DEFINICJA JĘZYKA:
system konwencjonalnych, przekazywanych przez tradycję z pokolenia na pokolenie znaków fonicznych zrozumiałych w obrębie danej społeczności, służący do porozumiewania się o wszystkim (uniwersalny). Charakteryzuje się tzw. dwuklasowoącią, tzn. udziałem słownictwa oraz gramatyki, umożliwiąjącej nieograniczone tworzenie nowych konstrukcji.
POJĘCIE ZNAKU JĘZYKOWEGO:
zjawisko fizyczne, odbierane za pomocą zmysłów, które odsyła do czegoś innego niż ono samo, które coś znaczy, coś komunikuje.
RELACJA OZNACZANIA JAKO RELACJA POMIĘDZY TREŚCIĄ A FORMĄ ZNAKU JĘZYKOWEGO:
Istotna dla znaku jest obecność w nim dwóch elementów:
-formy znaku (signans) - zjawiska obserwowanego zmysłowo
-treści komunikowanej (signatum) - znaczenia znaku.
ZNAKI NATURALNE I KONWENCJONALNE
1. naturalne (symptomy, oznaki) - niezamierzone, jednostronne (bez nadawcy), oparte na relacji przyczynowo-skutkowej, dzielą się na: równoczesne (objawy) oraz nierównoczesne. Nierównoczesne dzielą się na ślady (wnioskowanie ze skutku o wcześniejszej przyczynie) oraz zapowiedzi (wnioskowanie z warunków towarzyszących o zjawisku późniejszym, np. czarna chmura -> deszcz)
2. konwencjonalne (sygnały) - zamierzone, dwustronne, dzielą się na motywowane (=ikoniczne, oparte na podobieństwie formy znaku i przedmiotu oznaczanego) oraz niemotywowane (=arbitralne, brak związku między formą a rzeczą oznaczaną).
CECHY JĘZYKA NATURALNEGO:
1. konwencjonalność - znaki są oparte na pewnym społ. uzusie, wymagają znajomości konwencji; uzus semiotyczny (bo nie było konkretnego momentu umowy, język naturalny wytworzył się w wyniku ewolucji)
2. foniczność - pierwszą formą znaków były znaki foniczne, alfabety są systemami wtórnymi; dziś ludzie mówiący dysponują w swoim słowniku pojęciowym równocześnie dwojaką formą: foniczną (obrazem ciągu dżwięków) i graficzną (obrazem ciągu liter)
3. dwustopniowość - 1. stopień to diakryty (fonemy) -> 2. stopień: dopiero ich kombinacje stają się jednostkami znaczącymi (znakami językowymi)
4. dwuklasowość systemu - język składa się z dwóch klas: słownika (licznego, ale ograniczonego) oraz gramatyki (pozwala tworzyć nieograniczoną liczbę nowych wypowiedzi)
5. abstrakcyjność znaków - zdalność, tj. możliwość mówienia o zjawiskach nieobecnych albo tylko pomyślanych; poza tym znak językowy nie określa jednostkowego obiektu, ale odnosi się do całej klasy przedmiotów (zjawisk)
6. uniwersalność - możliwe jest przekazywanie informacji o wszystkim, o czym człowiek jest zdolny pomyśleć
7. polisemiczność znaków - umiejętność takiego posługiwania się nimi, ażeby odnosić je do zjawisk, które nie mają własnej nazwy, ale ze względu np. na podobieństwo względem zjawisk już nazwanych mogą być określone w sposób metaforyczny.
3. Systemowość (tworzenie systemu) - istnienie zamkniętego układu abstrakcyjnych pozycji, które mają charakter potencjalny, muszą być wypełnione w określony sposób - choćby nigdy nie było praktycznej potrzeby takiego wypełniania np. w systemie przypadków wołacz jest teoretycznie zawsze możliwy, choć może nigdy w tekście nie wystąpić (np. wołacz od leasing - O mój leasingu!). Natomiast w słowotwórstwie, gdzie derywaty nie stanowią systemu z góry narzuconego (apriorycznego), ale są sumą tworzenia es post
8) POJĘCIE TEKSTU, WYPOWIEDZI, DYSKURSU:
Tekst - pojęcie to może być rozumiane dwojako:
a) jako każda wypowiedź, zarówno ustna jak i pisemna - w językoznawstwie strukturalistycznym - „obiekt konkretny, służący do przekazywania informacji na bazie abstrakcyjnego języka, zarówno w mowie, jak i w piśmie. Język istnieje w tekstach, które go realizują”
b) jako wypowiedź dłuższa o złożonej strukturze, wewnętrznie spójna (choć warunek spójności nie przez wszystkich jest wymagany) - „w nauce o literaturze i zbliżonych do niej dziełach językoznawstwa - obiekt językowy, za pomocą którego zostało zrealizowane dzieło literackie lub inny wytwór sytuacji komunikacyjnej. Twój taki może stanowić obiekt różnokierunkowych analiz”
Wypowiedź - pojęcie to najczęściej odnoszone jest do sytuacji użycia kodu w formie ustnej, zarówno przemijających czynności mówienia, jak i jednostkowych tworów utrwalonych (np. pisemne wypowiedzi uczniów).
Dyskurs - 1. W polskiej tradycji humanistycznej dyskurs to „wypowiedź zrygoryzowana logicznie, dotycząca poważnego tematu” w opozycji do wypowiedzi ekspresywnych i impresywnych
2. pod wpływem językoznawstwa anglo-amerykańskiego: „zdarzenie komunikacyjne, całość aktu komunikacji”
3. „Wypowiedzi pewnej wspólnoty komunikacyjnej, zawężonych do określonego tematu”, np. dyskurs polityczny.
FUNKCJE JĘZYKA I WYPOWIEDZI
A. HISTORIA ZAGADNIENIA
1. Funkcje języka wg Karla Buhlera (1934).
Schemat konkretnej sytuacji komunikacyjnej, gdyż zaznaczona jest obecność nadawcxy i odbiorcy. Znak -> nadawca = funkcja ekspresywna (pokazuje stany emocjonalne, wyraża nadawcę). Znak -> odbiorca = funkcja impresywna (oddziaływanie komunikatu na odbiorcę - rozkazy, pytania, rady, reklama). Znak -> rzeczywistość = funkcja symboliczna, przedstawieniowa (znaki językowe odsyłają nas do określonych elementów rzeczywistości, przedstawienie w słowach pewnego wyniku rzeczywistości).
2. Funkcje języka wg Romana Jakobsona (1960).
Wypowiedź zorientowana na nadawcę -> f. emotywna.
Wyp. zorientowana na odbiorcę -> f. konatywna.
Wyp. zorientowana na treśc komunikatu -> f. poznawcza.
Wyp. zorientowana na sam komunikat -> f. poetycka (np. kreacja dzieła sztuki, żarty/gry słowne, poezja)
Wyp. skierowana na kontakt -> f. fatyczna.
Wyp. skierowana na kod -> f. metajęzykowa (język służący opisywaniu języka).
3. Funkcje języka i tekstu wg strukturalistów.
Polscy uczeni: L. Zawadowski (1966) i H. Kurkowska (1974) odróżnili funkcje systemu językowego od funkcji tekstu. Odróżnili też funkcje niekonwencjonalne (niesemantyczne), związane nie z samym kodem, ale z jego uzyciem (ton głosu itp. wyraża cechy nadawcy i wpływa na odborcę) od funkcji konwencjonalnych, czyli na mocy kodu (funkcje: komunikatywna, prezentatywna). Komunikatywna przekazuje informacje, zaś prezentatywna na mocy kodu charakteryzuje nadawcę socjolingwistycznie (np. wymowa niektórych wyrazów lub używanie pewnych słów mogą nas poinformować, skąd pochodzi nadawca, jaka jest jego pozycja społeczna itd.).
4. Brytyjski filozof języka J.L.Austin wyróżnił specyficzny typ wypowiedzi performatywnych (=spełniających, sprawczych, stanowiących), które w okreslonych warunkach stwarzają nowy stan rzeczy, np. akty ślubowania, chrztu, ogłaszania wyroku sądowego.
B. FUNCKJE SYSTEMU JĘZYKOWEGO (LANGUE)
Dwie podstawowe funkcje:
a) generatywna - system językowy jest podstawą tworzenia i rozumienia tekstów
b) poznawcza - system językowy jako rodzaj klasyfikatora świata, utrwala doświadczenie poznawcze człowieka, umożliwia operacje poznawcze, stanowi formę abstrakcyjnego myślenia. Odróźnia ona referencję od denotacji:
-referencja - właściwość wyrażenia użytego w wypowiedzi, odnosi się do wyróżnionego określonego przedmiotu w świecie, np. ten konkretny dom
-denotacja - właściwość wyrażenia nieużytego, jednostki istniejącej w słowniku, odnosi się do klas zjawisk, np. wyraz "dom" oznacza (denotuje) klasę wszystkich domów.
W referencji występuje asercja, czyli stwierdzenie, czy zdanie jest prawdziwe czy fałszywe (verum/falsum) na podstawie obserwacji rzeczywistości. Np. gdy ktoś mówi: "Ten dom jest wysoki" to pod względem relacji w systemie (denotacji) wyrazy "dom" i "wysoki" znajdują się poza kategorią prawdziwości, bo w języku istnieje klasa domów i istnieje klasa cech wysokości. Pod względem zaś relacji w wypowiedzi (referencji) może mówić prawdę lub fałsz.
C. FUNKCJE JĘZYKA JAKO ZJAWISKA SPOŁECZNEGO (LANGAGE)
langage - całość działań językowych określonej społeczności mówiącej
Dwie główne funkcje:
a) socjalizująca - jednoczebie członków danej społeczności (narodu); nie wynika ona z działania świadomego, jest zaobserwowaną rolą działań mownych człowieka
b) kulturotwórcza (=kumulatywna) - gromadzenie i przechowywanie wiedzy, doświadczenia pokoleń, świata wartości itp., rolę tę pełni całość tekstów zapisanych bądź zachowanych w pamięci zbiorowej.
Obie funkcje pozostają w ścisłym związku z faktem, że w języku danej społeczności odbija się jej sposób myślenia i przeżywania świata. Ta właściwość języka powoduje, że wśród członków danej wspólnoty językowej wytwarza się głębsza więź, odwołująca się do wspólnych doświadczeń historycznych i kulturowych.
D. FUNCKJE WYPOWIEDZI (PAROLE)
1. funkcja informacyjna opisowa - poinformowanie odbiorcy o pewnym stanie rzeczy za pomocą konstatacji lub hipotez
2. funkcja informacyjna oceniająco-postulatywna - informacje w wersji postulatywnej zbliżają się do wypowiedzi nakłaniających, zaś w wersji bardziej oceniającej mają charakter informacji o przekonaniu nadawcy
3. funkcja sprawcza - stwarzanie w określonych warunkach pewnych stanów rzeczy; dzielą się te wypowiedzi na dwie grupy: akty stwarzające na mocy wiary (magia ludowa+sakramenty) oraz na mocy konwencji społecznej (obietnice, przepraszanie, aktyprawne, wyroki sądowe, ustawy o mocy wiążącej)
4. funkcja nakłaniająca - nacisk na odbiorcę, który może mieć na celu: 1) wywołanie działania słownego odbiorcy (pytania) lub też innych jego czynności (dyrektywy: rozkazy, prośby, rady); 2)wpłynięcie na stan mentalno-emocjonalny odbiorcy (i w dalszej konsekwencji na jego działanie): działanie na świadomość odbiorcy - perswazja, działania bez świadomości odbiorcy - manipulacja
5. funkcja ekspresywna - czysta ekspresja stanów nadawcy, jego woli, sądów, emocji; nie jest zorientowana na odbiorcę; wypowiedzi ekspresywne używają charakterystycznych form językowych (intonacja, wykrzykniki)
6. funkcja fatyczna - nawiązanie, podtrzymanie i kończenie kontaktu
7. funkcja kreatywna - używanie języka jako pewnej formy myślenia, odkrywania prawd, dochodzenia do istoty rzeczy, używanie języka jako sposobu kreowania swoistej wizji świata
8. funkcja misteryjna - uczestnictwo w sacrum; postawa kontemplacyjna, w której język jest formą głębszego ujmowania zjawisk świata, dochodzenia do rzeczywistości transcendentnej.
Dla typów funkcji wypowiedzi charakterystyczne jest to, że konkretne wypowiedzi mogą łączyć w sobie kilka funkcji jenocześnie. Ponadto ta sama wypowiedź może w zależności od sytuacji pełnić odmienne funkcje.
Struktura semantyczna słownictwa; relacje semantyczne pomiędzy leksemami
SYNONIMA-zachodzi wówczas gdy wyrazy A i B mają znaczenia tożsame lub bardzo podobne (językoznawstwo-lingwistyka, prędko-szybko[bliskoznaczność])
HIPERONIMIA-A jest pojęciem nadrzędnym (o uboższej treści i szerszym zakresie), a B-podrzędnym. B mieści się w A, ale nie odwrotnie np. hiperonimem pies, koń jest zwierzę, ssak
HIPONIMIA-relacja podrzędności:pies, koń są hiponiami wyrazu zwierzę. Relacja nadrzędności i podrzędności stanowią podstawę tworzenia hierarchicznej struktury kategorii pojęciowo-leksykalnej, w której wydziela się różne poziomy ogólności np. zwierzę-pies-jamnik
KOLIPONIMIA-to relacja między wyrazami mającymi wspólny hiperonim. Np. pies, koń to kohiponimy o wspólnym hiperonimie ssak.
ANTONIMIA-dwa wyrażenia mają znaczenia przeciwstawne w ramach pewnej ogólnej cechy (czynności) i szerzej:wspólnego ogólnego nadrzędnego pojęcia (np. wysoki-niski)
KOMPLEMENTARNOŚĆ-jest pokrewna przeciwstawności i bywa traktowana jako szczególny przypadek antonimii. Dwa wyrażenia są w relacji komplementarnej, jeśli odnoszą się znaczeniowo do tej samej nadrzędnej klasy pojęciowej (są względem siebie kohiponimami) i przeciwstawiając się sobie określoną sechą, pokrywają łącznie całość zakresu pojęcia nadrzędnego. Np. kobieta i mężczyzna pokrywają zakres znaczenia wyrazu człowiek. Zaprzeczenie jednego członu daje prawdziwość drugiego.
KONWERSJA(odwrotność)- traktowana bywa czasem jako podtyp antonimii. Dwa wyrażenia A i B są konwersami, jeśli odnoszą się do tej samej sytuacji, ale ujmują ją od strony innych uczestników np. sprzedać i kupić. O konwersji można mówić jedynie wówczas, gdy mamy do czynienia z dwoma uczestnikami pewnej sytuacji.
INNE-relacja czynność-narzędzie czynności (ciąć-nożyce), czynność-miejsce czynności(leczyć-szpital), czynność-wykonawca czynności(leczyć-lekarz), relacja kauzatywności-powodowanie stanu/czynności (karmić kogoć-powodować że ktoś je), relacja zaczynania i kończenia (zapalić się-zgasnąć)
PODSYSTEM FONOLOGICZNY
Fonem - najmniejsza jednostka funkcjonalna systemu językowego realizowana w ciągu fonicznym, służąca do rozróżniania i współtworzenia znaków. Fonem sam nie jest znakiem, ale diakrytem.
Wariant fonemu = allofon - głoska realizująca fonem (cechy dystynktywne fonemu).
Funkcje pełnione przez elementy foniczne:
a) dystynktywna - polega na różnicowaniu znaków i ich współtworzeniu. Pełnią ją te elementy, które oponują względem innych, np. t:d oponuje pod względem dzwięczności i różnicuje znaczenia, np. tom-dom. We współczesnej polszczyźnie pełnią ją wyłącznie elementy różniące się barwą (=sposobem artykułowania dźwięku)
b) delimitacyjno-grupująca - wskazuje na granice między wyrazami w toku mowy oraz liczbę jednostek znaczących. W polszczyźnie funkcję tę pełni akcent, ustabilizowany na drugiej sylabie od końca wyrazu (akcent paroksytoniczny)
c) ekspresywna - sygnalizuje postawę emocjonalną mówiącego. W polszczyźnie pełnią tę funkcję iloczas (długość trwania danego dźwięku - np. "taaki!") oraz intonacja (zmiana wysokości tonu w czasie wymowy głoski, np. "Coo?!" - zdziwienie lub radość; zastosowanie w składni przy odróżnianiu zdań pytajnych [antykadencja - podwyższenie tonu] od zdań rozkazujących i stwierdzeń [kadencja - obniżenie tonu])
15) Różnice pomiędzy słowotwórstwem i fleksją- 3 cechy istotne fleksji (według A. Heinza)
1. Kategorialność (regularność formalna) - kontrukcje tworzone są według ściśle określonej reguły od każdego okazu określonej klasy (kategorii). Dowolne tworzenie konstrukcji składa się na regułę. Np.:
Temat rzeczownika + om -> celownik liczby mnogiej (np. stołom, fanom);
Temat czasu przeszłego czasownika + ł -> czas przeszły (l.poj., r. męski), (np. nosił, chodził, biegał);
Temat czasu teraźniejszego czasownika niedokonanego + ący -> imiesłów czynny przymiotnikowy (r. męski), (np. noszący, chodzący, biegnący)
Natomiast derywaty nie posiadają tej właściwości. Nie można podać reguły, by tworzyć nazwy wykonawców czynności od odpowiednich czasowników. Od podanych czasowników będą mieć różne postacie (nosiciel, biegacz), lub nie utworzą się w ogóle (np. od siedzieć). Utworzone nazwy charakteryzują się różnorodnością morfemów derywujących (dlatego nie można stworzyć reguły) oraz nieregularnością semantyczną (np. nosiciel to nie „każdy, kto coś niesie”).
2. Regularność semantyczna - konstrukcja utworzona według zasady nie znaczy nic więcej, oprócz tego, co przewiduje reguła. Nadwyżki semantyczne powodują, że konstrukcja morfemowa musi być „oddzielnie nauczona” (poprzez słownik), nie można wprowadzić jej doraźnie na podstawie reguły. Dlatego w imiesłowach przymiotnikowych obok form znaczeniowo regularnych (np. siedzący, w zdaniu: Chłopiec siedzący pod oknem odezwał się), istnieją jednostki słownikowe: siedzący „na którym można siedzieć”. Derywaty najczęściej oznaczają się nieregularnością semantyczną.
STOSUNEK FONEMU DO GŁOSKI
Jeden fonem może realizować kilka głosek, które są jego wariantami. W polszczyźnie typów głosek jest ponad 80, a fonemów (w zależności od koncepcji fonologicznej) 37-42.
głoska - najmniejszy element foniczny, dający się wyróżnić w potoku mowy
Przy badaniu, czy dany typ głoski jest odrębnym fonemem czy tylko wariantem fonemu, bierze się pod uwagę przede wszystkim:
1) kryterium dystynktywności (czy dany typ dźwięku różnicuje znaczenia?)
2) kryterium dystrybucji (pozycja elementu wśród elementów sąsiadujących).
OPOZYCJE FONOLOGICZNE
Cechy dystynktywne wyróżniane są na podstawie opozycji fonologicznych, a więc przeciwstawienia dźwięków ze względu na pewną cechę, z którym związane są różnice znaczeń.
Przeciwstawienie dźwięków jest tym silniejsze, im więcje obejmuje par dźwięków. Są to tzw. opozycje proporcjonalne. W j. polskim najsilniejsza jest opozycja: dźwięczność-bezdźwięczność (11 par fonemów).
Typy opozycji wg N. Trubeckiego:
a) prywatywna - jeden z członów jest bogatszy o pewien element, którego pozbawiony jest człon przeciwstawny
b) równorzędna - oba człony posiadają pewien zespół cech wspólnych, a różnią się jednym elementem, który jednak dla każdego członu jest odmienny (przeciwstawienie dwóch różnych cech)
c) gradualna (stopniowa) - dźwięki przeciwstawiają się tą samą cechą o różnym stopniu nasilenia - przy samogłoskach.
Polszczyzna jest systemem z dominacją konsonantyzmu: 31 spółgłosek na 6 samogłosek.
Neutralizacja opozycji fonologicznej może występować np. w wygłosie absolutnym (wtedy wszystkie głoski dźwięczne wymawiamy jako bedźwięczne). Wyróżniamy neutralizację wykluczającą oraz alternatywną.
PODSYSTEM MORFOLOGICZNY
morfem - najmniejszy element stanowiący połączenie kształtu fonologicznego (jednego fonemu lub ich ciągu) i znaczenia (funkcji). Najmniejszy (najprostszy) znaczy to, że dalej nierozkładalny na alementy znaczące (jedynie na diakryty).
Rodzaje morfemów.
Przy klasyfikacji morfemów bierze się pod uwagę dwa kryteria: jego funkcję oraz łączliwość.
Funkcje morfemów są dwojakie:
a) semantyczna - odniesienie do zjawisk pozajęzykowych
b) syntaktyczna - sygnalizowanie relacji wewnątrztekstowych.
Ze względu na łączliwość wyróżniamy morfemy:
a) swobodne - występujące samodzielnie, np. dziś, tam, tu, teraz
b) związane - niewystępujące samodzielnie: morfemy rdzenne (leksykalne), fleksyjne (np. -em, -om) i słowotwórcze (prefiksy, interfiksy, sufiksy).
morfemy fleksyjne - niesamodzielne (związane), o dominującej funkcji syntaktycznej, tworzące konstrukcje regularne
morfemy słowotwórcze - niesamodzielne (związane), o dominująceh funkcji semantycznej, tworzące konstrukcje nieregularne
morfemy leksykalne - samodzielne lub związane (słowotwórczo bądź fleksyjnie, tzw. rdzenie), o funkcji zasadniczo semantycznej; dodatkowo można je scharakteryzować jako obecne w każdym leksemie
morf - tekstowa reprezentacja morfemu (tak jak głoska jest reprezentacją fonemu); różne morfy mogą reprezentować ten sam morfem, np. morfem <RĄK> ma morfy: ręk-, ręc-, rąk- i inne
allomorfy - warianty morfemu, morfy reprezentujące ten sam morfem
16) Kategorie gramatyczne - fleksyjne kategorie imienne i fleksyjne kategorie werbalne
Kategorie gramatyczne, czyli znaczenia (ściślej: opozycje znaczeń), komunikowane w sposób regularny i konieczny (obligatoryjny) za pomocą form fleksyjnych przysługują klasom leksemów w różnoraki sposób i dotyczą informacji semantycznej bądź syntaktycznej. Poprzez sposób przysługiwania leksemom wyróżnia się kategorie klasyfikujące i fleksyjne.
1. KATEGORIE IMIENNE
a) RODZAJ - ma charakter wyłącznie syntaktyczny, dla rzeczowników jest to kategoria klasyfikująca: każdy rzeczownik posiada tę właściwość i narzuca rodzaj wyrazom określającym, natomiast same rzeczowniki nie odmieniają się przez rodzaj (nauczyciel i nauczycielka to dwa odrębne leksemy). Dla pozostałych części mowy jest to kategoria fleksyjna, sygnalizująca podrzędność składową względem nadrzędnego rzeczownika. W przypadku istot żywych obdarzonych płcią występuje zgodność rodzaju gramatycznego i naturalnego, ale już w nazwach gatunkowych zwierząt, rodzaj ma charakter gramatyczny, niezależny od rodzaju naturalnego. Wartość rodzajowa rzeczowników przejawia się w ich wymaganiach gramatycznych względem określających je wyrazów (przede wszystkim przymiotników i czasowników). Maksymalne zróżnicowanie tych wymagań występuje w bierniku i na tej podstawie ustala się 5 głównych rodzajów w języku polskim: rodzaj męskoosobowy, męskozwierzęcy, męskonieżywotny, nijaki i żeński. Dla przymiotników, liczebników i czasowników rodzaj to kategoria fleksyjna, determinowana syntaktycznie przez nadrzędny rzeczownik.
b) LICZBA - dla rzeczowników to kategoria semantyczna, informująca o liczbie obiektów przez nie wskazywanych - rzeczowniki w większości odmieniają się przez liczbę, tworząc odrębne formy wyrażające poszczególne wartości tej kategorii. Dla przymiotników, zaimków przymiotnych i czasowników, liczba jest także kategorią fleksyjną, jednak o funkcji wyłącznie syntaktycznej: sygnalizuje podrzędność składniową tych wyrazów pod względem nadrzędnego rzeczownika. Współczesna polszczyzna rozróżnia dwie wartości kategorii liczby: pojedynczą i mnogą. Staropolszczyzna używała (odziedziczonej z prasłowiańszczyzny) liczbę podwójną, wskazującą na dwa przedmioty, która używana była w odniesieniu do obiektów występujących w przyrodzie jako parzyste (oczy, uszy), ale odnoszącą się też do przedmiotów (dwie rybie, dwie świecy wielicy) występowały też w przymiotnikach i czasownikach (widzieli oczy moi). Istnieje bardzo dużo rzeczowników nieodmieniających się przez liczbę, dla których ma ona charakter klasyfikujący - pluralia tantum (np. drzwi, sanie), które oznaczają przedmioty pojedyncze oraz singularis tantum, nieprzybierające liczby mnogiej (abstrakta: młodość, chodzenie, nazwy zbiorów: młodzeż)
c) PRZYPADEK - wyłącznie w imiennych częściach mowy: rzeczowniki, zaimki, przymiotniki, liczebniki oraz w formach imiennych czasownika (imiesłowy przymiotnikowe). Kategoria o funkcji zasadniczo syntaktycznej, sygnalizująca przy rzeczowniku podrzędność względem czasownika, a w innych częściach mowy - zależność od rzeczownika. J. polski wyróżnia siedem wartości kategorii przypadka, maks. Uzależnionych od kontekstu. Zróżnicowanie form przypadków nie jest charakterystyczne dla poszczególnych leksemów, lecz dla całych klas rzeczowników. Formy żeńskie odznaczają się dużymzróżnicowaniem form, a w innych występuje wiele synkretyzmów. Wartości przy pewnych typach wyrażane są synkretycznie, przy innych formalnie - np. gdy celownik i miejscownik rozróżniamy w deklinacji męskiej, a nie jest formalnie w deklinacji żeńskiej.
21.
Językoznawstwo wewnętrzne i zewnętrzne (opis nawiązuje do koncepcji de Saussure'a)
•Językoznawstwo wewnętrzne: opis samego języka, jego strukturę fonologiczną, gramatyczną i leksykalną wraz z właściwościami semantycznymi
•Językoznawstwo zewnętrzne: badanie tych wszystkich zjawisk, które wobec systemu są zewnętrzne, choć mogą go warunkować, mieć z nim silny związek. Będzie tu należało:
a.badanie historycznych, geograficznych i kulturowych warunków życia społeczności mówiących
b.opis mechanizmów fizjologicznych i psychicznych mówienia, stanowiących w dużej części przedmiot nauk przyrodniczych (psychologicznych)
c.opis właściwości akustycznych dźwięków mowy, należący do fizyki
Do językoznawstwa zewnętrznego należą następujące dyscypliny:
1.wszelkie typy fonetyki eksperymentalnej - badanie eksperymentalne mechanizmów wytwarzania mowy i badanie percepcji mowy, a więc mechanizmów odbioru dźwięków i ich interpretacja (audiologia)
2.psycholingwistyka - dyscyplina badająca psychiczne mechanizmy wytwarzania i rozumienia mowy; ma aspekt biologiczny (neuropsycholingwistykę)
3.logopedia - nauka praktyczna zajmująca się badaniem i leczeniem wad wymowy, które mogą mieć przyczyny artykulacyjne (wady aparatu mowy) i neurologiczne (np. jąkanie). Te ostatnie opisywane są przez afazjologię: terapia, która przez umiejętne ćwiczenia może przywrócić zdolność mówienia
4.procesy rozwoju mowy dziecka - opis przyswajania sobie języka przez dziecko w ciągu dwóch pierwszych lat życia
5.geografia lingwistyczna - bada rozmieszczenie geograficzne języków w skali świata (atlasy języków), a także wszelkie uzależnienie sposobów mówienia ludzi od terytorium geograficznego (dialektologia: bada gwary, dialekty)
6.socjolingwistyka - zajmuje się uzależnieniem sposobów mówienia od środowisk społecznych (bada żargony, mowę studencką, gwary środowiskowe i.in.). Bada także wszelkie uzależnienia sposobów językowego zachowania od roli, jaką w komunikacji językowej pełnią jej uczestnicy
7.etnolingwistyka - bada związki między językiem a kulturą. Do jej zakresu należy: badanie językowego aspektu kultury ludowej (folklorystyka), przejawy zależności języka od kultury społeczności mówiącej
8.językoznawstwo normatywne (nauka stosowana) - bazując na wiedzy o systemie i jednocześnie danych socjolingwistycznych, ustala normy poprawności językowej zależne od odmiany stylowej języka, a więc celu komunikacyjnego wypowiedzi (należy tu: stylistyka praktyczna i kultura języka)
9.glottodydaktyka (n. stosowana) - zajmuje się dydaktyką języków obcych
10.onomastyka - nauka o różnego typu nazwach własnych
11.nauka o idiolektach - język indywidualnych osób (autorów, zabytków it
. KATEGORIE WERBALNE
a) CZAS - jak większość kategorii werbalnych służy aktualizacji wypowiedzi, tzn. usytuowaniu zdarzenia, o którym mowa, w czasie w stosunku do momentu aktu mowy. Trzy główne wartości kategorii czasu (czas teraźniejszy, przeszły i przyszły) wskazują na: równoczesność, uprzedniość oraz następczość zdarzenia względem chwili, w której się o nim mówi. W polszczyźnie kategoria czasu jest związana z kategorią aspektu (ujmuje zdarzenie kompleksowo-jako całość zakończoną) lub kursywnie (w przebiegu). Czasowniki dokonane, które ujmują zdarzenie całościowo nie mogą tworzyć form czasu teraźniejszego, który wskazuje na trwanie zdarzenia w momencie aktu mowy. Dwie wartości czasu: czas przeszły (wszedł) i czas nieprzeszły (wejdzie) - nie jest nacechowany, może występować w zdaniach pozaczasowych. Czasowniki niedokonane mają wszystkie trzy wartości: czas przeszły, teraźniejszy i przyszły, przy czym forma czasu teraźniejszego obejmuje czas aktualny i ogólny lub habitualny (On zawsze lub zwykle wychodzi…).
b) TRYB - przekazywanie informacji o ustosunkowaniu nadawcy wypowiedzi do zdarzenia, o którym mówi. Nazywa się to najczęściej modalnością. Nadawca może uznawać zdarzenie, o którym mówi za rzeczywiste bądź hipotetyczne (możliwe pod pewnymi warunkami). - modalność epistemiczna; gdy ocenia ma stosunek oceniający i wolicjonalny: uznawanie ich za pożądane, zalecane, wyrażanie nacisku na odbiorcę, aby spowodował jego zaistnienie - modulacja deontyczna (powinnościowa) i imperatywna. Środkiem morfologicznym wyrażania modalności jest kategoria trybu, w polszczyźnie ma trzy wartości: tryb oznajmujący (najogólniejszy), przypuszczający (informujący o zdarzeniu hipotetycznym, uwarunkowanym przez inne zdarzenie) i rozkazujący (za jego pomocą nadawca wyraża wolę spowodowania nazwanego stanu rzeczy).
c) OSOBA - kategoria ta aktualizuje wypowiedź przez odniesienie opisywanego stanu rzeczy do uczestników dialogu: odrębna forma wyróżnia sytuację, gdy wykonawcą czynności jest nadawca całej wypowiedzi (1. osoba), odrębna forma odnosi się do odbiorcy (2. osoba), i odrębna forma opisuje sytuację, gdy wykonawcą nie jest ani nadawca, ani odbiorca, lecz ktoś inny (3 osoba). Czasowniki mające pełny zestaw form osób dysponują także odrębną formą, służącą do ukrycia wykonawcy czynności (agensa) -forma bezosobowa, tworzona końcówkami -no, -to.
7.Podsystem składniowy - trzy rodzaje reguł składniowych, pojęcie parataksy i hipotaksy, rodzaje zdań parataktycznych i hipotaktycznych
Rodzaje reguł składniowych:
1. Schematy zdań i wypowiedzi niezdaniowych, oparte przede wszystkim na właściwościach składniowo-semantycznych czasowników i wyrażeń o funkcji zdaniotwórczej, np. wyrażenia „to”(Janek to dobry fachowiec).
2. Reguły rozwijania grup, podporządkowywania sobie członów podrzędnych podrzędnych sygnalizowania tej podrzędności (np. leksemy „brat” i „kolega” -> brat kolegi, kolega brata)
3. Reguły przekształcania konstrukcji, np. „ściąganie” zdań w konstrukcje niezdaniowe (Widzę chłopca, który idzie ulicą -> Widzę chłopca idącego ulicą), tworzenie zdań złożonych: Widzę chłopca. Chłopiec idzie ulicą. -> Widzę chłopca, który idzie ulicą.
Parataksa - współrzędny charakter łączonych semantycznie zdań; rodzaje zdań:
-zestawianie
-przeciwstawianie
-alternatywa
-wnioskowanie
-doprecyzowanie
Hipotaksa - podrzędny charakter łączonych semantycznie zdań; rodzaje zdań:
-porównawcze
-temporalne (jedno określa czas zajścia drugiego)
-przyczynowo-skutkowe(przyczyna:zwykła, niedostateczna, hipotetyczna, cel, warunek,zdania skutkowe)
Podział języka:
- OGÓLNY (odmiana kulturalna)
- GWARY (mieszkańcy wsi, odmiana terytorialna)
- DIALEKTY:
1. małopolski:
-Kraków Lublin, Kielce, Łódź
-gwary: podhalańskie, orawskie, spiskie, łęczyckie
CECHY:
▪ mazurzenie (č=c, š=s, ž=z), ale rz=rz!!!
▪ udźwięcznienie międzywyraz. (brad Adama)
▪ samogł. pochylone a=a/o
e=e/y; o=o/u
▪ labializacja - wymowa Ł niezgłoskowego (Łokno, Łojciec)
▪ ch na końcuk / f
Na nogaK/ na nogaF
▪prejotacja
(Jamioł)
▪ mietła, biedro
▪samogłoski nosowe- beznosówkowe
(siońć se Maryś)
▪formy czasownika: byłech, miałek
▪archaizm podhalański
Szyja = SIJA
Żyto = ZITO
2. wielkopolski:
Poznań, Gniezno, Kruszwica, Kalisz
▪brak mazurzenia
▪ udźwięcznienie międzywyraz.
▪ a, ą, y wymowa dyftongiczna (dodatkowe u)
Ptak= ptouk
▪ dziwięczne w po społgł.bezdź
Kfiat - kwiat
▪zwężenie samogł nos. (wszędzie wszyńdzie, koniowi koniEwi)
▪przyrostki słowotwórcze (stołeczek- stołyszek)
▪ formanty (-ity, -aty)liściaty, wodnity
-ować (obiecywać)
3. mazowiecki
- woj.mazow., podlaskie, część lubelskiego i warmińsko - mazurskiego)
-gwary: kurpiowskie, malborsko- kujawskie, podlasko- suwalskie
▪silne mazurzenie
▪brak udźwięczn. Międzywyr. (brat Adama)
▪spółgł.wargowe - asynchronicznie:
a)Mazowsze bliższe - objad
b) Kurpie - dodatkowy spirant miękki (biały= bziały)
▪spółgł miękkie k' l' g' - wym.twardo (lypa, kedy)
▪na początku:
Ra-re (reno)
Ja -je (jebłko)
▪koniec ami-amy (rękamy)
▪końc.l.podwój. -ta (róbta)
▪przyrostek -ak (źrebak, cielak)
4. śląski
- Katowice, Górny Śląsk, Cieszyn, Opole, pod Głogów
▪Śląsk Półn. - mazurzy (Opole)
▪Ś. Połudn. - nie mazurzy (Katowice, Bytom)
▪ S. Cieszyński - siakanie (jabłonkowanie)
Sz ż cz dź pomieszane z z ś ź ć dź
(cielę- czielę)
▪udźw.międzyw.
▪ę-au (szeroka wymowa, pozostałość po XIV w.)
Bez rezonansu: idau - Ida
▪1.os.l.poj.cz.przeszłego -ech (robiłech)
▪lmn - -chmy (robilichmy)
5. kaszubski - statusk języka narodowego
-Gdańsk i okolice
SOCJOLEKTY - odmiana używana w grupie ludzi, połączonych w grupę społ (j. zawodowe, środowiskowe, tajne)
Synchronia i diachronia w językoznawstwie
Sięgnijmy do de Saussure'a i postulowanego przez niego odróżnienia synchronii i diachronii w podejściu do języka, a więc odróżnieniu badania zjawisk występujących w jednym czasie do badania rozwoju zjawisk zmieniających się w czasie, ujmowanych diachronicznie.
Saussure stawiał sprawę ostro: dla funkcjonowania języka nie jest ważne, jakie procesy doprowadziły do aktualnego stanu, podobnie jak w grze w szachy nie jest ważne, w jaki sposób powstał aktualny stan. Jednak określenie to nie jest trafne w odniesieniu do wszystkich cz. systemu językowego
- w fonologii obojętne jest jakiego pochodzenia jest fonem;
- w semantyce dawne znaczenia wyrazów uczestniczą we współczesnej komunikacji.
Badanie synchroniczne może dotyczyć stanu współczesnego badaczowi, a może odnosić się do stanu w przeszłości.
J. diachroniczne bada rozwój języka: poszczególnych elementów, np. rozwój nosówek w polszczyźnie, jak i całych systemów.
22. Pochodzenie języka polskiego - zagadnienie pokrewieństwa językowego, rodziny językowej, problem prajęzyka.
Pokrewieństwo językowe - wykrywa się na podstawie podobieństwa słownictwa i gramatyki języków porównywanych, ale wżniejsze są cech gramatyczne. Słownictwo różnych języków przenikało się na skutek silnych styczności, dlatego o przynalezności decyduje stuktura, trzon gramatyczny.
Rodzina języków - zespół języków, w których elementy systemu morfologicznego oraz morfemy składoniowe(przyimki, spójniki, partykuły) - wszytskie lub w stanowczej większosci sobie odpowiadają, wywodząc się ze współnego języka.
Wspólny punkt wyjścia dla prajęzyków:
- Język przodek jest zaświadczony np. języki romańskie pochodzą od łaciny.
- Język przodek jest nieznany i odtwarzanie odbywa siena drodze rekonstrukcji np. prasłowiański, praindoeuropejski.
Część Punktu 18.
18. Słownictwo jako system
*Należy odróżnić słownictwo jako zbiór jednostek leksykalnych właściwy całej społeczności mówiącej danym językiem w określonym momencie od słownictwa, którym dysponują poszczególni członkowie tej społeczności, a które stanowi część ich kompetencji językowej. Ten indywidualny zasób słownictwa bywa nazywany słownikiem umysłowym.
*Słownictwo stanowi część systemu językowego mało stabilną, podlegającą ciągłym zmianom. Można jednak wyróżnić zespół stabilny, należą do niego: zaimki, liczebniki, wyrażenia modalne i spójniki.
*Słownictwo jest systemem opartym na związkach semantycznych między wyrazami.
*Systemowość słownictwa przejawia się także w tym, że leksemy przystosowane są gramatycznie do tworzenia zdań.
*Klasy funkcjonalne leksemów - klasy leksemów mające pewne wspólne właściwości morfologiczne, syntaktyczne, a także semantyczne.
*leksemy realno-znaczeniowe: rzeczownik, czasownik, przymiotnik, przysłówek.
*leksemy funkcyjne: spójniki, przyimki i partykuły.
*ostatnią klasę stanowią wykrzykniki
18. Słownictwo jako system - klasyczny podział części mowy
słownictwo-1. zbiór jednostek leksykalnych właściwy całej społeczności; 2. mało stabilna część systemu, podlegająca nieustannym zmianom (zespół stabilny: zaimki, liczebniki, wyrażenia modalne, spójniki); 3. system oparty na związkach semantycznych między wyrazami; 4. przystosowanie gramatyczne leksemów do tworzenia zdań: części mowy (klasy o pewnych wspólnych cechach składniowych, gramatycznych i semantycznych), wśród nich także leksemy funkcyjne.
kategorie części mowy- najogólniejsze klasy pojęciowe wyrazów, z którymi powiązane są określone funkcje składniowe
RZECZOWNIKI
- leksemy o funkcji syntaktycznej członu głównego grupy imiennej,
- odmienne przez przypadek i liczbę,
- rodzaj jako kategoria klasyfikująca,
- oznaczają przedmioty w sensie filozoficznym oraz abstrakta ujęte jakby przedmiotowo (czynności, cechy, stany, procesy, cechy nieprzypisane określonym obiektom)
PRZYMIOTNIKI
- leksemy o składniowej funkcji określnika w grupie imiennej,
- wtórnie pełnią funkcję orzecznika,
- odmienne przez przypadek, liczbę i rodzaj, narzucane przez rzeczownik,
- część z nich podlega stopniowaniu,
- oznaczają cechy przedmiotów, zjawisk
PRZYSŁÓWKI
- leksemy o różnej funkcji składniowej,
- określniki w grupie imiennej bądź też przymiotników lub innych przysłówków,
- nieodmienne,
- część z nich podlega stopniowaniu,
- informują o cechach czynności, procesów, lokalizują w czasie i przestrzeni zdarzenia, informują o krotności zachodzenia zdarzeń
CZASOWNIKI
- leksemy o podstawowej funkcji składniowej głównego członu zdania (orzeczenia),
- wtórne formy fleksyjne (bezokoliczniki, imiesłowy) pełnią inne funkcje,
- odmieniają się przez czasy, tryby, osoby,
- kategoria aspektu,
- oznaczają czynności, stany, procesy, relacje,
- wyróżnia się czasowniki właściwe (odmieniające się przez osoby) i niewłaściwe, tzw. predykatywy (mają tylko kategorię czasu i trybu, np. `trzeba było')
ZAIMKI
- klasa niejednorodna, rozpada się na wiele grup,
- zbiór dość zwarty i zamknięty ze względu na funkcję wskazywania, przekazywania informacji uogólnionej lub nieokreślonej,
- rzeczowne (osobowe, nieokreślone, zwrotne, pytajno-względne, przeczące, wskazujące),
- przymiotnikowe (dzierżawcze, nieokreślone, wskazujące, pytajno-względne),
- przysłówkowe (wskazujące, pytajno-względne, przeczące),
- liczebne.
LICZEBINIKI
- grupa zasadniczo zamknięta,
- niejednorodna,
- główne (przez rodzaj i przypadek), zbiorowe (przez przypadek), porządkowe, wielokrotne, wielorakie, nieokreślone, partytywne (przynależnościowe)
- wchodzą w zależności z innymi częściami mowy
PARTYKUŁY
- leksemy funkcyjne,
- modalizatory,
- łączą się z innymi częściami mowy i zmieniają ich znaczenie,
- funkcja metatekstowa i modalna- przypuszczająca, życząca, pytająca, przecząca
PRZYIMKI
- leksemy nieodmienne,
- niesamodzielne, bez odrębnego znaczenia,
- wskazują na zależności składniowe grupy imiennej,
- tworzą z rzeczownikiem wyrażenie przyimkowe,
- wtórne (np. `między, wokół'),
- podstawowe (jednosylabowe, asylabiczne, złożone)
- stosunki przyimkowe: temporalne i przestrzenne
SPÓJNIKI
- leksemy nieodmienne,
- do konstruowania grup i zdań,
- informują o różnych relacjach semantycznych,
WYKRZYKNIKI
- leksemy nieodmienne,
- składniowa funkcja samodzielnych wypowiedzeń niezdaniowych,
- wyrażają emocje (`brr'), przejawy woli (`psst'), imitują zjawiska (`chlup')