Anna Mieniuk

nauczyciel kształcenia zintegrowanego

[e-mail]

Aktywność twórcza dziecka

w różnych formach scenicznych

Białystok' 2004

WSTĘP

W każdym człowieku mocno tkwi upodobanie do wcielania się w cudzą postać. Wypływa ono z natury człowieka, stanowi niemalże pierwotny, odziedziczony instynkt. Dążenie to jest szczególnie silne u dzieci, które w zabawach na niby chcą być kimś innym, silniejszym, groźniejszym. Przebywanie w świecie fikcji daje dzieciom możliwości odmiany samych siebie, dostarcza wielu przeżyć i wzruszeń.

Do niedawna dziecko uczęszczało na zajęcia szkolne, aby zdobywać wiedzę. Obecnie w dobie tak wielu przemian, które zachodzą w systemie kształcenia, zmienia się także spojrzenie na rolę ucznia, nauczyciela i całokształt procesu kształcenia. Już Anatol France¹ twierdził, iż „sztuka nauczania jest tylko sztuką rozbudzania ciekawości w młodych duszach, po to, żeby następnie ją zaspokoić, ciekawość zaś żywa jest i zdrowa tylko w umysłach szczęśliwych. Wiadomości, które gwałtem się wpycha do umysłu, tłumią i duszą go. Żeby przetrwać naukę, trzeba przełknąć ją z apetytem.”

Cóż więc powinien robić nauczyciel, aby rozbudzić ów apetyt?

Myślę, że taką możliwość stwarza wykorzystanie w codziennej pracy różnych form scenicznych, które stymulują wszechstronny rozwój dziecka, wzbogacają jego osobowość i zaspakajają potrzebę wcielania się w cudzą postać.

¹Kudliński T., Maska i oblicze teatru, Nasza Ksiągarnia 1963,

Rozdział I

Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych

l. Istota aktywności twórczej dziecka

Aktywność twórcza jest naturalną potrzebą dziecka, bo należy do sfery jego rozwoju i wzrastania. Jest warunkiem poznawania i przekształcenia przez dziecko otoczenia. Twórczość dziecka to wytwory i zachowania nowe, cenne przede wszystkim dla niego samego. Efektem twórczości są przedmioty (wytwory, odkrycia, zachowania) nowe i pożyteczne dla samego twórczo działającego ucznia.

Przez aktywność twórczą² rozumie się podejmowaną chętnie i uprawianą z zadowoleniem, opartą na własnych pomysłach, świadomą celu osobistą działalność ucznia, stymulowaną przez zadania problemowe zintegrowane z potrzebami dziecka, której efektem jest stworzenie lub odkrycie czegoś dla niego nowego i pożytecznego.

Aby pobudzać, wyzwalać i rozwijać twórczą aktywność dziecka, należy stwarzać takie sytuacje, które pozwolą mu:

• podejmować i kontynuować działanie z własnej chęci,

• odczuwać satysfakcją z własnego działania,

• świadomie poszukiwać, odkrywać, realizować oraz sprawdzać
  i w działaniu własne pomysły,

• osiągać przez własne działanie coś dla siebie nowego i mieć świadomość odkrycia nowości własnym wysiłkiem.

Dzieci są wrażliwymi twórcami, są pomysłowe, ciekawe świata. Wypowiadając się w sposób charakterystyczny dla swojego poziomu rozwojowego uczą się niezależności myślenia i wyrażania sądów środkami, którymi dysponują. Każde dziecko powinno mieć możliwość wykorzystania bez ograniczeń zawartych w sobie naturalnych impulsów twórczych, mieć zaufanie do siebie samego oraz poczucie własnej wartości. Proces tworzenia bowiem wymaga nieustannego pobierania i przetwarzania informacji, przechowywania, ich twórczego wykorzystania.

Dziecko przez własną twórczą aktywność lepiej poznaje otaczający świat, jego właściwości, elementy, relacje między nimi, buduje swoje miejsce w świecie. Twórcza aktywność dziecka jest więc jednocześnie przejawem poziomu jego rozwoju, jak i czynnikiem stymulującym dalszy rozwój.

²Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych, red. J. Kujawiński , WSiP, Warszawa 1980.

Biorąc pod uwagę cel i charakter aktywności, można wyróżnić następujące jej formy :

1.Aktywność poznawcza, na którą składają się czynności percepcyjne, wyobrażeniowe, myślowe i emocjonalne, prowadzące do odkrywania nowych dla dziecka informacji lub sposobów działania. Ten rodzaj aktywności przejawia się w rozwiązywaniu różnego rodzaju problemów.

2. Ekspresja, którą stanowi wypowiedź spontaniczna dziecka, będąca wyrazem jego osobistych przeżyć i doznań. Aktywność o charakterze ekspresyjnym obejmuje przy tym różne formy zachowania dziecka, poprzez które ujawnia ono swoje doświadczenie, w tym także aktualne przeżywane stany emocjonalne, jego życie w środowisku oraz własną interpretację sytuacji, w której wyrażanie przebiega. Ekspresja staje się nie tylko uzewnętrznieniem stanów emocjonalnych czy też procesów intelektualnych jednostki, ale też czynnikiem działania społecznego. Jest ona przy tym tą formą aktywności, która stwarza szczególnie korzystne warunki dla rozwoju postawy twórczej wobec świata i siebie samego.

Obie formy aktywności wzajemnie się wspierają i uzupełniają umożliwiając pełny rozwój jednostki.

³Gloton R., Clero C., Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1988

2. Warunki i możliwości rozwijania aktywności twórczej w nauczaniu zintegrowanym

Jednym z podstawowych warunków prawidłowej, organizacji
twórczej aktywności ucznia jest stawianie go na zajęciach szkolnych
w sytuacjach dających mu możliwość zadania sobie pytań i szukania na
nie odpowiedzi. Dziecko w rozwiązywaniu zadań snuje własne pomysły
i w ten sposób rozwija postawą twórczą. Dla ucznia początkowego
szczebla nauki szkolnej szczególne znaczenie ma aktywność
motoryczno-manualna, której towarzyszą operacje myślowe inspirujące
działanie dziecka, kierujące jego przebiegiem i doprowadzające do zdobycia nowych wiadomości i umiejętności. Przez stosowanie różnorodnych form organizacji zajęć, licznych gier i zabaw, rozwiązywanie zagadek, krzyżówek, zmusza się uczniów do samodzielnego wysiłku myślowego, koncentruje się ich uwagę, kształci spostrzegawczość, pamięć i wyobraźnię, odrywa się od nużącego zazwyczaj sylabizowania tekstów elementarza i prowadzi do emocjonalnego zaangażowania w procesie poznawczym, kształtuje się w zaczątkach twórczą postawę.

Żeby opracowywane w klasach początkowych problemy twórcze mogły motywować uczniów zarówno do chętnego ich podejmowania, jak i samodzielnego wykonywania z zadowoleniem i w poczuciu odpowiedzialności, należy je wiązać z potrzebami dzieci.

Postawa twórcza jako dyspozycja do tworzenia ujawnia się i prawidłowo rozwija dopiero w sprzyjających warunkach. Stwarzanie warunków sprzyjających ujawnianiu się twórczej postawy polega przede wszystkim na integrowaniu zadań problemowych, zwłaszcza otwartych z wcześniej rozpoznanymi potrzebami i możliwościami uczniów. Harmonizowanie racji zewnętrznych (zadań) z racjami wewnętrznymi (potrzebami) dzieci umożliwi ujawnianie się aktywności własnej, a nadawanie zadaniom otwartej struktury problemowej sprzyja ponadto stymulacji twórczych zachowań uczniów.

Jeżeli uczące się dziecko doznaje poczucia podmiotowości, to jest przekonane, że⁴:

• działalność podejmuje z własnej woli (chęci),

• samo wybiera cel aktywności oraz sposób i środki jego realizacji,

• cel osiąga własnym wysiłkiem,

• samo decyduje lub współdecyduje o akceptacji bądź odrzuceniu
  rezultatu swojej działalności, względnie samo oceniania lub
  współocenia tylko jej przebieg (np. proces twórczej działalności
  muzycznej, fizyczno-ruchowej, recytatorskiej, itp.).

Samodzielne myślenie ułatwia dziecku przejawianie twórczej aktywności. Otwarty styl pracy nauczyciela z uczniami ułatwia twórczość dziecka. Cele twórcze i związane z nimi problemy otwarte stymulują twórcze zachowania uczniów. Metody problemowe, pobudzają twórczą i odkrywczą aktywność uczniów. Bogate i urozmaicone środki techniczne ułatwiają uczącym się twórczą ekspresję. Domowa atmosfera bezpieczeństwa, spokoju i swobody oraz akceptacji, uznania i miłości dziecka sprzyja jego kreatywnym zachowaniom.

Warunki subiektywne związane z osobą dziecka i swoją własną, nauczyciel powinien stale rozpoznawać i prawidłowo wykorzystywać w edukacji młodych twórców, a po dokładnym rozpoznaniu warunków obiektywnych powinien je odpowiednio planować i „uruchamiać” z myślą o rozwijaniu twórczych możliwości każdego dziecka.

⁴ Rozwijanie aktywności twórczej uczniów klas początkowych, red. J. Kujawiński, WSiP,

Warszawa 1980.

3. Rola nauczyciela w rozwijaniu twórczej aktywności uczniów klas I - III

Nauczyciel jest organizatorem aktywności dziecka, decyduje o rodzaju zadań podejmowanych przez dziecko i steruje psychologiczną recepcją sytuacji, w której owo działanie przebiega. Rola nauczyciela sprowadza się do rozwijania dziecięcej odkrywczości oraz „stymulowania głębi ekspresji”. Chodzi o stwarzanie atmosfery, która sprzyja ekspresji uczniów, pobudza ich inwencję i twórczą odkrywczość. Problem polega na tym, aby dziecko w rozwiązywaniu zleconych mu zadań wysuwało własne pomysły i w ten sposób kształtowało czynnie postawę twórczą.

Nauczyciel powinien: stwarzać atmosferę aktywności twórczej zachęcając do tworzenia wszystkie dzieci, bez względu na ich indywidualne uzdolnienia, umiejętnie kierować procesem twórczym, nie ograniczając inicjatywy dziecka, nie hamując jego działania. W pracy nad rozwijaniem myślenia uczniów nauczyciel powinien pamiętać o tym, że poprzez trwale włączanie się dziecka w życie klasy kształtują się motywy i gotowość do określonej aktywności, przy czym wciąż trzeba mieć na uwadze, że dziecko powinno tę aktywność podejmować z własnego wyboru, z własnych potrzeb i motywacji. Wychowawca, który kieruje aktywnością dziecka powinien znać potrzeby oraz możliwości emocjonalno-motywacyjne i poznawcze dziecka. Powinien wykorzystywać naturalne oraz reżyserować specjalne sytuacje psycho-pedagogiczne wzbudzające twórczą aktywność dzieci, a także zapewnić emocjonalne i materialne warunki ułatwiające tę twórczość. Nauczyciel powinien stwarzać młodym twórcom warunki zewnętrzne sprzyjające doznawaniu poczucia podmiotowości w procesie uczenia się prowadzącego do tworzenia i odkrywania pożytecznych dla nich nowości.

Rozdział II

Formy sceniczne w pracy dydaktyczno - wychowawczej

1. Charakterystyka inscenizacji

Termin „inscenizacja” jest dość popularny. Niektórzy uważają, że chodzi tu o przeróbką utworu na sztukę sceniczną, której wystawienie wymaga wielu prób, planowanego przez reżysera podziału na role itp. Pisząc o inscenizowaniu przez uczniów mam na myśli samodzielne dramatyzowanie czytanego tekstu, a więc wiązanie słowa z działaniem-ruchem, gestem, mimiką. Praca nad inscenizowaniem to zbiorowy wysiłek grupy dzieci. Uczą się one współdziałać, podporządkowywać przyjętym zasadom, słuchać tego co mówią inni, koncentrować uwagę na ich czynnościach, doceniać ważność roli jaką odgrywa kolega. Inscenizowanie utworu kształtuje w dużej mierze umiejętność życia w zespole, jest czynnikiem wywierającym znaczny wpływ na poprawność żywego słowa. Swobodne, ale wierne przebiegowi akcji i roli bohatera wypowiadanie się rozmówców, np. w dialogu, jest ze wszech miar pożądane, dzięki niemu kształtuje się komunikatywny język dziecka. Przedstawienie utworu poprzez inscenizację jest odtworzeniem odpowiednich w nich zdarzeń. Dlatego do inscenizacji nadają się teksty, których główną treścią są powiązane ze sobą wydarzenia, czyli akcja. Do inscenizacji potrzebni są aktorzy i czasem narrator, który wygłasza wstęp, dodatkowe uwagi autora, opisuje scenę i zachowanie aktorów. Słowa narratora są więc zarazem uwagami inscenizacyjnymi. Narrator jest pośrednikiem między sceną a widownią. Udziela on odpowiednich wyjaśnień do tego, co się na niej dzieje.

Poprzez inscenizację realizuje się zadania dydaktyczno-wychowawcze, rozbudza zainteresowania poznawcze, aktywizuje uczniów do pracy nad doskonaleniem języka.

Dobrze przygotowana i przemyślana inscenizacja będzie również doskonałą zabawą dającą dzieciom wiele radości. Nauczyciel realizuje podczas inscenizacji wiele treści, dzieci zaś zdobywają nowe wiadomości, umiejętności, kształtują nawyki, rozwijają osobowość. Organizując pracę nad inscenizacją nauczyciel stwarza dzieciom sytuację, w której w sposób bezpośredni przeżywają najważniejsze uczucia i nastroje.

Inscenizacja jest bardzo ciekawą formą rozwijającą postawę twórczą dziecka.

2. Rodzaje inscenizacji

Inscenizacja to „zespołowa recytacja tekstu z podziałem na role i odpowiednim do treści zachowaniem się wykonawców, czyli grą aktorską. Na grę aktorską składają się ruchy na scenie, gesty i odpowiednia mimika.”⁶ Duże znaczenie dla efektów inscenizacji ma właściwie recytowany tekst z uwzględnieniem poprawnej wymowy, frazowania intonacji i akcentu logicznego, obrazowego i uczuciowego. W pracy nad inscenizacją można stosować różne jej formy. Dzieci mogą inscenizować fragmenty tekstu, tekst w dosłownym jego brzmieniu lub oddawać tylko sens utworu. Dlatego do inscenizacji nadają się opowiadania, baśnie, bajki, wiersze, fragmenty lektury, których główną treścią są powiązane ze sobą wydarzenia, czyli akcja. W inscenizacji działają więc na widza i słuchacza nie tylko słowa, głośna recytacja tekstów, ale i ruch, działanie osób, dramatyczne sytuacje na scenie.

Do najciekawszych form inscenizacji należą (wg P. Bąka):

• Teatr lalek,

• Teatrzyk chińskich cieni,

• Sąd nad negatywnym bohaterem,

• Żywy plan,

• Żywy teatr (teatr samorodny),

• Teatr wycinanek (wg Z. Morawskiej i A. Wilkowej)⁶

a) Teatr lalek

To najczęściej stosowana forma inscenizacyjna, gdyż nawiązuje ona do naturalnych dziecięcych zabaw lalkami i może dlatego cieszy się zainteresowaniem i sympatią małych widzów. Jest wymarzonym sposobem przedstawiania baśni, bajek, powiastek i wszelkich utworów, w których występują zwierzęta i postacie fantastyczne. Recytatorzy tekstu są zarazem animatorami tzn. ożywiają kukiełki. Muszą też wiedzieć, że kukiełka która mówi, powinna się poruszać, aby widzowie byli zorientowani, kto wygłasza kwestię. Trzeba też ustalić wszystkie ruchy dodatkowe aby nie było martwych scen. Użyczający lalce swego głosu i ożywiając ją ruchem swoich rąk, aktor-animator tworzy „osobowość” lalki.

Dekoracja do teatrzyku kukiełkowego jest łatwa do wykonania. Tło można wykonać na kartonie, natomiast teatrzyk o wymiarach 100 x 60 cm mogą wykonać uczniowie starsi. Ważną rzeczą jest oświetlenie scenki.

⁶Z. Morawska, A. Wilkowa : Kształcenie języka dziecka w klasach I-IV. PZWS

Potrzebny jest do tego reflektor skierowany na scenę oraz silne żarówki oświetlające ją z dwu stron i z dołu (niewidoczne dla widza). Lalki-kukiełki można zrobić z różnych materiałów aktualnie dostępnych. Mogą być wykonane z gałganków, papieroplastyki, z masy papierowej itp.

b) Teatrzyk chińskich cieni

Jest to ciekawa forma inscenizacji. Do wywołania zjawiska jakim jest teatr cieni, niezbędne są następujące elementy:

• Ekran - (rama 100 x 60 cm) z naciągniętym białym płótnem (lub kalką
  techniczną) ustawiony na stojakach osłonięty zasłoną, aby nie było
  widać animatora,

• Źródło światła - reflektor ustawiony z tyłu za ekranem w odległości
  2 m.

Dla podkreślenia nastroju i wizualnego wzbogacenia widowiska należy przesłonić reflektor kolorowym celofanem lub bibułą pociętą w paski. Odpowiednie zestawienie pasków pozwoli uzyskać efekty np. zachodzącego słońca, księżycowej nocy. Przydatna też jest latarka, która może być słońcem, księżycem czy wyodrębni z całości jakiś ważny element, np. podświetli zagubionego w lesie kotka itp.

Lalki płaskie, witrażowe wykonane z tektury, podklejone różnokolorową bibułką i umocowane na listewkach albo drutach, są bardzo łatwe do wykonania. Dekoracje uproszczone, też witrażowe, umocowujemy tuż za ramka ekranu lub przypinamy do płótna szpileczkami. Można też lalki zastąpić aktorami (dziećmi), będzie to wówczas pasjonujący teatr cieni hiszpańskich.

Ekranem może być rama drzwi, obita naprężonym prześcieradłem. Dzieci ubrane w ciemne stroje mogą mieć dorobione pewne charakterystyczne elementy, np. nastroszone włosy, szpiczasty nos itp.

c) Sąd nad negatywnym bohaterem

Ta forma wymaga udziału następujących postaci:

• Prokurator - demaskuje zło, uświadamia krzywdę drugiego człowieka;

• Obrońca - budzi współczucie dla winowajcy, a w nim samym wiarę
  we własne siły, możliwość poprawy; rozwija u dzieci umiejętność
  widzenia w ludziach dobra, szukanie w nich stron dodatnich;

• Sędzia - nie tylko sądzi złe czyny i wymierza sprawiedliwą karę,
  ale wskazuje oskarżonemu drogi poprawy;

• Oskarżony - sam osądza swoje postępowanie i podejmuje decyzję
  o poprawie.

Dobrze zorganizowane sądy nad negatywnym bohaterem spełniają ważną rolę wychowawczą. Umożliwiają dzieciom trudnym, w sposób delikatny i pozbawiony bezpośrednich upokorzeń, zrozumienie nagannej postawy wobec życia oraz dostarczają konkretnych przykładów wyjścia z trudności. Oddziałują też profilaktycznie, wskazując efekty złego zachowania.

d) Żywy plan

Jest to forma inscenizacji, w której dzieci mają możliwość zaprezentowania swoich możliwości aktorskich. Mogą one samodzielnie układać scenariusz do tekstu lub posługują się gotowym. Przygotowują dekoracje, kostiumy, rekwizyty, wybierają aktorów i narratora. Tekstów uczą się na pamięć i wygłaszają je wiernie według scenariusza. Gesty, mimika, wszelkie ruchy na scenie ustalane są przez reżysera.

e) Żywy teatr (teatr samorodny)

Żywym teatrem nazywa się wszelką sceniczną improwizację, oczywiście improwizację zorganizowaną. Jest to inscenizacja twórcza, w której dzieci wygłaszają dialogi na żywo. Forma ta powstała z zabaw naśladowczych i tematycznych. Podstawą teatru samorodnego jest przeżycie, które pobudza u ludzi chęć do naśladowania. Takich przeżyć może dostarczyć opowiadanie nauczyciela, film, cykl obrazów, przeczytany fragment lektury, baśń czy bajka. Przez gest, czy mimikę dziecko upodabnia się do postaci, którą chce przedstawić. Do tego dołącza się słowo i w ten sposób powstaje „na żywo” sztuka ze wszystkimi elementami akcji, czytelna i ciekawa dla tych, którzy ją oglądają, którym autorzy i aktorzy chcą przekazać własne przeżycia. Samorodny teatr może być monodramem, dialogiem, pantomimą, żywym obrazem itp. Sposoby zorganizowania żywego teatru omawia szczegółowo H. Semenowicz.⁸

Przy korzystaniu z tej formy pracy, powinniśmy uzyskać zaangażowanie wszystkich dzieci, większą spostrzegawczość i umiejętność koncentracji, płynność wypowiedzi, większą spostrzegawczość i umiejętność reagowania na zmienność sytuacji, a więc na rozwój twórczego myślenia. Postawą tego typu zajęć jest dążenie do aktywnego uczestnictwa dzieci, do współautorstwa w konstrukcji lekcji i jej ocenie. Inne typy zajęć omawia B. Mineyko w pracy „Improwizacje w klasach I-III” ⁹. Autorka proponuje odmienne formy improwizacji, takie jak : gry i zabawy kształcące, zabawy integrujące, psychodramy i ciągi zajęciowe dnia.

f) Teatr wycinanek

Jest to prosta forma, którą można stosować bez większych zabiegów dekoracyjnych. Wycięte sylwetki ludzi, zwierząt, roślin przesuwamy po scenie z odpowiednim komentarzem. Praca nad inscenizowaniem czytanki, opowiadania lub fragmentu książki rozpoczyna się od scenografii. Na podstawie tekstu literackiego uczniowie projektują dekoracje i kostiumy. Dzięki pracy nad scenografią przedstawienia dzieci wnikają głębiej w tekst utworu, a w ich wyobraźni powstaje żywy obraz do tekstu. Każdy fragment pobudza pracę wyobraźni dziecka i znajduje swoje plastyczne ucieleśnienie w jakimś szczególe dekoracji. Dalszy ciąg pracy to układanie scenariusza. Należy wyodrębnić z tekstu dialogi i monologi, ułożyć z nich role dla poszczególnych postaci.

Prosta forma teatrzyku wycinanek ogranicza w dużym stopniu możliwości gry aktorskiej, dlatego przesuwanie lalek po scenie może mieć tylko znaczenie symbolu ich właściwego postępowania. Wynika stąd konieczność wprowadzenia narratora.

⁷H. Semenowicz: Nowoczesna szkoła francuska Technik Freineta. NK, Warszawa 1969

⁸ B. Mineyko: Improwizacje w klasach I-III. WSiP, Warszawa 1986

3. Drama w edukacji wczesnoszkolnej

Drama jest stosowana w nauczaniu wielu krajów. Choć rozmaicie się ją nazywa, jej istota pod względem teoretycznym jest zbliżona.

Drama nawiązuje bezpośrednio do idei prezentowanej przez Johna Deweya i jego koncepcji Nowego Wychowania, a także do Nowoczesnej Szkoły Francuskiej Technik Freineta. Istotą nowego Wychowania było uzależnienie zasad, treści i metod kształcenia od właściwości psychicznych dziecka, od jego potrzeby działania i ekspresji twórczej. Obecnie w szkolnictwie angielskim, a także w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, dramę stosuje się w dwojaki sposób:

• jako metodą uzupełniającą, dydaktyczną;

• jako przedmiot artystyczno - wychowawczy, często
  fakultatywny, na równi z zajadami plastycznymi

i muzycznymi.

Ten przedmiot w różnych krajach ma trochę odmienne nazwy: gry dramatyczne, drama, teatr. W Polsce przyjęła się nazwa drama.

W dramie wykorzystuje się spontaniczność, chęć aktywnego działania i zabawy. Intuicyjne zachowania naśladowcze nabierają tu celowego i zorganizowanego charakteru. Dzięki zbliżeniu się do oczekiwań uczniów łatwiej jest wzbudzić ich zainteresowanie i przekazać założone treści. Główne cele dramy to:

• kształcenie wrażliwości uczniów;

• doskonalenie umiejętności rozmowy o uczuciach: własnych,
  wewnętrznych przeżyciach, stanach, lękach, kłopotach, radościach;

• wyrażanie stanów psychicznych, uzewnętrznianie uczuć;

• uświadomienie własnej indywidualności przy jednoczesnym
  poszanowaniu odrębności innych;

• kształcenie określonych zachowań społecznych;

• panowanie nad emocjami, koncentracja, współdziałanie w grupie;

• doskonalenie mimiki, ekspresji, operowania ciałem;

• wzbogacanie słownictwa, frazeologii, zakresu pojęć;

• rozwijanie fantazji, pobudzanie do aktywności, odkrywania rzeczy nowych;

- przygotowanie do aktywnego uczestnictwa w życiu poprzez
umiejętne i świadome korzystanie z dóbr kultury (muzyki, tańca,
pantomimy, teatru)

Każdy prowadzący dramę ma możliwość wszechstronnego poszerzania celów, co jest również niezwykle istotne.

Dzieci klas początkowych są spontaniczne, otwarte, nie obciążone stereotypami nauczania i obawą przed zbyt częstą represyjnością szkoły. Nie rozróżniając zabawy i nauki, będą szybko wchłaniać przekazywane treści. Najważniejsze jest bowiem kształtowanie osobowości, wrażliwości, ekspresji i uczciwości dziecka.

Struktura dramy jest analogiczna do ogólnie przyjętych schematów zajęć szkolnych:

• elementy wprowadzające, zaciekawiające, inspirujące;

• propozycje ćwiczeń do wykonania na zajęciach;

• przedstawienie efektów pracy;

• rozmowa podsumowująca pracę dzieci, wspólna analiza
  i wartościowanie wykonywanych ćwiczeń.

Dramę w systemie szkolnym można wykorzystywać jako:

• technikę pomocniczą przy prowadzeniu dowolnych zajęć dydaktycznych. Elementy dramy można wykorzystać jako ćwiczenie rozluźniające w czasie przerw śródlekcyjnych. Te zabiegi uatrakcyjniają przebieg lekcji, a uczniowie pobudzam są do aktywności,

• zajęcia pozalekcyjne dla uczniów jednej lub wielu klas. Dobrowolne uczestnictwo w zajęciach daje ogromne możliwości działania.

W swojej pracy korzystam z obydwu form, które są bardzo ciekawe i dają wiele zadowolenia zarówno dzieciom, jak i rodzicom.

4.Techniki dramy i ich charakterystyka

a) Rozmowa

Jest to najprostsza forma zajęć. Siadamy wtedy blisko siebie, aby dzieci czuły wspólnotę ze swoim nauczycielem. Celem tego rodzaju działań jest ukazanie bogactwa i złożonej psychiki, nauczanie rozmowy o doznaniach, uzewnętrznianie słowne uczuć, budowanie zaufania. Podczas rozmowy mam szansę korygować wszelkie zachowania dzieci zauważone wcześniej na zajęciach, np.:

- Niektórzy uczniowie spóźniają się: „wchodzimy w role” i staramy się wykonywać różne czynności, które w rezultacie prowadzą do tego, że ktoś się spóźnia. Następnie wspólnie zastanawiamy się, co można zmienić. Próbujemy przedstawić następną nową sytuację.

- Co odczuwamy okłamując swoją mamę?
(mimika twarzy, gesty, słowa)

b) Wywiad

Jako swoista rozmowa wywiad również łączy się z „wejściem w rolę”. Oparty jest na rozmowie z jedną lub dwiema wytypowanymi osobami. Kształci trudną umiejętność zadawania pytań. Fikcyjna sytuacja rozwija fantazję.

c) Scenki i sytuacje improwizowane

Mogą to być poszerzone wersje „wchodzenia w rolę”. Konieczny jest udział większej grupy, z którą wcześniej omawia się przebieg scenki.

d) Przedstawienie improwizowane

Jest to czasochłonna technika dramy. Wymaga doświadczenia, koncentracji. Przedstawienie odbywa się na podstawie dłuższej historii z książki lub opowiadania.

e) Inscenizacja

Nie jest typową dramą, opiera się bowiem na wyuczonym wcześniej tekście. Wszystkie ćwiczenie improwizacyjne są tu jednak zastosowane i pomagają w zorganizowaniu przedstawienia na określony temat.

f) Pomnik

Doskonali plastykę ciała, rozbudza fantazję dziecka, kształci opanowanie i koncentracje.

g) Żywe obrazy

Uczniowie zastygają w bezruchu w najbardziej dramatycznym momencie granej scenki; po chwilowym zatrzymaniu akcja zaczyna się toczyć, aż do następnego zatrzymania.

h) Ćwiczenia pantomimiczne

Zadaniem uczniów jest przedstawienie ciałem, gestem i mimiką określonego problemu lub tematu.

i) List

Tę technikę można wyprowadzić, gdy uczniowie posiadają umiejętności pisania i konstruowania zdań. Tematy mogą być różne, muszą jednak być ciekawe, a nawet zaskakiwać uczniów. Dzieci nie zawsze powinny pisać ze swojego punktu widzenia. Mogą zmieniać perspektywę wcielając się w inną postać. Ta forma może być wykorzystana do charakterystyki bohaterów czytanek, opisu zwierząt lub problemów matematycznych.

Drama nie stroni również od technik plastycznych. Są nimi: przedmiot - znak, rysunek, wykonanie stroju, organizowanie wystaw. W grupie ćwiczeń pomocniczych wyodrębniamy też ćwiczenia głosowe, wytwarzanie dźwięków. Mnogość technik dramowych umożliwia swobodę ich łączenia dla podniesienia atrakcyjności zajęć. Pamiętać należy o stopniowaniu trudności, aby szybko nie zniechęcić i dzieci, i siebie.

5. Rola form scenicznych w rozwoju dziecka

Zaprezentowane formy sceniczne wywodzą się z gier i zabaw, dlatego też są bardzo bliskie dzieciom w młodszym wieku szkolnym. Dzieci bardzo chętnie biorą udział w takich zabawach, podczas których, mogą udawać kogoś innego. Chcą się okazać lepszymi, groźniejszymi, ważniejszymi niż w rzeczywistości są. Mając ograniczone możliwości w świecie realnym dążą do uzyskania znaczenia w świecie fikcji. Zaspokojenie tych potrzeb mogą dać im formy sceniczne poprzez możliwość wczuwania się w określone postacie i sytuacje. Dzieci odtwarzając treść, bardziej koncentrują swoją uwagę, charakteryzuje je wzmożona dyscyplina, kultura mówienia oraz właściwe zachowanie się. Bardzo ważne jest, że w takich zabawach dzieci wykazują duże zaangażowanie uczuciowe, dzięki czemu aktywizują się, a przez to rozwija się mowa dziecka. Staje się ona wyrazista, logiczna i właściwie akcentowana.

Za tym, że formy sceniczne rozwijają dziecko wszechstronnie przemawia także fakt, że dzieci muszą zaprojektować scenografię, lalki, kostiumy, dobierać sobie rekwizyty, wczuć się w odgrywane role. Poszukiwanie przedmiotów, które pełnią na scenie funkcję potrzebnych akcesoriów rozwija u dzieci pomysłowość, ćwiczy wyobraźnię. Często zwykły kij może być dla dziecka karabinem, prosta sukienka- wspaniałą szatą królewską. Dzieci dokonują także wyboru odpowiedniego podkładu muzycznego. Mali aktorzy wyrabiają w sobie odwagę i pewność siebie. Dzieci nieśmiałe, pochłonięte zabawą zapominają o swojej nieśmiałości, a dzieci niezdyscyplinowane i hałaśliwe można poprzez uczestnictwo w zabawach teatralnych wdrożyć do zdyscyplinowania i panowania nad swoim zachowaniem.

Dziecko pragnie być aktorem, za czym przemawia wszechstronność estetycznych przeżyć. Nauczycielowi zaś, formy sceniczne umożliwiają głębsze wniknięcie w psychikę dziecka, ukazują, jak przebiega u niego proces przeżywania tekstu. Poprzez wykorzystanie form scenicznych na lekcjach w młodszych klasach, nauczyciel prowadzi do tzw. Edukacji teatralnej, do wychowywania późniejszego widza teatralnego, który będzie odczuwał potrzebę kontaktu z teatrem, będzie reagował na piękne, żywe słowo, na precyzję ruchu, na gest itp.

Poprzez wykorzystanie form scenicznych w pracy lekcyjnej w dziecku będzie narastało pewne doświadczenie teatralne. Nastąpi to wówczas, gdy dziecko - widz będzie dostrzegało związki logiczne i następstwo czasowe akcji, gdy zrozumie działanie lalki, dziecka-aktora, rekwizytu i potrafi umieścić je w ramach danej scenografii. Uczestnictwo dzieci w różnych formach scenicznych sprawi, że będą one stopniowo dorastać do roli dojrzałego widza teatru.

Formy sceniczne spełniają wobec dziecka dwie ważne role: kompensującą i terapeutyczną. Rola kompensująca polega na tym, że inscenizacja i rożne techniki dramy w pewnym stopniu stanowią wynagrodzenie za braki i niedostatki, w których zawsze zwycięża dobro i piękno. Ma to duże znaczenie zwłaszcza dla dzieci, które w rzeczywistym świecie czują się obco, nie są kochane, nie wiedzą co to miłość i ciepło domu rodzinnego.

Inscenizacja i różne techniki dramy mogą spełniać rolę terapeutyczną w stosunku do dzieci nieśmiałych, mało aktywnych, z wadami wymowy, czy z trudnościami w nauce. Na lekcjach trudno z nimi nawiązać kontakt, natomiast można im pomóc poprzez różne formy sceniczne. Zawsze bowiem znajdą się takie role indywidualne lub zespołowe, które stanowić będą zaspokojenie utajonych potrzeb, przeżyć i twórczej aktywności. Role zespołowe pozwalają pozbyć się onieśmielenia, bo występuje się w grupie, usterki w wymowie nie są tak słyszalne, bo zagłusza je poprawna wymowa pozostałych dzieci itp. A przecież dziecku nieśmiałemu nawet niema rola przynosi wiele radości.

6. Rola form scenicznych w procesie dydaktyczno-wychowawczym

Należy pamiętać, że silna, wrodzona potrzeba fikcja i fantastycznego przekształcenia rzeczywistego świata, tęsknota dziecka do tego, aby być kimś, aby czynnie uczestniczyć w wielkiej przygodzie, stanowi wdzięczne pole do kształtowania wielu pozytywnych cech charakteru: wrażliwości estetycznej, moralnej, społecznej. „Animizm i antropomorfizm, który cechuje myślenie dziecka, powoduje, że tak chętnie ucieka ono w świat ożywianych przez siebie przedmiotów pozwalają mu stać się wielkim inscenizatorem, reżyserem i aktorem”⁹.W teatralnych doświadczeniach i przygodach kształtuje się u dziecka specyficzne, głębokie przeżycie artystyczne, będące podstawą wszelkiej późniejszej recepcji teatru. Stosowane w pracy małe formy sceniczne i zabawy twórcze - to bogate źródło satysfakcji, początek prawdziwych przeżyć, które dokonują się i realizują przy żywym, pełnym i autentycznym zaangażowaniu małego widza i aktora. Nauczyciel, który dba o wszechstronny rozwój osobowości dziecka nie może pozbawić go przeżyć wynikających z praw rządzących zaczarowanym światem baśni, który chociaż nieprawdziwy, to jednak związany z dniem codziennym człowieka.

Inscenizacja spełnia także wobec dziecka „rolę kompensacyjną i terapeutyczną”¹⁰.

• Kompensacyjna polega na tym, że inscenizacja w pewnym stopniu
  stanowi wynagrodzenie dziecku za braki i niedostatki,

• w których ono żyje, przenosząc je w świat piękniejszy, czarodziejski,
  w którym wszystko może się zdarzyć, w którym zawsze zwycięża
  dobro i piękno.

z wadami wymowy, z trudnościami w nauce, z którymi na lekcji
trudno nawiązać kontakt, natomiast podczas inscenizacji mogą one
( w rolach indywidualnych czy zbiorowych) pozbyć się onieśmielenia, zaspokoić utajone potrzeby przeżyć i twórczej aktywności.

R. Miller pisze , że „tylko sztuka i zabawa mogą nauczyć dziecko marzenia o szczęściu i miłości, dostarczają mu bowiem obrazu pewnego przebiegu zdarzeń, pozwalają przeżyć napięcia wobec tego, co może się stać i jak różnie można się w tych sytuacjach zachować”¹¹.

Inscenizacja to taka forma pracy dydaktycznej, przez którą może nauczyciel realizować zadania nauczania wynikające z programu nauczania.

⁹J. Awgulowa: Dziecko widzem i aktorem. WSiP, Warszawa 1979

¹⁰J. Awgulowa, W. Świątek: Inscenizacje w klasach początkowych. WSiP, Warszawa,1985

¹¹R. Miller: Edukacja teatralna w wychowaniu przedszkolnym. Wychowanie w Przedszkolu,1970

Uczniowie klas początkowych wolą patrzeć niż słuchać, a działać niż patrzeć i dlatego nauczyciel w swojej pracy powinien uwzględniać tę właściwość psychiczną małych dzieci i tak dobierać formy pracy z uczniami, aby dziecko jak najwięcej działało. Jedną z form, absorbującą wszystkie zmysły dziecka jest inscenizacja, która pozwala nadać nauce charakter zabawy i jednocześnie upoglądowić ją. Prawie każda sytuacja przedstawiona w tekście może być zainscenizowana, a analiza tekstu przybliży treść dziecku. Zapoznając się z tekstem uczniowie bliżej poznają bohaterów, oceniają ich postępowanie. Uczniowie uczą się odróżniać dobro od zła, uzasadniają swoje stanowisko, porównują z własnymi motywami działania. Inscenizacje dostarczają dzieciom pewnych przeżyć, które pozwalają nauczycielowi na wpajanie wychowankom możliwych do przyjęcia reakcji wobec napotkanych w życiu problemów. „Twórcze dyskusje nad propozycjami odegrania poszczególnych ról kształcą u dzieci poczucie odpowiedzialności zbiorowej i indywidualnej, więzi koleżeńskiej, bo końcowy efekt- sukces z powodu „wystawienia'" inscenizacji jest wspólnym dziełem klasy”¹². Poprzez inscenizację w sposób zupełnie naturalny nauczyciel może stwarzać warunki, w których grupa szkolna składająca się z poszczególnych jednostek przemieni się w zwartą grupę złączoną dążeniem do osiągnięcia zmierzonego celu. To społeczne doświadczenie dziecko zdobywa w kontaktach z rówieśnikami i ono właśnie stanowi podstawę dalszego rozwoju społecznego. Dziecko rozpoczynając naukę szkolną znajduje się w nowej dla siebie sytuacji społecznej i zdaniem nauczyciela jest przez atrakcyjne sposoby i formy organizacyjne pracy dydaktyczno-wychowawczej ułatwić dziecku przełamanie różnych barier natury psychicznej i społecznej, aby jak najszybciej poczuło się członkiem klasowej społeczności.

Inscenizacje są jednym ze sposobów ułatwiających realizację celów dydaktyczno-wychowawczych, ponieważ uatrakcyjniają zajęcia lekcyjne i pozalekcyjne, wywołują pożądane przeżycia emocjonalne, kształcą sprawność językową i doskonale włączają wszystkie dzieci do pracy. Spełniają postulat zaspakajania naturalnego dążenia dziecka do ruchu i praktycznego działania.

Działalność dzieci skupiona wokół inscenizacji pozwala w pełni realizować zadania wychowania estetycznego, umożliwia bowiem korelację między treściami nauczania.

Na tych właśnie zajęciach nauczyciel ma możliwość kształcenia wrażliwości estetycznej wyobraźni plastycznej, rozwijania zdolności konstrukcyjnych. Wzbogaca się również sfera przeżyć dzieci w związku z przygotowywaniem przedstawienia, rozwijają się zainteresowania czytelnicze i

¹¹²J. Awgulowa, W. Świątek: op. cit. s.

teatralne. Praca nad tekstem, twórczość artystyczna w zakresie wykonania projektów lalek, rekwizytów, dekoracji, wprowadzenie elementów muzycznych i ruchowych sprawia, że dziecko angażuje się bez przymusu w działanie twórcze, uwrażliwia na piękno, harmonie barw i kształtów.

Aby wzmocnić efekty wychowawcze osiągane dzięki inscenizacjom, należy prezentować je kilkakrotnie, np. w swojej klasie, klasom równoległym, dzieciom z przedszkola, rodzicom itp. Dzieci wówczas będą kształciły nie tylko perfekcję słowa i ruchu, ale będą odczuwały radość z tego, że mogą zrobić przyjemność innym, że wywołują uśmiech na twarzach odbiorców.

Drama jest niekonwencjonalną i mało jeszcze stosowaną metodą pedagogiczną. Stosowanie technik dramy uatrakcyjnia lekcję, pozwala na wykorzystanie spontanicznej ekspresji aktorskiej dziecka, wyzwala te możliwości, które czynią je bardziej otwartym, aktywnym, uczą samodzielnego myślenia i działania, rozwijają wyobraźnię, uczą współżycia i współdziałania w grupie. Drama jest więc metodą wszechstronnego i harmonijnego rozwijania osobowości. Drama to nie naśladowanie, ale uchwycenie czegoś, co można przekazać lub poszukiwać we własnym sposobie zachowania. To także próba przeżywania prawdziwej przygody bycia „kimś" lub zrozumienia sytuacji, w jakiej znajduje się dany bohater. Stwarza ona możliwość wyzwolenia własnej inicjatywy i pomysłowości dziecka, a to stanowi nadrzędny cel pracy nauczyciela.

„Aktywność dziecka należy do sfery rozwoju. Dziecko przystosowuje się do świata w sposób progresywny, ciągły. Naśladowanie stawowi swoistą formę działania, naśladowanie stanowi też istotny czynnik adaptacji świata”¹³. Nie wystarczy jednak uznać, że dziecko jest istotą aktywną, że posiada specyficzną mentalność. Należy dziecko stawiać w takich sytuacjach, które pozwolą mu na nowo odkryć niezwykłość rzeczy zupełnie zwyczajnych. Aktywność dziecka powinna rozwijać się w wolnej przestrzeni psychicznej, a tą daje mu zabawa.

¹³ J.Dorman : Zabawa dzieci w teatr. Centralny Ośrodek Metodyczny Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981

Rozdział III

Podsumowanie i wnioski

Analiza przeprowadzonych przeze mnie zajęć zintegrowanych, w trakcie których wykorzystywałam różne formy sceniczne, udowodniła, że ta forma pracy sprzyja rozwijaniu twórczej aktywności dzieci.

Moim zdaniem wszystkie stosowane formy sceniczne uatrakcyjniały zajęcia szkolne. Zauważyłam, że dzieci nieśmiałe znacznie chętniej zaczęły brać udział w zajęciach. Świadomość swego ruchu i swoboda w poruszaniu się dawała im pewności siebie. Przełamywanie bariery strachu i niepewności sprawiło, że dzieci pozbywały się tremy i stawały się twórcze, aktywne.

Z moich obserwacji wysnuwam wniosek, że stosowane przeze mnie formy sceniczne przyczyniły się do kształcenia sprawności językowej dzieci. Mali aktorzy starali się pięknie wygłaszać swoje kwestie. Mówili głośno, stosowali elementy ekspresji słownej. Wszystkim poczynaniom towarzyszył ruch i odpowiednia mimika całego ciała. Uczniowie bardzo zaangażowali się we własną twórczość. Dawały w ten sposób upust własnej wyobraźni.

Na podstawie przeprowadzonych zajęć i własnych obserwacji z całą pewnością mogę stwierdzić, że formy sceniczne to właśnie ta forma poznawania, przeżywania i przyswajania wiedzy, dzięki której dziecko bawiąc się uczy się. Efekty kształcące i wychowawcze mogą być zwielokrotnione poprzez aktywny udział dzieci, odgrywanie wielu sytuacji. Dzięki stosowanym różnym formom scenicznym przekazywane dzieciom treści stawały się przyjemniejsze i bardziej zrozumiałe, ponieważ same dzieci współtworzyły je i uczyły się ustosunkowania do różnych wartości.

Zaprezentowane przeze mnie formy sceniczne mają wielostronne zastosowanie w całym procesie edukacji. Mogą być wykorzystywane przede wszystkim do doskonalenia percepcji tekstów literackich, stwarzaj ą możliwość symulowania różnych sytuacji wychowawczych. Formy sceniczne dają możliwość rozwijania u małych dzieci zdolności komunikacji werbalnej i niewerbalnej z rówieśnikami. Doskonalą ekspresję i sposób wyrażania siebie za pomocą komunikatów niewerbalnych. Wzbogacają dziecko i tym samym rozwijają je pod względem emocjonalnym, intelektualnym, sprawnościowym.

Formy sceniczne rozwijają potrzeby, dążenia, oczekiwania i aspiracje edukacyjne dziecka.

Uważani, że stosowanie w codziennej pracy różnych form scenicznych stwarza możliwość sprawienia, że nauka dla dziecka stanie się przedłużeniem czasu zabawy i pobudzi ciekawość świata, a na tym powinien opierać się cały system edukacji wczesnoszkolnej.

BIBLIOGRAFIA

1. Awgulowa J.: Dziecko widzem i aktorem, WSiP, Warszawa 1979.

2. Awgulowa J., Świętek W.: Inscenizacje w klasach początkowych,

WSiP, Warszawa 1985.

3. Bąk P.: Czytanie i recytacja w klasach początkowych, WSiP,

Warszawa 1984.

4. Bąk P.: Nauka czytania i recytacji w wyższych klasach szkoły

podstawowej, PZWS, Warszawa 1972.

5. Dorman J.: Zabawa dzieci w teatr, Centralny Ośrodek Medyczny

Upowszechniania Kultury, Warszawa 1981.

6. Duszyńska G., Kowal L., Krop I., Przybylska-Matula B., Skiba E.: Drama

w kształceniu zintegrowanym, Wydawnictwo „Korepetytor”, Płock 2001.

7. Gloton R.: Twórcza aktywność dziecka, WSiP, Warszawa 1988.

8. Kudliński T.: Maska i oblicze teatru, PZWS, Warszawa 1963.

9. Lenartowska K., Świętek W.: Praca z tekstem w klasach I-III, WSiP,

Warszawa 1982.

10. Machulska H.: Środki teatralne w procesie nauczania i wychowania,

Drama 1992, nr l-3.

11. Mikuta M.: Kultura żywego słowa. PZWS, Warszawa 1963.

12. Miller R.: Edukacja teatralna w wychowaniu przedszkolnym.

Wychowanie w Przedszkolu, 1970 nr l.

13. Mineyko B.: Improwizacje w klasach I-III. WSiP, Warszawa 1986.

14. Morawska Z.,Wilkowa A.: Kształcenie języka dziecka w klasach I-IV

PZWS, Warszawa 1965.

15. Literatura dla dzieci i młodzieży w procesie wychowania

pod red. A. Przecławskiej. WSiP, Warszawa 1978.

16. Semenowicz H.: Nowoczesna szkoła Technik Freineta.

Nasza Księgarnia, Warszawa 1969.

17. Słysz S.: Domowe zabawy teatralne. WSiP, Warszawa 1977.

18. Starzec H.: Wychowanie literackie. PWN, Warszawa 1980.

19. Szuman S.: Rola działania w rozwoju umysłowym małego dziecka

Ossolineum 1955.

20. Poezja i inscenizacja w nauczaniu początkowym - pod red. Z.Zając

i W. Kulickiej, Instytut Kształcenia Nauczycieli, ODN Olsztyn 1986.

21. Way B.: Drama w wychowaniu dzieci i młodzieży, WSiP, Warszawa 1990.

22. Zborowski J.: Rozwijanie aktywności twórczej dzieci, WSiP, Warszawa 1986.

23

Anna Mieniuk - Szkoła Podstawowa nr 47 im. Jana Klemensa Branickiego w Białymstoku

---