Erving Goffman
Charakterystyka instytucji totalnych
I. Wstęp
przedmiotem zainteresowania są organizacje społeczne, które dążą do ograniczenia swych członków stwarzając im jakby odrębny świat; Goffman nazywa je instytucjami totalnymi,
celem pracy jest ogólna ich charakterystyka; rozważania czysto spekulatywne,
podział instytucji totalnych:
powołane do opieki nad osobami niedołężnymi i nieszkodliwymi
powołane do opieki nad osobami niezdolnymi do samodzielnego troszczenia się o siebie a zarazem - choć nie z ich winy - niebezpiecznymi dla społeczeństwa
powołane do ochrony społeczeństwa przed szkodzeniem w sposób świadomy
powołane do realizacji określonych zadań technicznych, mające charakter czysto instrumentalny (np. koszary,, okręty, internaty, obozy pracy…)
przeznaczone dla osób, które dobrowolnie wycofały się z czynnego życia społecznego; miejsca kontemplacji religijnej
żadna z cech, które zostaną tu wyselekcjonowane, nie jest wyłączną właściwością instytucji totalnych ani nie jest wspólna im wszystkim; to, co dla nich wspólne polega na tym, że każda z nich w znacznym stopniu posiada szereg cech stanowiących atrybuty organizacji totalnych.
II. Cechy organizacji totalnych
1. Przełamywanie barier oddzielających trzy dziedziny życia: spanie, zabawę i pracę:
normalnie w każdej z tych dziedzin życia przebywamy w innych miejscach, podlegając odmiennym autorytetom i planom działania,
w instytucjach totalnych całe życie toczy się w jednym miejscu,
członkowie pozostają we wszystkich fazach we wzajemnym towarzystwie,
cały dzień jest ściśle zaplanowany przez formalne rozporządzenia sankcjonowane przez nadzór,
poszczególne czynności są przymusowe i stanowią część jednego planu ogólnego, którego celem jest realizacja oficjalnych zadań.
2. Zaspokajanie wielu różnych potrzeb ludzkich poprzez biurokratyczną organizację zespołu ludzi:
zasadniczy podział na „podwładnych” i nieliczną grupę nadzorców - personel społecznie zintegrowanych ze światem zewnętrznym,
obie grupy oceniają się na podstawie „ciasnych i wrogich stereotypów”, dystans społeczny między grupami jest duży, a ruchliwość bardzo ograniczona,
sama instytucja i jej nazwa utożsamiana jest przez członków z personelem.
3. Instytucje totalne przejmują „odpowiedzialność” za podwładnych i musza im zapewnić wszystko, co istotnie „niezbędne”:
zachęty do pracy nie maja takiego charakteru strukturalnego, jak na zewnątrz,
w niektórych nie trzeba w ogóle pracować, podwładni się nudzą,
przymusowe oszczędzanie, wypłata po sezonie,
w niektórych przymusowa praca ponad 3 godziny dziennie,
brak tradycyjnego związku między pracą a płacą.
4. Brak życia rodzinnego:
przeciwstawia mu się życie w zuniformizowanej gromadzie,
rodziny mieszkające na zewnątrz są szansą kontaktu ze światem zewnętrznym i obroną przez instytucją totalną.
5. Instytucje totalne są zakładami przymusowego przekształcania osobowości.
III. Świat podwładnych
1. Podwładni wchodzą do instytucji ukształtowani już przez środowisko macierzyste:
mieli pewien sposób życia,
kultura czy manifestacje kulturalne nowicjusza obejmuje krąg doświadczeń dopuszczający określone wyobrażenia o sobie i techniki obronne,
instytucje totalne nie zastępują tak ukształtowanej kultury podwładnych własną kulturą; nie dążą do akulturacji czy asymilacji,
instytucje te wytwarzają i podtrzymują swoiste napięcie między środowiskiem macierzystym podwładnego a światem instytucji,
sens „znajdowania się w instytucji” ściśle powiązany ze znaczeniem „znajdowania się poza nią”.
2. Nowicjusz poddawany jest procesowi deprawacji osobowości:
więzy, z jakimi przychodzi, zostają już w początkowych fazach zerwane,
osobowość zostaje z czasem poddana nie zamierzonemu procesowi degradacji (poniżania, znieważania),
ich wynikiem są radykalne zmiany w przekonaniach i postawie moralnej; postawa liczenia się z najważniejszymi (interes własny),
techniczna strona: usuwa się elementy warunkujące identyczność podwładnego, przedmioty , z którymi mógłby się utożsamiać; ich namiastką są przedmioty, które otrzymuje z instytucji (standaryzacja i depersonalizacja),
ograniczona prywatność i niezbędna separacja od współtowarzyszy,
zawieszone zostają plany podwładnych, pozbawieni są możliwości swobodnej decyzji,
ograniczony kontakt ze światem zewnętrznym,
napiętnowanie, ubliżanie wymuszone przez okazywanie szacunku personelowi,
widok analogicznego upokorzenia współtowarzyszy,
oficjalne uzasadnienie tych ataków na osobowość są racjonalistyczne, wynikają z organizacyjnej pragmatyki.
3. U podłoża tego procesu leży szczególny system władzy:
władza ma charakter grupowy, tzn. każdy z personelu ma prawo karać każdego podwładnego,
stosuje się sankcje za wykroczenia przeciw bardzo licznej grupie zachowań stałych,
za wykroczenia w jednej dziedzinie stosuje się również sankcje w innej,
ten system podważa zasadę, że każdy dorosły ma prawo decydowania o swoich stosunkach z innymi ludźmi - wywołuje to poczucie radykalnej degradacji w hierarchii wieku, może prowadzić do powstrzymania się od integracji społecznej.
4. Degradacja występuje często w przejaskrawionej formie już podczas pierwszych dni pobytu:
tzw. powitanie ze strony personelu i podwładnych,
tzw. wstępny rytuał.
System przywilejów
1. Po zachwianiu osobowości przez akcje restrykcyjne, główny nacisk na przekształcenie jaźni w oparciu o system przywilejów:
regulaminy wewnętrzne wyznaczają ścisłe ramy działania,
w zamian za posłuszeństwo nieliczne, ściśle określone nagrody i przywileje, które w normalnym świecie były czymś zwykłym,
w początkowym stadium podwładny poświęca im uwagę aż do obsesji,
przywileje polegają jedynie na braku deprawacji (nie należy ich mierzyć miarą cywilną).
2. Kary będące represjami za przekroczenie przepisów:
z reguły surowsze niż gdzie indziej,
często na zasadzie pozbawiania przywilejów.
3. Proces wydobywania się spod władzy instytucji jest włączony w system przywilejów.
4. Przywileje i kary są włączone w stacjonarny system pracy:
istota tego systemu polega na łączeniu małej liczby przywilejów z określonym, racjonalnie uzasadnionymi celem i na wyraźnym uświadomieniu zależności między nimi wszystkim członkom instytucji.
5. Z systemem przywilejów wiążą się pewne typowe procesy społeczne:
żargon, którym w kontaktach z więźniami posługuje się niższy personel,
zjawisko „rozróbki” występujące w szpitalach psychiatrycznych, więzieniach i w wojsku; fakt przyłapania na takim zaangażowaniu się w działalność zakazaną implikuje należną karę,
przykłady „rozróbki”: bójki, pijaństwo, usiłowanie samobójstwa,
personel tego typu wykroczenia tłumaczy złośliwością, nikczemnością lub „anormalnością” winowajcy,
w istocie należą jednak one do zestawu przyjętych form działania w instytucji; często rozumiane są jako sposób manifestacji niezadowolenia z warunków,
system wtórnego przystosowania; ważną jego funkcją jest wytwarzanie przekonania pozostawania sobą, są to techniki uzyskiwania zakazanych oficjalnie gratyfikacji,
wtórna adaptacja może doprowadzić do powstania specyficznego kodeksu, może opierać się na wykorzystywaniu nowicjuszy, może prowadzić do powstania „hierarchii kuchennej”.
6. System przywilejów może integrować z powrotem osobowość, może jednak jeszcze bardziej ją dezorganizować:
większą rolę integracyjną dla osobowości może pełnić bratanie się i wspólne kontrobyczaje.
Techniki adaptacyjne
1. Jedną z form przystosowania się do procesu degradacji i systemu przywilejów jest taktyka wycofania się z sytuacji:
podwładny przestaje się interesować czymkolwiek, nie zwraca uwagi na obecność innych,
w praktyce psychiatrycznej zjawisko to ma nazwę „regresji”,
w więzieniu są to zjawiska „nerwicy więziennej” oraz „infantylizmu więziennego”,
w obozach koncentracyjnych to „ostra depersonalizacja”.
2. Kolejną technika jest taktyka buntu:
świadome prowokowanie i odmawianie współpracy z personelem,
w wielu przypadkach zmusza do głębokiego zaangażowania się w sprawy organizacji,
różne sposoby łamania buntowników,
częste u jeńców wojennych-nowicjuszy.
3. Taktyka zadomowienia:
próby zbudowania sobie w ramach możliwości stabilnej, dającej względne zadomowienie egzystencji,
wycinek świata zewnętrznego, jaki stwarza instytucja zostaje utożsamiony z jego całością,
znika napięcie między tymi dwoma światami,
ktoś, kto czyni to zbyt otwarcie może być krytykowany przez współtowarzyszy, a nawet przez personel.
4. Technika konwersji:
polega na przejmowaniu poglądów kierownictwa i graniu roli doskonałego podwładnego,
przyjmuje się postawę bardzo zdyscyplinowaną i moralistyczną,
niektórzy Amerykanie w chińskich obozach jenieckich, w więzieniach tzw. „grzeczny Jasio”, w obozach koncentracyjnych kapo,
niektóre instytucje totalne nie formułują żadnego określonego modelu.
6. Technika zimnej kalkulacji:
stosowana przez większość,
oportunistyczna kombinacja różnych elementów adaptacji wtórnej: konwersji, zadomowienia, lojalności wobec współtowarzyszy (zależnie od okoliczności).
7. Wszystkie te sposoby służą zmniejszeniu rozbieżności między środowiskiem naturalnym a światem instytucji:
niekiedy jednak środowisko, z którego podwładny przyszedł uodporniło go, tzn. albo musiał już stosować technikę zimnej kalkulacji, albo ma silne przekonania religijne i polityczne,
czasem nieznajomość języka zwalniała z niektórych rygorów.
Wnioski
1. Instytucje totalne utrzymują często, że ich celem działania jest resocjalizacja służąca ponownej integracji ze światem zewnętrznym.
2. W rzeczywistości postulat ten rzadko jest realizowany:
mogą się realizacją poszczycić jedynie realizacje religijne,
nie zapewniają realizacji metody reformatorskie ani restrykcyjne,
jest to skutek wtórnej adaptacji i kontrobyczajów.
3. Wejście do instytucji totalnej ma wpływ na człowieka nawet po opuszczeniu jej.
IV. Świat personelu
Normy międzyludzkie:
1. Głównym przedmiotem troski personelu jest zacieranie sprzeczności między tym , co musi mówić, a tym, co robi faktycznie.
2. Istotą personelu jest specyficzna praca nad ludźmi:
ludzie są przedmiotami i wytworami,
są tu materiałem, z którego się coś wytwarza,
podwładni są zapatrzeni w dokumentacje, w których personel skrupulatnie odnotowuje swe działania, niektóre procesy „obróbki” ludzi uważane są przez personel za szczególnie niebezpieczne.
3. Szczególne cechy rzeczy, którymi są ludzie:
konieczne ze względów moralnych jest respektowanie pewnych norm technicznie zbędnych,
podwładni zwykle mają pewne pozycje społeczne w świecie zewnętrznym; często zaczyna to dotyczyć instytucji (np. w szpitalu psychiatrycznym odnośnie osób ubezwłasnowolnionych),
kontrolę sprawują w zakresie respektowania ogólnoludzkich norm nie tylko organizacje wewnętrzne i zewnętrzne, ale także rodziny podwładnych.
4. Personel staje wobec klasycznego dylematu ludzi rządzących innymi:
prakseologiczny konflikt norm i potrzeba wyboru celów,
różne stopnie rygoru wobec różnych podwładnych każą traktować niektórych surowiej tylko po to, by nie zmieszali się z łagodniej traktowanymi,
konflikt między nakazami szacunku a skutecznością działania instytucji.
5. Inne właściwości materiału ludzkiego:
są w stanie świadomie i celowo przeszkadzać,
podwładny może stać się, wbrew staraniom personelu, przedmiotem sympatii, a nawet głębszego uczucia (chodzi tu o niebezpieczeństwo odkrycia w nim cech ludzkich - przykre staje się wtedy narażanie go na trud i niewygody),
to warunkuje cykl zaangażowania - cykl kontaktów i wycofań, kiedy członek personelu uświadamia sobie emocjonalne zaangażowanie zdając sobie jednocześnie sprawę z jego niebezpieczeństwa.
Klimat moralny
1. Obowiązki personelu:
przezwyciężanie wrogości podwładnych , reagowanie na ich żądania,
obrona instytucji totalnej i jej oficjalnych celów.
2. Przyznawanie przywilejów lub wymierzanie kar przez personel formułowane jest na ogół w oficjalnej terminologii uznanych celów instytucji.
3. Personel, na gruncie doświadczeń i dla swych potrzeb, buduje teorię natury ludzkiej:
przedstawia ona stereotypowy obraz podwładnych,
uzasadnia traktowanie ich zgodnie z tym stereotypem,
wskazuje na subtelne sposoby zachowania dystansu,
definiuje dobre i złe zachowanie podwładnych, określa formy „rozróbek”.
4. Przedstawiciele wolnych zawodów wynajęci jako personel mogą czuć się „niewolnikami” dla nadawania rządowej sankcji systemowi obowiązujących w organizacji przywilejów i że nie mogą wykonywać w niej swych właściwych obowiązków.
V. Różnice między instytucjami totalnymi
1. Nastawienie duchowe, z jakim wstępują do nich nowicjusze:
wejście wymuszone - rzadka akceptacja,
całkowita dobrowolność - często konwersja,
półdobrowolne - przymusowe, choć uważane za uzasadnione (wojsko).
2. Stopień ich przenikalności, tzn. oddziaływania wzajemnego z normami świata zewnętrznego:
nieprzenikalność uderza nas głównie w procesie rekrutacji i nowicjatu,
niwelując różnice wyniesione z zewnątrz instytucja totalna tworzy własny system wyróżnień,
istnieją zawsze jakieś granice tych „przetasowań” (chociażby kryterium płci).
3. Losy podwładnych po powrocie do społeczeństwa (stopień podtrzymywania więzi strukturalnych z organizacją i między sobą).
Aleksander Hertz
Drużyna wodza
powstanie i rozwój złożonego aparatu kierowniczego, administracyjnego i propagandowego towarzyszy przetwarzaniu się stronnictwa politycznego w grupę masową,
istotne znaczenie dla rozwoju aparatu i jego struktury mają zadania propagandowe i administracyjne grupy (tworzenie oddzielnych aparatów organizacyjnych; tendencje do usamodzielniania się).
1.akcja propagandowa na zewnątrz i wewnątrz stronnictwa (to drugie głównie w stronnictwach, których warunkiem istnienia jest wytworzenie w uczestnikach jednakowych postaw).
2. sfera funkcji administracyjno-kierowniczych (szczególne znaczenie działu administracji finansowej; dochody ze składek i subwencji mecenasów).
Aparat kierowniczy:
Honoracjorzy
źródła utrzymania poza działalnością partyjno-polityczną,
legitymacja ich pozycji - zaufanie członków grupy, normalnie wyrażane w postaci wyborów,
szczególnie znamienni dla stronnictw „reprezentacyjnych” - ustroje bez powszechnego prawa wyborczego.
Właściwa biurokracja
specjaliści, którzy zawodowa traktują swą działalność partyjną i z tego tytułu są przez stronnictwo wynagradzani,
ścisłe określenie urzędowych kompetencji, postulat fachowych kwalifikacji, stałe wynagrodzenie, traktowanie pełnionej funkcji jako głównego zawodu,
hierarchia urzędnicza i dyscyplina,
najczęściej dość ograniczona rola w stronnictwie masowym,
wraz z rozwojem stronnictwa wzrasta znaczenie i wpływ zespołu urzędników partyjnych (np. sekretarz organizacji jako czynnik faktycznie decydujący),
biurokracja partyjna - w efekcie samodzielna siła o własnych dążeniach i celach, zarazem proces skostnienia (co pociąga za sobą kostnienie całego stronnictwa).
Wzajemny stosunek honoracjorów i biurokracji:
Honoracjorzy
czynnik honorowy, elementy patronalne i mecenasowskie,
autorytet (często wynik ich pozycji socjalnej zajmowanej niezależnie od działalności w stronnictwie; wiek, doświadczenie),
teren działalności władczej - ciała kolegialne, gdzie uchwały omawia się zbiorowo, a decyzje podejmowane są w drodze głosowania,
zarzut średniej biurokracji - powołanie się na zasadę demokratycznej kontroli,
chętnie wysuwane argumenty moralne (jako przykład bezinteresowności pracy).
Biurokraci
wyraziciele zasad ściśle zracjonalizowanych,
reprezentanci działalności zawodowej zamkniętej w ramach określonej funkcji,
obwinianie honoracjorów o brak kompetencji i kwalifikacji, o tendencje do wyzyskiwania pracowników i o niedemokratyczność.
Starcie racjonalnej zasady biurokracji z zasadą charyzmatyczną honoracjorów,
Częste konflikty tam, gdzie instytucje te występują łącznie,
Tworzenie się elity stronnictwa (kategorii ludzi, którzy wraz z grupą honoracjorów stali ponad regulaminem organizacji),
Specjalna kategoria działaczy - autorytet czerpany z zaufania masy partyjnej (oligarchia stronnictwa, zawodowi politycy).
Stronnictwa zmilitaryzowane:
źródło władzy - wódz, obdarzony przymiotami charyzmatycznymi,
aparat administracyjny - tworzony przez wodza i przed nim odpowiedzialny,
jednostkowa charyzma - przywództwo - nadaje całej strukturze specjalne zabarwienie,
zachodzi przelew charyzmy z wodza na jego podwładnych; uczestniczą oni w jego charyzmie, w praktyce towarzyszą temu zabiegi o charakterze rytualno-magicznym,
elita - twór wodza: charakterystyczny stosunek intymności pomiędzy nią a wodzem,
zwykła elita partyjna - struktura określona przepisami i normami wyraźnie racjonalizowanymi,
drużyna - charakter jej stosunku do wodza i vice versa jest bardziej typu prywatnego i magicznego, tworzą ją ludzie, którzy dzięki wodzowi osiągnęli swój sukces i status życiowy (ich kariera wiązała się ściśle z karierą wodza),
specyficzna hierarchia oparta na stopniu bliskości między wodzem a poszczególnymi elementami grupy,
Rodowody personalne uczestników drużyn
przeszłość polityczna członków - znaczenie charakteru samej charyzmy wodzowskiej, jej rozwój i warunki, w jakich się kształtowała
1. Stronnictwo bolszewickie w Sowietach:
ogromny autorytet Lenina w przedwojennym bolszewickim odłamie SdPRR - nie miał skrystalizowanych, wyraźnie charyzmatycznych cech,
właściwa legenda Leninowska powstała dopiero pod koniec jego życia, a nawet już po śmierci jako dzieło elity partyjnej - jego kult miał się stać czynnikiem cementującym grupę, jego słowa miały wagę autorytetu kanonicznego, a elita partyjna jako uznany wykładnik tych słów zajmowała miejsce szczególne stając się uczestniczką charyzmy zmarłego,
tamtej elity nie da się jeszcze określić jako elity wodzowskiej, Lenin był autorytetem, ale tylko jednym z uczestników grona kierowniczego,
zwycięstwo Stalina (nowe warunki, procesy militaryzacji w stronnictwie i poczucie niepewności po wojnie domowej),
intensywne kształtowanie się treści charyzmatycznych i brak dystansu Stalina do własnej legendy,
własna drużyna bezwzględnie mu oddana, stanowiąca odrębne jądro w elicie partyjnej,
wódz charyzmatyczny opierający się na własnej drużynie, usuwa te elementy, które krzyżują się z jego charyzmą,
swoistość obrazu sowieckiego: w ramach stronnictwa pierwotnie o strukturze racjonalno -demokratycznej wytworzyła się instytucja charyzmatycznego wodza.
2. Włoski faszyzm:
ludzie tworzący NFP pochodzili przeważnie z innych stronnictw politycznych i byli w stosunku do nowej ideologii dość konserwatywni (znamienne dla elity włoskiego faszyzmu) - konsekwencja dla rozwoju władzy Mussoliniego (ich stosunek do wodza był raczej sojuszniczy niż oparty na pełnym podporządkowaniu się,
charyzma Mussoliniego jest w równej mierze jego dziełem, jak i dziełem legendy tworzonej przez jego grupę,
od 1926 roku kult Mussoliniego rozwija się szybko,
oficjalna propaganda (rozwija legendę wodza i jej rytualizację.
3. Niemcy - stronnictwo narodowosocjalistyczne:
Hitler - początkowo rola łącznika i agitatora,
drużyna wodzowska już od 1923 (nie miał żadnych poważnych rywali),, grupa od pierwszej chwili o charakterze związku bojowego typu paramilitarnego,
niemożność powołania się drużyny wodzowskiej na przeszłość policyjną (bardzo korzystne dla rozwoju charyzmy wodza),
na drużynę składali się ludzie różnego pokroju, zawodów itd., wszyscy jednak czuli wdzięczność za osiągnięty sukces życiowy.
Najbardziej skomplikowanie przebiegał proces w stronnictwie o bogatych tradycjach organizacyjno-politycznych, w których autorytet nowego wodza miał przeciwwagę w silnie działających tradycjach z przeszłości i w kolegialnej strukturze kierownictwa.
Najmniej trudności miał w stronnictwie, które od razu powstało jako związek wojskowy, pojmowany jako uzupełnienie prawnie istniejącej organizacji wojskowej i które od razu rozwinęło aktywność spiskowobojową.
drużyna wybitnie przyczynia się do rozwoju legendy wodzowskiej,
tworzenie drużyny nie odbywa się raczej bez wstępnych tarć,
drużyna pod względem składu jest czymś stałym,
zależność losów członków drużyny od łaski i niełaski wodza jest olbrzymia, dodatkowo wódz nie jest ograniczony żadnym regulaminem.
Ludzie zdeklasowani:
liczny udział ludzi o nieustabilizowanej kondycji społecznej i materialnej (nie dających się zdefiniować jako uczestnicy wyraźnych grup społecznych) - ludzie, którzy dopiero w ramach stronnictwa osiągnęli stałe miejsce w strukturze społecznej i uznanie,
ogromna rola zdemobilizowanej i zarazem zdeklasowanej kadry oficerskiej, spauperyzowanej inteligencji, różni wykolejeni „drobni” ludzie, elementy lumpenproletariackie i przestępcze,
człowiek zdeklasowany to taki, który odpadł od swej klasy społecznej albo spadł do niższej, istotne jest przeświadczenie, że deklasacja nastąpiła,
z deklasacją związany jest obraz jakiegoś procesu ogólnego i zbiorowego przebiegającego na podłożu gospodarczym, który wynika z przemian w strukturze społeczno-gospodarczej; wykolejenie natomiast ma charakter bardziej jednostkowy i sporadyczny (choć oba procesy ściśle wiążą się ze sobą),
jedna kategoria zjawisk obejmująca ludzi, którzy w takich czy innych okolicznościach znaleźli się poza zasięgiem ustabilizowanych norm i reguł dotychczasowego środowiska i którzy ten stan rzeczy odczuwają jako degradację, degrengoladę, zatracenie się społeczne, etc.,
odrębna grupa - osobniki, których wykolejenie i deklasacja są wynikiem niemożności współżycia ze społeczeństwem,
u podłoża deklasacji leżą także szersze procesy społeczne - następstwa różnorodnych procesów selekcji zachodzących w życiu społecznym,
procesy deklasacji, które towarzyszą wszelkim przemianom struktury społecznej - w naszej cywilizacji przemiany takie zachodzą nieustannie i w różnych kierunkach (deklasacja jest zjawiskiem powszechnym):
wielkie wstrząsy polityczne czy społeczne - wojny, rewolucje, wielkie kryzysy,
następstwa udziału w pewnych stronnictwach politycznych,
konsekwencja udziału w nielegalnych stronnictwach rewolucyjnych.
Bohemy:
pewne grupy społeczne obejmujące ludzi zdeklasowanych (próba przezwyciężenia deklasacji),
styl życia właściwy pewnemu środowisku artystycznemu lub literackiemu; brak ustalonych źródeł zarobkowania, programowe odrzucanie cnót rentierskich, niepodporządkowanie się regułom życia obowiązującym w środowiskach o ustalonych podstawach materialnych (adepci/konwertyci z innych środowisk społecznych, którzy podejmują styl życia bohemy.
1. Bohema artystyczna.
2. Bohema polityczna - politycy należący do opozycji i działający w ustroju państwowym, który nie daje opozycji szans (przynajmniej w najbliższym czasie) na zdobycie silniejszego wpływu na funkcje rządzenia (zjawisko towarzyszące nielegalnym ruchom politycznym).
3. Bohema uczących się.
Rola kawiarni w życiu bohemy
spełnia określoną funkcję społeczną,
teren, na którym występują styczności wewnątrz bohemy,
wytwarzanie się swoistego patriotyzmu kawiarnianego,
czynnik selekcjonowania się bohem.
W pewnych okresach stosunek do bohemy grup o ustabilizowanej kondycji życiowej ma charakter ambiwalentny - w praktyce stosunki miedzy bohemą (głównie artystyczną) a światem mieszczańskim są częste.
Deklasacja przez udział w bohemie nie była czymś bezwzględnym - w dużej liczbie przypadków bohemizm był tylko okresem przejściowym.
W bohemach ludzie byli bardzo zróżnicowani - natury niezrównoważone, buntownicze, psychicznie niezdolne do podporządkowania się przyjętym regułom życia ustabilizowanego, to tworzyło kompleksy niższości, często też pokrywało się z dążeniami kompensacyjnymi.
Sprawa typów biograficznych i ich reprezentacji w bohemach
Florian Znaniecki: trzy biograficzne odmiany ludzi zabawy - ludzie zabawy towarzyskiej, gry politycznej (brak zainteresowania ideologią i programami politycznymi; samo wykonywanie władzy jest rzeczą ważniejszą), bojownicy,
znaczna rola czynnika zabawowego w bohemach, gdy uczestnikom tych bohem przypadł udział w tworzeniu się drużyn wodzowskich.
uczestnicy stronnictw: ci, których deklasacja nastąpiła na podłożu wojny i jej następstw; ci, których deklasacja nastąpiła na podłożu niezależnych od wojny przemian w strukturze społecznej, ale którzy w następstwach wojny szukali przyczyn swego niepowodzenia,
wyraźne nastroje radykalne - załamanie się tradycyjnie uznawanych systemów wartości, rosnące odosobnienie społeczne sprawiają, że atrakcyjny urok zaczynają wywierać grupy polityczne o zwartej strukturze organizacyjne, silnej dyscyplinie i autorytarnych jednostkach kierowniczych,
okres powojenny - żywe wspomnienie wzorów wojskowych, urok organizacji wojennej, która jednostkom dawała podstawę życiową i ideologiczną,
ludzie zdeklasowani i wykolejeni, często wywodzący się z różnych bohem, zaznaczyli wybitnie swój udział w organach kierowniczych stronnictw, ich elitach i drużynach wodzowskich - jednak oblicze społeczne tych ludzi ma inny charakter,
głównie natury awanturnicze, żądne przygód, nie przystosowujące się do reguł normalnego życia, zazwyczaj „ludzie zabawy”, niekiedy „zboczeńcy” (warunki pomyślne dla tworzenia się tego typu: stan wojny domowej, naruszenie równowagi życia społecznego, tworzenie się grup zmilitaryzowanych.
Włochy:
względnie nieduża rola bohem politycznych w tworzeniu się elit partyjnych we Włoszech,
liczni przedstawiciele bohemy artystycznej i związanej z nią bohemy dziennikarskiej, liczny udział studiującej młodzieży (radykalizm),
zdeklasowana w czasie wojny studenteria, odznaczająca się dużą aktywnością, pamiętna swej pozycji społecznej zdobytej w czasie wojny stała się główną kadrą włoskiego ruchu faszystowskiego,
zdemobilizowani oficerowie,
żywioły lumpenproletariackie i przestępcze.
Niemcy:
mniejszy niż we Włoszech udział spauperyzowanej studenterii i bohem,
procesy selekcji (sprzyjał im długi okres przygotowawczy),
wyraźny udział ludzi bohemy literacko-dziennikarskiej; literaci o dorywczych zarobkach, przeważnie ci, którzy nie odnieśli sukcesu (dążenia kompensacyjne - Goebels),
ludzie z wyższym wykształceniem, którzy jednak zajmowaną pozycję porzucili dla polityki,
udział spauperyzowanej i zdeklasowanej studenterii; w Niemczech tradycje bohemy studiujących były znacznie słabsze, młodzież niemiecka tym silniej odczuła następstwa doby powojennej i tym boleśniej przeżyła fakt swojej deklasacji,
bogata reprezentacja byłych wojskowych - armia, a zwłaszcza korpus oficerski w Niemczech znaczyły dużo więcej niż we Włoszech.
W związku z wojną obok deklasacji występowały zjawiska odwrotne - awans społeczny stabilizacja życiowa.
W każdych czasach wojsko było ucieczką dla ludzi wykolejonych i zdeklasowanych - dopiero stan długotrwałej deklasacji, utrata nadziei na powrót do normalnych warunków życia, przy jednoczesnym zachowaniu znacznej dozy inicjatywy i aktywności życiowej, tworzą podstawę do rozwinięcia się tendencji promilitarnych (kombinacja z pewnymi typami osobowości).
Ludzie bohemy nie biorą życia i jego spraw zbyt poważnie, patrzą na nie jako na sposobność wyładowania swych skłonności rozrywkowych - stosunek bohem do wojny był w ogromnej liczbie przypadków pozytywny, a nawet entuzjastyczny; z bohem wyłoniło się zarówno wielu ideowych piewców wojny, jak i doskonałych żołnierzy (wojna umieściła walki w centrum życia zbiorowego).
W armii - wytworzenie się nowego typu stosunków społecznych - ludzie zabawy odegrali tu ogromną rolę.
Znaniecki: charakterystyka kręgów zabawy - uczestnik zabawy oceniany ze względu na to, jak się do niej ustosunkuje, jak wywiąże się z roli, jaka mu przypadła z tytułu uczestnictwa w zabawie; istotne jest to, co wniósł do zabawy i jak się w niej popisał (sprzyja powstawaniu ideologii kombatanctwa).
swoista koncepcja układu stosunków społecznych i gospodarczych - treść czerpie ze specyficznej struktury stosunków właściwych armii i wojnie,
szczególne uznanie dla dyscypliny i hierarchii organizacyjnej jako warunków osiągnięcia sukcesu,
nie przygotowanie teoretyczne ani wiedza nabyta, ale sprawność wykazana w pełnieniu danej funkcji uprawnia do zajęcia miejsca w hierarchii społecznej - stąd pogardliwy stosunek do „ideologów” i „teoretyków”, a szacunek dla ludzi czynu,
wiara w znaczenie czynnika organizacyjnego - wojsko należy do tych struktur społecznych, w których w wyjątkowym stopniu rozwijają się elementy organizacyjne, traktowane jako cel; następstwem takiego pojmowania czynnika organizacyjnego jest tendencja do oderwania się od całości życia społecznego i pojmowania swej struktury organizacyjnej jako całości nadrzędnej i autonomicznej (model dla innych dziedzin życia),
życie gospodarcze: procesy gospodarcze są uznawane o tyle, o ile zabezpieczają istnienie grupy bojowej i byt jej członków (aparat gospodarczy oceniany wyłącznie pod kątem potrzeb grupy bojowej),
o zaopatrzenie dba aparat administracyjny armii - to uwalnia jednostkę od kłopotów o byt materialny - utrwalenie przeświadczenia o ścisłej zależności pomiędzy spożyciem a sprawnym funkcjonowaniem aparatu organizacyjnego,
elementy bohemy, wchodząc do armii, wnoszą ze sobą pierwiastki, które w warunkach zorganizowanej grupy bojowej doskonale dają się przystosować do właściwej tej grupie ideologii wodzowskiej- stosunek otoczenia do przywódcy jest pełen podziwu i uwielbienia,
środowisko bohemy - podatny teren do powstawania charyzmy (ludzie zdeklasowani w ogóle są podatnie na charyzmę),
w ten sposób dążenia właściwe pewnym środowiskom społecznym zostały przez wojnę potężnie rozwinięte i stały się uznanym dorobkiem oficjalnej ideologii (wojna jako czynnik stabilizujący),
demobilizacja po wielkiej wojnie pociągnęła za sobą olbrzymie następstwa społeczne i socjopsychiczne - duża liczba ludzi, dla których nastanie pokoju było klęską życiową,
ci ludzie wnosili do warunków pokojowych atmosferę i ideologię wojenną, choć świat powojenny i tak daleki był od pacyfikacji - znakomite warunki do powstania grup wojskowych skupiających bojowców (szczególnie odpowiadały im formy walki nieregularnej i partyzanckiej),
tu kształtują się wzory organizacyjne przeniesione potem na szerszy teren stosunków politycznych,
dążenie bojowców: jak najdłuższe utrzymanie sytuacji, która dawała im stabilizację,
nowe stronnictwa spełniały funkcję armii, jaką było poczucie stabilizacji głównie dla osób zdeklasowanych,
oddanie drużyny wodzowi ma związek z przeszłością społeczną znacznej części członków drużyny wodzowskiej - ludzie, którzy dzięki wodzowi osiągnęli nieprawdopodobny awans społeczny,
przed osiągnięciem zwycięstwa legenda wodzowska jest ważnym czynnikiem podnoszącym szanse sukcesu; po zwycięstwie jest jednym z czynników jego trwałości.
Stefan Czarnowski
Ludzie zbędni w służbie przemocy
1. Teza: Drobnomieszczaństwo, zagrożone postępami proletariatu dostarcza tzw. podstawy masowej faszyzmowi, będącemu formą ustrojową, w której wyrażają się najpełniej dążenia monopolistyczne kapitalizmu daty dzisiejszej.
( nie uwzględnia przyczyn powstania faszyzmu w Niemczech)
2. Celem pracy jest uwzględnienie jednego tylko dodatkowego czynnika - istnienie dostatecznie licznego „marginesu społecznego”, tj. dostatecznej liczby jednostek zdeklasowanych, nie mających określonego społecznego statusu, z punktu widzenia produkcji materialnej i intelektualnej uważanych i uważających się za zbędnych:
nie tylko lumpenproletariat,
bezrobotni synowie robotników,
bezrobotni drobnomieszczanie z dyplomami,
wywłaszczeni ex-ziemianie z Ukrainy,
ci, których oskarża się o pasożytowanie na organizmie społecznym,
pojawiają się we wszystkich społeczeństwach, w których środki produkcji są „związane” (tj. zmonopolizowane),
w okresach stabilizacji są tolerowani ze względu na pełnienie pewnych potrzebnych, a niezorganizowanych i pogardzanych usług (np. Cyganie w Polsce),
w okresach wielkich przemian społecznych i politycznych ich znaczenie wzmaga się - często organizowani są przez czynniki zamierzające dokonać przewrotu,
z ludzi pochodzących z „marginesu społecznego” składały się wojska zaciężne na usługach możnych w całej Europie, kondotierzy,
chodzi o proces mniej lub bardziej gwałtownej reintegracji do grupy elementów marginesowych, stworzenia dla nich miejsca w społeczności.
3. Obecnie można zaobserwować świadomą politykę wyłączania rzesz poza nawias grup produkcyjnie zorganizowanych zmierzającą do tego, by dostarczyć zwolenników faszyzmowi, a nie robotników do produkcji:
składa się na to obniżanie wieku obowiązku szkolnego, a nawet skracanie czasu szkoły,
brak ubezpieczeń od bezrobocia,
ograniczenia w przyjmowaniu na uczelnie wyższe w imię ograniczania konkurencji,
współcześnie najsilniej kręgi „wyzwoleńców” zasilają ludzie młodzi, pochodzący zarówno ze środowisk chłopskich i robotniczych, jak i inteligenckich.
C.J.Friedrich i Z.Brzeziński
Dyktatura totalitarna
pejoratywne zabarwienie terminów takich, jak tyrania, despotyzm, absolutyzm, autokracja,
podobieństwo miedzy dyktaturą totalitarną współczesnych państw przemysłowych a wcześniejszymi formami autokracji (władca jest odpowiedzialny tylko przed samym sobą), choć reżimy komunistyczne i faszystowskie są czymś zupełnie nowym, nigdy wcześniej nie istniały podobne dyktatury,
podobieństwo między faszystowskimi i komunistycznymi dyktaturami
Dyktatura totalitarna, taka jaką znamy, nie była zamierzeniem tych, którzy ją stworzyli, (…) ale wynika z sytuacji politycznej, w jakiej znalazły się antykonstytucyjne i antydemokratyczne ruchy rewolucyjne i ich przywódcy.
Teoria totalitaryzmu:
teoria ta skoncentrowana jest na wysiłkach reżimu mających na celu przetworzenie pod jego kontrolą i zgodnie z jego ideologią istot ludzkich,
esencja totalitaryzmu - totalna kontrola nad człowiekiem (jego myślami, postawą i zachowaniem); szczególnym wyróżnikiem władzy totalitarnej jest pełzający gwałt na człowieku, przez deprawację jego myśli i życia społecznego (…). Władza totalitarna jest przekształconym w działanie polityczne twierdzeniem, że świat i jego życie społeczne mogą być poddawane zmianom bez ograniczeń.
nie można jednak nigdy w pełni kontrolować człowieka (nawet w szeregach partii nie udało się osiągnąć jednomyślności),
jako totalitarne można określać już wcześniejsza rządy (Sparta reżimy purytańskie czy muzułmańskie, klasztory średniowieczne), różnica między nimi a reżimem komunistycznym czy faszystowskim polega na organizacji i metodach wypracowanych z pomocą nowoczesnych urządzeń technicznych w celu wskrzeszenia totalnej kontroli w służbie ruchu ideologicznego, który stawia sobie za cel destrukcję i rekonstrukcję społeczeństwa masowego.
możliwe jest stworzenie „nowego człowieka”, jeżeli reżim trwa dostatecznie długo (np. w Rosji),
powstanie rządów komunistycznych i faszystowskich reakcją na głębokie kryzysy,
ciągłe zmiany, jakim podlegają reżimy totalitarne (elementy zarówno wzrostu, jak i destrukcji),
Różnice między dyktaturą faszystowską a komunistyczną:
cele i intencje,
historyczne antecedencje (ruchy faszystowskie powstały jako obrona przed komunizmem,
sami zwolennicy tych dyktatur nie uznają żadnych podobieństw między sobą.
Cechy wspólne dla dyktatur totalitarnych:
1. Szczegółowo opracowana ideologia , składająca się z oficjalnej doktryny obejmującej wszystkie istotne aspekty ludzkiej egzystencji, którą ma wyznawać każdy członek społeczeństwa (przynajmniej pasywnie).
skupienie się na planowaniu przyszłego idealnego stanu ludzkości,
odrzucenie istniejącego modelu społeczeństwa,
podbój świata dla nowego ładu.
2. Jedna masowa partia kierowana w zasadzie przez jednostkę - dyktatora i składająca się ze stosunkowo niskiego odsetka ogółu ludności (ok. 10%).
a) trzon partii posłuszny i oddany ideologii,
b) hierarchiczne i oligarchiczne zorganizowanie partii
c) partia nad biurokracją rządową lub kompletnie z nią spleciona.
3. System terroru (fizycznego lub psychicznego) stosowanego za pomocą partii lub kontroli partyjnej, który zarówno wspiera jak i kontroluje przywódców partii.
a) terror skierowany przeciwko „jawnym wrogom” i całym klasom ludności,
b) tajna policja i nacisk społeczny,
c) stosowanie nowoczesnej wiedzy i naukowej psychologii.
4. Wzmacniany technologicznie, prawie kompletny monopol kontroli wszystkich środków masowego przekazu.
5. Prawie kompletny, wzmacniany technologicznie monopol użycia wszelkich rodzajów broni.
6. Centralna kontrola i zarządzanie całością gospodarki przez biurokratyczną koordynację poprzednio niezależnych jednostek; kontrola obejmuje także większość zrzeszeń i przejawy aktywności grupowej.
niektóre z tych cech występują też w państwach konstytucyjnych (np. monopol państwa na broń),
cechy te są ze sobą ściśle powiązane, nie można ich rozpatrywać w oderwaniu,
cechą wyróżniającą może być także administracyjna kontrola sprawiedliwości, choć ewolucja totalitaryzmu w ostatnich latach wskazuje, że kierowanie wymiarem sprawiedliwości zostało wyraźnie ograniczone,
żadne poprzednie reżimy autokratyczne nie charakteryzowały się tą kombinacją cech, choć niektóre z nich mogły występować; wynika to z braku technologii, jaki dostępny jest obecnie dyktaturom totalitarnym (postęp techniczny oznacza rozrost organizacji i warunkuje zaistnienie czterech ww. cech: broń, komunikacja, terror, centralnie kierowana gospodarka),
pseudoreligijne cechy ideologii,
wysoki stopień konsensusu w Związku Sowieckim,
„internalizacja ideologii”: członkowie partii, jak i ci, którzy stoją poza nią, przywykają w takim stopniu do myślenia, mówienia i działania w kategoriach panującej ideologii, że nie są tego świadomi.
Hanna Świda-Ziemba
Człowiek wewnętrznie zniewolony
1. Pojecie totalitaryzmu
założenie, że ZSRR i wszystkie jego państwa satelickie są państwami totalitarnymi; niewiele osób się z tą tezą zgadza - wynika to z odmiennych definicji totalitaryzmu:
Kurczewski - władza rzeczywiście steruje i kontroluje całokształt życia jej podporządkowanych, przy czym kontrola ta musi być skuteczna,
Havel - dyktatura stosunkowo nielicznej grupy osób nad większością społeczeństwa, która swą władzę jawnie opiera na instrumentach przemocy,
Walicki - ideologiczna ofensywność, konformizm wewnętrzny i zaangażowany, oparty nie tylko na sile, ale i indoktrynacji.
uznanie państw totalitarnych za podklasę systemów totalnych, mają szereg cech wspólnych (dlatego też zgodnie z definicją autorki PRL można uznać za państwo totalitarne, a nie jak proponują inni - autorytarne),
Totalizm to system, w którym rządzący - stanowiąc wyłączny, niekontrolowany ośrodek dyspozycyjny - stoją na straży jednolitych reguł obejmujących całokształt życia społecznego, reguł podtrzymywanych siłą przez aparat przemocy. W systemie totalnym nie ma miejsca na spontaniczny rozwój, który jest rezultatem określonych procesów kulturowo-społecznych, nie ma też miejsca na jakiekolwiek oficjalne instytucje, w których obowiązywałyby odmienne reguły, a więc które tym samym wymykałyby się kontroli rządzących. Reguły systemu społecznego ustalane są i wycofywane bądź zastępowane innymi, wyłącznie decyzją rządzących. Przy tym ów zestaw reguł jest konstrukcją - w pewnym znaczeniu - abstrakcyjną i sztuczną. Ani ich kształt, ani kierunek zmian czy modyfikacji, nie stanowi konsekwencji określonych, niezmierzonych mechanizmów rozwoju społeczno-ekonomicznego. Rządzący na te mechanizmy są niewrażliwi, tworząc świat scenariuszowych „twardych” reguł - arbitralnie. To „życie” staje konsekwencją wprowadzanych reguł, a nie wprowadzane reguły konsekwencją procesów „życia”. W totalizmie nie ma azylu, który można stworzyć przez miniinstytucje, nie można liczyć na procesy społeczne czy ekonomiczne,, z racji których nastąpią jakieś korekty lub zelżenie przymusu owych reguł. Takie fakty następują wyłącznie wówczas, gdy zapada decyzja „na górze”. Z tego punktu widzenia całokształt życia ludzi zostaje ściśle zaprogramowany według jednego scenariusza. Jeśli scenariusz w jakimś zakresie się zmienia - zmiana ta ma charakter dyrektywny i obejmuje bądź całość systemu społecznego, bądź co najmniej całość określonej dziedziny, której zmiany dotyczą. W tej sytuacji aparat rządzący posiada szeroko rozbudowany aparat kontroli i infiltracji każdej dziedziny życia i wszystkich ludzi. Jest on bowiem nastawiony na szybkie reagowanie, gdyby ktokolwiek od obowiązującego scenariusza próbował się odchylić.
Pojęcie totalizmu w znaczeniu proponowanym przez autorkę konstytuują:
niekontrolowana, zhierarchizowana władza stanowiąca wyłączny ośrodek dyspozycyjny,
obowiązkowo egzekwowane i ustalane przez władzę przepisy scenariusza, oparte na kilku zasadach i rozprzestrzeniane na całokształt życia społecznego,
oparcie władzy o rozbudowany aparat przemocy i inwigilacji.
według tej definicji totalitaryzm nie jest po prostu władzą ludzi na d ludźmi, jego istotę stanowi fakt, że rządzący są strażnikami pewnego scenariusza, który jest wielokrotnie powielany we wszystkich obszarach życia społecznego,
reguły tego scenariusza są podstawowe, tzn. dokładnie wyznaczają koleiny, w których biegnie życie człowieka,
kontrola w zakresie realizacji scenariusza,
ideologia (zawierająca racje natury „moralistycznej”) jest uzasadnieniem „celebracji reguł rytualnego scenariusza we wszystkich dziedzinach”,
Goffman pisząc o instytucjach totalnych także wskazywał na przewagę jednego ośrodka władzy uzasadnioną ideologiczną wizją porządku społecznego, choć partycypacja „poddanych” w systemie ma polegać jedynie na zewnętrznej realizacji scenariusza bez interioryzacji jego założeń,
w państwach totalitarnych przynajmniej na początku jest wymóg interioryzacji ideologii,
genezą powstania państw totalitarnych jest istnienie grup dążących do zdobycia władzy w celu narzucenia siłą porządku opartego na uznawanych przez nich ideologiach całemu społeczeństwu,
„misyjne” zaangażowanie ideologów, przekonanie o potrzebie stworzenia nowego świata,
potem ideologia martwieje stając się jedynie uzasadnieniem scenariusza,
podobieństwo między państwami totalitarnymi a więzieniami - w obu systemach „podwładnych” zmusza się do przestrzegania reguł ściśle określonych w regulaminie-scenariuszu,
potencjalne użycie narzędzi represji w momencie nie przestrzegania scenariusza należy do istoty reżimu totalitarnego,
różnice między systemami totalitarnymi wynikają z ich genezy, która decyduje o naturze scenariusza i z arbitralnej woli rządzących,
brak przestrzeni - w ramach obowiązującego scenariusza - dla spontanicznych odruchów czy samoczynnego kreowania się instytucji jest istotą zniewolenia państw totalitarnych.
2. Społeczne i osobowe konsekwencje totalizmu
empiryczne korelaty systemu totalnego: cechy wspólne, które są konsekwencją funkcjonowania zasad, na których system został skonstruowany,
indywidualne nadużycia dysponentów władzy (zachowania, które nie wynikają ze scenariusza, lec z zmierzają do dowolnego zapewnienia sobie korzyści); konsekwencja bezkarności władców,
szczególne uwrażliwienie i bardzo szybkie reagowanie na procesy mające charakter społeczny - destrukcja wszystkiego, co ma charakter spontaniczny,
autodestrukcyjność systemu - destrukcja kreatywności i spontaniczności, które to mogłyby sprzyjać sile i podtrzymaniu systemu,
najgłębsze zinterioryzowanie abstrakcyjnych reguł scenariusza przez rządzących,
ukształtowanie podskórnej warstwy „drugiego życia” , którego funkcją jest wypełnianie luk w scenariuszu (powszechna korupcja, fałszywe planowanie i sprawozdawczość, omijanie przepisów przy fasadowym ich przestrzeganiu, walki frakcyjne w partii); „drugie życie” wzmacnia związki ludzi z systemem totalnym,
hermetyczne zamknięcie jednostki,
pełne przystosowanie w celu przetrwania w systemach, gdzie scenariusze są bardzo szczegółowe, inwigilacje i represje są zasadą funkcjonowania, pokolenia od urodzenia funkcjonują w ramach systemu; w innym wypadku ludzie będą w stanie zachować własną osobowość (tak, jak w Polsce),
paradoks: realizowanie wartości pozascenariuszowych wymagało wchodzenia w permanentny czynny kontakt z regułami panującego scenariusza.
3. Swoistość komunistycznych systemów totalnych
reguły scenariusza szczególnie bezwzględnie obowiązują w sferze życia ekonomicznego,
reguły schizofrenicznej rzeczywistości, obowiązek uczestnictwa wszystkich w świecie ceremonialnych pozorów, z jednoczesnym obowiązkiem traktowania ich tak, jak gdyby pozorami one nie były,
obojętność systemu wobec potrzeb konkretnych ludzi, mimo że wpisał pewne lewicowe zasady w scenariusz,
obowiązek równoczesnego respektowania fałszywej fasady oraz zachowań zgodnych z zasadą redukcji podmiotowości na rzecz posłuszeństwa,
brak racjonalności systemu, wyrażającej się w zasadach organizacji instytucji na zasadzie środków i celów,
zasady, na których następują zmiany scenariusza - konieczność wymazania z pamięci systemu znaczeń poprzednich i uznania aktualnego systemu znaczeń tak, jakby był on wieczny, co pogłębia irracjonalność i schizofrenię systemu.
4. Komunistyczny totalitaryzm w Polsce
nietypowość przebiegu historii ustroju totalitarnego w Polsce - z jednej strony ujawniły się pewne mechanizmy swoiste dla totalitaryzmu (realizowanie scenariusza wbrew spontanicznym procesom społecznym), z drugiej przewrót w świadomości Polaków polegający na odrzuceniu „naturalności” reguł państwa totalitarnego,
zdecydowana wrogość Polaków wobec narzuconego systemu,
niepokorny i niezdyscyplinowany charakter narodowy Polaków niechętnie podporządkowujących się narzuconej przemocy i dyscyplinie,
swoista polityka polskich decydentów, którzy wprowadzili scenariusze zawierające więcej szczelin i enklaw swobody.
5. Zakończenie
ideologia genezą i uprawomocnieniem państwa totalitarnego,
środki przemocy sposobem narzucania owej ideologii,
stosowanie przemocy wobec inaczej myślących,
zabezpieczenie przed totalitaryzmem zawarte jest wyłącznie w zasadach liberalizmu etyczno-politycznego.
Lewis Coser
Społeczne funkcje konfliktu
Czy konflikt będzie sprzyjał wewnętrznemu przystosowaniu się grupy?
to zależy od typu problemu,
oraz od typu struktury wewnętrznej.
Wewnętrzne konflikty społeczne dotyczące celów, wartości lub interesów a niesprzeczne z podstawowymi założeniami, na których opierają się stosunki społeczne są zazwyczaj funkcjonalne względem struktury społecznej. Dysfunkcjonalne są konflikty, w których strony przestają uznawać podstawowe wartości warunkujące prawomocność systemu.
Instytucjonalizacja i tolerancja konfliktu:
jest mechanizmem zabezpieczającym strukturę społeczną przed konfliktem zagrażającym,
jest różna w przypadku różnych typów struktur społecznych.
Grupy o ścisłej więzi wewnętrznej:
znaczna częstotliwość interakcji,
znaczne zaangażowanie osobowości jej członków,
tendencja do tłumienia konfliktów,
tendencje do tłumienia wszelkich wrogich uczuć,
jeśli konflikt wybucha, jest szczególnie gwałtowny, gdyż po obu stronach występuje kumulacja żalów i uraz oraz intensyfikacja - mobilizacja uczuć i energii.
Grupy, których członkowie angażują w działanie grupy jedynie część swojej osobowości:
wiele konfliktów,
energia członków rozproszona miedzy wiele konfliktów,
konflikt ogranicza się tylko do faktów istotnych dla sprawy.
Grupy zaangażowane w konflikty zewnętrzne:
wymagają od swoich członków całkowitego zaangażowania,
tendencja do tłumienia konfliktów,
w przypadku konfliktu następuje rozpad grupy lub wydalenie dysydentów.
Udział jednostek w wielu grupach:
powoduje uczestnictwo w dużej liczbie konfliktów,
stanowi mechanizm stabilizujący.
Konflikt w grupie luźno ustrukturyzowanej (w społeczeństwie otwartym):
będzie prowadził do rozładowania napięcia między stronami,
może prowadzić do przekształcenia struktury i likwidacji źródła niezadowolenia,
prowadzi do ugruntowania istniejących norm lub pojawienia się nowych, odpowiednich do nowych warunków,
sprzyja systemom elastycznym, a nie sztywnym,
wewnętrzne konflikty służą jako podstawa oceny równowagi sił - struktura społeczna posiada znaczną zdolność unikania braku równowagi,
powstające w trakcie konfliktu stowarzyszenia i koalicje przyczyniają się do zmniejszenia społecznej izolacji,
wobec wielości konfliktów zróżnicowane cele krzyżują się, co zapobiega powstawaniu sojuszów przebiegających wzdłuż jednej, głównej linii podziału,
konflikt strukturalizuje szersze środowisko społeczne.
Instytucje wentyli bezpieczeństwa:
każdy system społeczny dysponuje mechanizmami do kanalizowania niezadowolenia i wrogości przy jednoczesnym utrzymaniu niezmienionego układu stosunków,
są to instytucje dostarczające substytutywnych obiektów wrogich uczuć, jak i środków rozładowania agresywnych dążeń,
mogą służyć zarówno utrzymaniu struktury społecznej, jak i poczucia bezpieczeństwa jednostek; w żadnym z tych przypadków nie są w pełni funkcjonalne,
ich potrzeba rośnie wraz ze wzrostem „sztywności” struktury społecznej,
prowadzą do przemieszczenia celu aktora: nie zmierza już on do rozwiązania niezadowalającej sytuacji, ale do rozładowania napięcia,
w wyniku ich działania powstaje taki układ stosunków, gdzie dążeniem aktora nie jest już osiągnięcie określonego wyniku, a jedynie rozładowanie napięcia.
Konflikt realistyczny:
zrodzony przez niespełnienie określonych potrzeb w danym układzie stosunków,
oparty na ocenie korzyści, jakie mogą przynieść zmiany,
zwrócony przeciw rzeczywistym obiektom frustracji,
istnieją funkcjonalne alternatywne środki do jego prowadzenia.
Konflikt nierealistyczny:
spowodowany nie sprzecznymi celami antagonistów, ale potrzebą rozładowania napięcia,
nie jest obliczony na realizację celów, jest celem samym w sobie,
alternatywą funkcjonalną jest tylko wybór przeciwników,
można się spodziewać, że tak będą rozwiązywane konflikty w sztywnej strukturze społecznej.
Podsumowanie: Konflikt jest dysfunkcjonalny dla struktury społecznej nie tolerującej i nie instytucjonalizującej konfliktu w stopniu wystarczającym. Gwałtowność konfliktu, która grozi wewnętrznym rozbiciem, wiąże się ze sztywnością struktury społecznej. Sztywność ta stwarza warunki dla kumulacji wrogości wzdłuż jednej, głównej linii podziału.
Pytania z lat przeszłych na kolokwiach:
Brzeziński Dyktatura totalitarna
Co to jest syndrom totalitarny?
Jakie warunki konieczne winny zostać spełnione, żeby można było nazwać system totalitarnym?
Czym różnią się od siebie pojęcia totalny i totalitarny?
Jaki jest związek rozwoju nowoczesności z rozwojem totalitaryzmu?
Świda - Ziemba Człowiek wewnętrznie zniewolony
Czym różnią się od siebie definicje totalitaryzmu Walickiego, Havla i Kurczewskiego?
Jak dokładnie brzmi definicja totalitaryzmu Świdy - Ziemby?
Co to są scenariusze totalitarne?
Czym charakteryzowało się drugie życie w ustroju totalitarnym?
Jak czasy PRL wpłynęły na świadomość i społeczne postawy Polaków?
Hertz Drużyna wodza
Jakie są podstawowe etapy kształtowania się drużyny wodza?
Jakimi cechami odznaczają się ludzie należący do bohemy?
Czarnowski Ludzie zbędni w służbie przemocy
Co to jest zjawisko deklasacji?
Jaką rolę społeczną mogą odegrać grupy zepchnięte na margines?
Goffman Charakterystyka instytucji totalnych
Jak Goffman definiuje instytucje totalną?
Jakie rodzaje instytucji totalnych wyróżnia Goffman?
Czym charakteryzuje się świat podwładnych w instytucjach totalnych?
Czym charakteryzuje się świat personelu w instytucjach totalnych
Jakie techniki adaptacyjne wyróżnił Goffman w celu przetrwania w instytucjach totalnych
Co to jest zimna kalkulacja?