanie się do próśb prowadzącego. W trakcie zabawy padają również polecenia związane z psem np. „ręka do łapy” lub „noga do ogona”. Gdy wszyscy połączą się a pary w określony sposób, muzyka zaczyna grać, a wszyscy maszerują znów swobodnie po sali.

7.Gdzie stoi pies.-Dzieci siedzą na podłodze. Terapeuta wybiera jedno dziecko, prosi by stanęło na środku sali i zasłania mu chustką oczy. Zabawa polega na wskazaniu i powiedzeniu ,gdzie stoi pies tylko na podstawie usłyszanego szczekania. Dziecko może określić kierunek, z którego słyszy szczekanie, za pomocą takich kierunków jak: z przodu, z tyłu, z boku, za mną, przede mną .Gdy dziecko prawidłowo odgadnie może wybrać kolejne dziecko które usiądzie w środku koła. Jest to ćwiczenie mające na celu określenie miejsca i kierunku w przestrzeni.

8.Tor przeszkód-Dzieci uczą się poruszania w określonym kierunku oraz dopasowywania swoich ruchów do pokonywania przeszkód. Terapeuta buduje tor dostosowany do sprawności ruchowych dzieci. Powinny się tam znaleźć takie elementy by dzieci mogły przechodzić prosto (np. wzdłuż rozłożonej smyczy),pod (pod stołem),nad (nad miską). Na końcu toru siedzi pies i czeka na smakołyk który niesie mu dziecko. Dziecko idzie z zamkniętymi oczami, terapeuta nim kieruje: „to jest tor przeszkód, na końcu czeka na Ciebie piesek, idź prosto, powoli stawiaj stopy obok smyczy, teraz musisz się schylić, wejść pod stół, idź na czworakach, wstań, uważaj! Nie wpadnij do miski, przekrocz miskę, dwa kroki do przodu, teraz jeden w lewo, wyciągnij rękę, podejdź do pieska, daj mu smakołyk, pogłaszcz psa. Byłeś świetny! „

9.Podsumowanie zajęć.

Hau-bada (Lambada)-Ta znana zabawa kształtuje świadomość własnego ciała i kierunków oraz umiejętność wyróżniania i nazywania części ciała. Ponadto śpiewanie piosenek ma korzystny wpływ na rozwój komunikacji językowej dziecka. W trakcie śpiewania dziecko rozwija aparat głosowy, modyfikuje oddychanie, poprawia wymowę.

Dzieci ustawiają się w kole. Wraz z prowadzącym śpiewają piosenkę hau-bada i wykonują polecenia podane w piosence.

„Tańczymy hau-bada, hau-bada, hau-bada,
Tańczymy hau-bada, małego walczyka.
Tańczą go starszaki, starszaki, starszaki,
Tańczą go starszaki i wszystkie pieski też.
Rączki były? <pokazujemy>
Były! <pokazujemy>
Łokcie były? <pokazujemy>
Nie!”
Prowadzący wymienia kolejno części ciała np. noski, uszy, plecy, kolana, …
(dzieci mogą wskazać, dotknąć tę część również u psa, jeśli ma ją oczywiście ;))

10.Labirynt - ZAŁĄCZNIK NR 5.Ćwiczenie dodatkowe wykorzystywane w zależności od możliwości intelektualnych grupy.

„Azor za kotami biegał, z wróblami się czubił. Biegał, szczekał, ogon gonił, aż ślad drogi zgubił.

Węszy, skacze, kołka kręci, sapie z wielkiej trwogi, bo już słonko się schowało a nie widać drogi!

Nie ma żartów-myśli Azor i wzdycha niebożę, może któreś z grzecznych dzieci wrócić mi pomoże?”

11.Pożegnanie <np.piosenka „Dzisiaj już żegnam Was, pożegnania nadszedł czas…” >

SPOTKANIE 4- Potrafię opisać to co widzę.

W trakcie zajęć dzieci :

-uczą się jak wydawać komendy <stanowczo, otwierać szeroko usta, nie mruczeć pod nosem >

-wzbogacają słownictwo, budują pełne zdania, opisują,usprawniają i rozwijają mowe,myślenie

-utrwalają poznane wiadomości na temat budowy psa i człowieka

-utrwalanie imion, nazw przedmiotów, kolorów, kształtów, wielkości.

- nauka komend wzbogaca zasób wiedzy dziecka, przede wszystkim zaś daje dziecku poczucie sprawczości i podnosi jego samoocenę.

1.Ćwiczenia wprowadzające.

- Wprowadzenie podstawowych kolorów, kształtów, rozmiarów.

-Wierszyk: <kilkakrotne przeczytanie, można też go nauczyć dzieci jeśli ich predyspozycje na to pozwalają>

Wszystkie pieski spały.
Pierwszy obudził się mały.
Mały obudził średniego,
Który spał obok niego.
Gdy średni już nie spał,
To duży też przestał.
Trzy pieski się bawiły,
Czwartego zbudziły.
Cztery pieski szczekały,
Piatemu spać nie dały.

- Głuchy telefon na „ psie tematy”.

-Nauczyciel rozkłada przed grupą kartoniki z różnymi wizerunkami psa- ZAŁĄCZNIK NR 6. Na polecenie nauczyciela dziecko znajduje kartoniki na których:
 -  pieski są koloru białego (czarnego, brązowego itd.)
- pieski są łaciate
- pieski mają długą sierść
- pieski śpią, jedzą, biegną itd.
- Dziecko wybiera kartonik i musi powiedzieć pełnym zdaniem co ma na obrazku.

2. Przywitanie z zespołem i psami.

3. Ćwiczenia logopedyczne
- ćwiczenie dmuchania - dziecko może dmuchać delikatnie w sierść psa, co daje efekt wizualny, na sierści robi się gwiazdka, gniazdko: ważne by dziecko wdychało powietrze nosem a wydychało ustami,
- gwizdanie - nauka gwizdania, wdech nosem, wydech ustami,
- dyszenie jak pies,
- wycie,
- naśladowanie dźwięków wydawanych przez psa

4.Posłuszny piesek. Dziecko trzymając smakołyk dla psa, staje w dość dużej odległości od niego. Terapeuta prosi dziecko by wyciągając rękę ze smakołykiem, wymówiło imię psa bądź wydało komendę „do mnie!” lub „chodź!”. Następnie terapeuta puszcza psa. Pies po przywołaniu podchodzi do dziecka i w nagrodę zjada smakołyk z jego reki.

5.Czarodziejski worek. Zabawa werbalno-zmysłowa, ćwiczenie usprawnia aparat artykulacyjny, stymuluje zmysły. Terapeuta wkłada do worka kilka przedmiotów należących do psa i znanych dziecku. Dziecko wyciąga po jednym i opisuje pozostałym dzieciom jak wygląda i do czego służy. Dzieci mają zgadnąć co to za przedmiot.

6.Układanka geometryczna . Dzieci dostają kartoniki z różnymi figurami geometrycznymi i maja za zadanie ułożyć z nich sylwetkę psa - ZAŁĄCZNIK NR 7

7.Znajdź swój kolor.-Dzieci podzielone na 4 grupy. Każda z grup dostaje szarfy w innym kolorze. Na sali w różnych miejscach siedzą 4 psy z szarfami na szyi w kolorach grup. Uczestnicy zabawy swobodnie biegają po sali, na sygnał terapeuty mają za zadanie odnaleźć właściwego psa i utworzyć wokół niego kółko.Za każdym razem terapeuta przesadza psy w inne miejsca.

8.Kolorowe przybory-Terapeuta dzieli dzieci na 4 zespoły. Przed każdym sadza psa z szarfą na szyi. Szarfy są w 4 różnych kolorach. Prowadząca rozrzuca na podłodze różne przybory psa oraz zabawki w 4 podstawowych kolorach. Utrwala z dziećmi nazwy kolorów. Zadaniem zespołów jest jak najszybsze zebranie przedmiotów w wyznaczonym wcześniej kolorze i ustawienie ich przed swoim psem. Na sygnał terapeuty dzieci rozpoczynają konkurencje, wygrywa zespół, który pierwszy wykona zadanie i zbierze jak najwięcej akcesoriów o podanym kolorze.

9.Zajęcia wyciszające. Słucham i pokazuje- terapeuta czyta dzieciom bajkę o psie. Zadaniem dzieci jest naśladowanie tego co robi pies z bajki np. warczenie-rrrrrr,piszczenie,szczekanie,skamlenie,wąchanie-wciąganie powietrza nosem, dyszenie-ciężkie oddychanie z językiem na wierzchu.

-Kołysanka dla pieska. Dzieci cichutko mruczą jakąś znaną piosenke.

10.Pożegnanie z zespołem dogoterapeutycznym.


SPOTKANIE 5- Ja też tak potrafię! Zrób to co ja.

W trakcie zajęć dzieci :

-ćwiczą precyzje ruchów dłoni, palców, nadgarstka; -kształtują i doskonalą chwyt pęsetkowy -manipulują przedmiotami; -wyrabiają płynność i precyzje ruchów; -ćwiczą motorykę małą i dużą

-eliminowanie napięcia mięśniowego

1.Ćwiczenia wprowadzające. Zagadki o psach. Piosenka „Wszyscy są, witam Was na zabawę już czas, jestem ja, jesteś Ty, oraz psy…”

2. Przywitanie z zespołem i psami. <podanie łapy, piątka>

3.Co robi pies.- Grupa siada obok lub naprzeciwko psa. Zadaniem dzieci jest nazwanie, a następnie powtórzenie czynności wykonanej przez psa. Wszyscy zaczynają od spaceru. Na pytanie: ”co robi pies?” -„idzie” i wszyscy maszerują za psem. To samo powtarza się z czynnościami: siedzi, leży,skacze, turla się, podaje łapę, stoi (na czworakach),prosi ( dzieci na dwóch nogach z rękami w górze), je, pije.

Można tę zabawę powiązać z zabawą o nazwie „Na podłodze siedzi pies, co on robi to ja też…”, naśladując pozycje i ruchy psa (mimowolne lub wykonane na komendę przewodnika) lub z zabawą w ćwiczenie jedzenia i picia bez użycia rąk ( z misek lub talerzy).

4. Idziemy na bal. Ćwiczenie wymaga skupienia i dopasowania ruchów rąk pod kontrole wzroku. Ćwiczony jest tu chwyt pęsetkowy. Zadaniem dziecka jest wyjmowanie kawałków suchej karmy z dziurką w środku z pojemniczka i nawlekanie ich na sznureczek. „Korale” otrzymuje pies którego ubieramy na bal. Jeśli jest to pies długo-włosy to można również go „uczesać” przypinając mu spinki-klamerki.

5.Przeciąganie liny-Wspólne przeciąganie sznura rozwija sprawność ruchową i uwalnia napięcia mięśniowe. Jest również dobrym ćwiczeniem na rozluźnienie psa. Jeden koniec sznura trzyma dziecko ,drugi pies. Każde ciągnie w swoją stronę.

6.Piesku łap!- Dzieci pojedynczo rzucają piłeczki do psa który ma je złapać najlepiej w powietrzu i przynieść z powrotem do dziecka ( aport zabawowy )

7.Po linie do pieska.-Ćwiczenie doskonali koncentracje, równowagę ,koordynacje i orientacje w przestrzeni. Terapeuta rozwija na podłodze długi sznurek, tworząc zakrętasy i zawijasy. Pies siedzi na końcu sznurka. Dziecko ma dotrzeć po sznurku do psa trzymając w ręce smakołyk. W nagrodę za dojście na metę podaje psu smakołyk.

8.Piesek na milion sposobów.-Kształtuje sprawność rąk, dostarcza doznań czuciowych, wspomaga koncentracje i koordynacje oko-ręka, a także uwalnia napięcia mięśniowe. Dziecko otrzymuje kartkę z konturem psa i wykleja kontur lub całą sylwetkę plasteliną, papierem, skrawkami materiału, płatkami owsianymi. Można również wykorzystać w tym ćwiczeniu inne techniki. Np. rysowanie po liniach, pogrubianie konturów, rysowanie wg wzoru, obrysowanie szablonu, wydzieranie, stemplowanie. Na koniec prezentacja pracy psu i terapeucie. ZAŁĄCZNIK NR 8

9.Złap mój ogonek.. Wszystkie dzieci siedzą na podłodze. Terapeuta chodzi z psem wokół nich prezentując prawidłową postawę psa podczas chodzenia na czterech łapach. Każde dziecko otrzymuje szarfę „ogonek”, umieszcza ją za paskiem spodni i przybiera postawę psa, czyli staje na czworaka. Na sygnał terapeutki zadaniem dzieci jest zabranie ogonka innemu dziecku jednocześnie broniąc swojego.

10. Zajęcia wyciszające.Masaż.

-Dzieci ustawiają się w rzędzie , plecami do siebie i poklepują się po plecach oraz głaszczą, tak jak to robi się z psami. Poklepywanie wykonuje się w różnym tempie i sile w rytm muzyki relaksacyjnej.

-Kolorowanki tematyczne- ZAŁĄCZNIK NR 1

11.Pożeganie z zespołem i psami.

ZAŁĄCZNIKI:

ZAŁĄCZNIK NR 1-kolorowanki tematyczne

ZAŁĄCZNIK NR 2- miny

ZAŁĄCZNIK NR 3 -sylwetka psa

ZAŁĄCZNIK NR 4- sylwetka człowieka

ZAŁĄCZNIK NR 5- labirynty

ZAŁĄCZNIK NR 6 - różne wizerunki psów

ZAŁĄCZNIK NR 7 - psy z figur geometrycznych

ZAŁĄCZNIK NR 8 - sylwetka psa do wyklejenia, rysowanie po liniach.

Literatura:

Pisząc prace korzystałam z:

-„Witaj Piesku - Dogoterapia we wspomaganiu rozwoju dzieci o specjalnych potrzebach edukacyjnych„- Kulisiewicz Beata

-"Dogoterapeutyczny program polisensorycznej stymulacji porozumiewania się. Poradnik dla logopedów, dogoterapeutów i nauczycieli wykorzystujących terapię kontaktową w pracy z dziećmi z dysfunkcjami rozwojowymi"- Marzena Machoś-Nikodem
-"ANIMALOterapia. Program Przedszkolnego Klubu Animals Cztery łapy"- Franczyk Anna, Krajewska Katarzyna, Skorupa Joanna

-"Heca na cztery łapy" Autor: Katarzyna Jakimiuk - Baran, Mirosława Lewandowska

-"Pies, przyjaciel i terapeuta rodziny.-praca wydana przez fundację Przyjaciel

-„Warsztaty na cztery łapy”-materiały z konferencji Ostróda-Bajka -wrzesień 2007

-www.alteri.pl,

- www.dogoterapia.com,

-www.psyimy.pl ,

-www.dogoterapia.prv.pl

Oraz z własnych materiałów i scenariuszy napisanych lub uzyskanych na warsztatach, szkoleniach i obozie dogoterapeutycznym.


16


Wyszukiwarka