DISKLAJMER :P

1. Skrypt ten jest skrótowym zbiorem całości materiału, który obowiązuje na egzamin z Prawa rzymskiego (19 maja - 0 lub 2 czerwca I, jak kto woli)

2. Autorem skryptu do kontraktów nienazwanych jestem ja (Ciulas), pozostałe materiały opracował Szymon (wielkie dzięki)

3. Skrypt jest streszczeniem materiału z książki prof. Rozwadowskiego

4. Skrypt zawiera:

- informacje z podręcznika profesora Rozwadowskiego, w ramach zakresu materiału na egzamin (5 czerwca)

4. Autorzy nie ponoszą odpowiedzialności za niezaliczone egzaminy osób, które uczyły się tylko z tego skryptu, jednak opanowanie go w całości daje bardzo duże szanse na ocenę pozytywną (sam autor skryptu (Ciulas) będzie się uczył TYLKO z niego)

5. Autorzy nie ponoszą odpowiedzialności za błędy pojawiające się w skrypcie, jednakże zapewniają, że dołożyli wszelkich starań, aby takich błędów tu nie było

6. Autorzy nie ponoszą odpowiedzialności za zmiany dokonane w skrypcie przez osoby trzecie w wyniku jego rozpowszechniania, oryginał skryptu można dostać tylko u autorów :P

7. Błędy merytoryczne prawie w ogóle nie pojawiają się, a jeżeli już to bardzo drobne i mało istotne i wynikają z literówek (wybaczcie :P)

8. Podziękowania za zaliczony egzamin, pochwały, prośby o autograf, ale także błędy i reklamacje zgłaszać pod adres [e-mail] lub na GG: 1995920 :P

9. Miłej zabawy przy nauce i pomyślnego wyniku egzaminu.

Autorzy

PODRĘCZNIK PROF. ROZWADOWSKIEGO

ZAGADNIENIA WSTĘPNE

§ 2 (Pojęcie prawa)

Prawo (wg Marksa) - zespół norm postępowania ustanowionych albo uznanych przez państwo, których realizacja zostaje zapewniona w drodze przymusu

Prawo - jest nim norma tylko wtedy, gdy zostanie sformułowana przez organ władzy posiadający kompetencje legislacyjne

Sprawiedliwośc (Ulpian) - stała wola oddania każdemu tego prawa, które mu się należy

Prawo (Celsus) - sztuka stosowania tego, co dobre i słuszne

Prawo (Rzymianie) - zgodny z zasadami słuszności i sprawiedliwości zespół reguł postępowania w społeczności zorganizowanej, uchwalony lub usankcjonowany przez tę społeczność, albo przez organ wyposażony w władzę legislacyjną, a których przestrzeganie gwarantowane było w zasadzie w drodze przymusu

§ 3 (Charakterystyka prawa epoki niewolnictwa)

Jest to prawo najstarsze,

- niewolnik traktowany jako rzecz

- normy określają władzę pana nad niewolnikiem

- brak zasady równości prawa

Despotie wschodnie:

- surowe kary (zasada talionu)

- wiązanie prawa z gospodarką ziemską

Prawo greckie:

- partykularyzm prawa wynikający z suwerenności polis

- demokracja grecka

Prawo rzymskie:

- sędzia wydając wyrok podporządkowywał się obowiązującemu prawu

§ 4 (Doniosłość prawa rzymskiego dla współczesnego prawoznawstwa)

Funkcje prawa rzymskiego:

- wzór techniki, dialektyki, metod argumentacji prawniczej

- bogata historia prawa rzymskiego pozwala określać przewidywanie kierunku rozwoju prawa współczesnego

- wzorowanie się prawa cywilnego na rzymskim

- jest językiem uniwersalnym w środowisku prawniczym

§ 5 (Systematyka prawa rzymskiego)

Systematyka Gaiusa dzieli prawo na:

1. Prawo dotyczące osób - księga 1

2. Prawo dotyczące rzeczy (res corporalis (można dotknąć) i res incorporalis (prawa majątkowe)) - ks 2, 3

3. Prawo dotyczące skarg i powództw (Procesowe) - księga 4

Systematyka pandektystów dzieli prawo materialne na:

1. Część ogólna (podmioty, prawo osobowe, przedmioty stosunków prawnych)

2. Prawo zobowiązań

3. Prawo rzeczowe

4. Prawo familijne

5. Prawo spadkowe

§ 6 (Okresy historycznego rozwoju prawa)

Rzym: 753 pne - (zachodni) 476 (najazd Germanów) (wschodni) 1453 (napór turecki)

Prawo rzymskie: 753 pne - 565 ne (śmierć Justyniana)

1. OKRES PRAWA ARCHAICZNEGO (753 pne - III w p.n.e. - wojny punickie)

Obowiązuje prawo zwyczajowe, zastępowane ustawami i działalnością urzędników

2. OKRES ROZWOJU I PRAWA KLASYCZNEGO (połowa III w pne - 235 ne - koniec dynastii Sewerów)

wygrane wojny - napływ dóbr ziemskich i niewolników (powstanie ius gentium)

konieczność dostosowania prawa do rozwoju ekonomicznego

urząd praetor peregrinus i jego proces formułkowu

prawo przedklasyczne - do upadku monarchii prawo klasyczne - pierwsze lata pryncypatu

3. OKRES SCHYŁKOWY (POKLASYCZNY) (235 ne - 565 ne)

upadek gospodarczy Rzymu, rozkład ustroju niewolniczego, zubożenie ludności, zmniejszenie rozumienia prawa, osłabienie jurysprudencji

§ 7 (Rzymskie podziały prawa)

Zasada personalności prawa - niezależnie od miejsca pobytu Rzymianin podlegał prawu civitas do której należał

Ius civile - prawo rzymian, ius peregrinorum - prawo dla cudzoziemców , ius gentium (zasady prawa o zasięgu międzynarodowym)

Ius publicum - normy dotyczące organizacji ludu rzymskiego w postaci państwa Ius privatum - normy pozostałe ustanowione w interesie pojedynczych obywateli

Konflikty publiczne/prywatne rozstrzygano na rzecz dobra publicznego

Ius commune - prawo powszechne - normy prawne mające zastosowanie ogólne Ius singulare - prawo wyjątkowe - normy prawne mające zastosowanie wyjątkowe

Prawo wyjątkowe > prawa powszechnego ma się tak jak wyjątek >> zasady\

§ 8 (Prawo względne i bezwzględne)

Prawo podmiotowe dzielimy na względne lub bezwzględne.

Prawo względne - wierzytelność od określonego dłużnika

Prawo bezwzględne - ogół podmiotów prawnych ma obowiązek określonego zachowania się wobec podmiotu uprawnionego

§ 9 (Prawo bezwzględnie i względnie obowiązujące)

Prawo bezwzględnie obowiązujące (ius cogens) - przepisy które każdy podmiot musi respektować i nie ma możliwości uchylenia ich zastosowania przez własne oświadczenie woli (forma sporządzania testamentu), dotyczyły głównie prawa publicznego

Prawo względnie obowiązujące (ius dispositivum) - przepisy, których zastosowanie może być w konkretnym przypadku wyłączone przez zastosowanie woli uprawnionego podmiotu (dziedziczenie beztestamentowe tylko jeśli zmarły nie sporządził testamentu)

§ 10 (Prawo w znaczeniu przedmiotowym i podmiotowym)

Prawo w znaczeniu przedmiotowym - całokształt norm regulujących za pomocą przymusu państwowego pewien zakres zewnętrznych zachowań ludzkich

Prawo w znaczeniu podmiotowym - przyznana komuś przez prawo przedmiotowe możliwość pewnego zachowania się oraz domagania się określonego zachowania od innej osoby

§ 11 (Obowiązywanie normy prawnej w miejscu i w czasie)

lex retro non agit - norma prawna odnosi się z zasady do zdarzeń przyszłych (ale cesarz mógł anulować konstytucje poprzedniego cesarza)

Prawo rzymskie obowiązywało na terenie państwa rzymskiego, ale obowiązywała też zasada personalności prawa.

Ius Quiritum - pierwotne prawo obywateli rzymskich, jednak potem także plebejuszy (ius commercii, ius conubii)

Lex Iulia de civitate sociis danda - nadanie obywatelstwa sprzymierzeńcom rzymskim - prawo rzymskie obowiązuje wię wszystkich wolnych mieszkańców płw. Italskiego

Przejście z zasady personalności > zasady terytorialności prawa:

212 - constitutio Antoniana - obywatelstwo dla wszystkich mieszkańców państwa rzymskiego

konstytucje dcesarskie ograniczone do kilku prowincji

§ 12 (Interpretacja prawa)

interpretacja prawa - faza wstępna, poprzedzająca zastosowanie normy prawnej, ustalała znaczenie określonej normy/przepisu w toku ich stosowania

Podział interpretacji prawa:

1. Autentyczna - dokonuje jej sam prawodawca

2. Legalna - pochodzi od desygnowanego do tej funkcji organu (Ale nie ustawodawcy)

3. Doktrynalna - dokonywali jej juryści

4. Sądowa - dokonywana przez sądy, obowiązywała obie strony procesu

Dyrektywy interpretacji prawa:

1. Językowa/Gramatyczna - analiza języka przepisu

2. Logiczna - analiza z pkt. Widzenia zasad logiki

3. Systemowa - z pkt widzenia systemu prawa

4. Celowościowa / Teolologiczna - uwzględnia cel jaki norma ma do osiągnięcia

5. Historyczna - uwzględnia kontekst historyczny, w jakim norma się kształtowała

Inne kryteria:

1. Dosłowna - jeśli wynik interpretacji będzie taki sam jak bezpośrednie znaczenie normy

2. Rozszerzająca - wynik jest szerszy

3. Zwężająca - wynik jest węższy

§ 13 (Prawo materialne i prawo formalne)

Prawo materialne - te normy, które regulują stosunki majątkowe między poszczególnymi podmiotami

Prawo procesowe (formalne) - reguluje postępowanie podmiotów prawnych i organów państwowych w toku dochodzenia przez dany podmiot zrealizowania norm prawa materialnego / uzyskania odszkodowania

§ 14 (Źródła poznania i powstania prawa)

Źródła poznania prawa (fontes iuris cognoscendi) - kodyfikacja justyniańska

Źródła powstania prawa (fontes iuris oriundi) - ustawa uchwalana na zgromadzeniu

ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA:

ŹRÓDŁA JURYDYCZNE - KODYFIKACJA JUSTYNIAŃSKA I INSTYTUCJE GAJUSA

ŹRÓDŁA EPIGRAFICZNE - napisy wyryte na kamieniu/metalu

PISMA NIEPRAWNICZE - historycy, poeci, retorzy

ŹRÓDŁA POWSTANIA PRAWA:

1. ZWYCZAJ

2. USTAWA (PRAWO STANOWIONE)

3. DZIAŁALNOŚĆ URZĘDNIKÓW RZYMSKICH

4. UCHWAŁY SENATU

5. KONSTYTUCJE CESARSKIE

6. NAUKA PRAWA (JURYSPRUDENCJA)

ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO

A. ŹRÓDŁA PRAWA

§ 15 (Prawo zwyczajowe)

ZWYCZAJ: mos maiorum / consuetudo - kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania, a wg Julianusa zwyczaj jest wyrazem woli społeczeństwa rzymskiego, miał moc uchylania ustawy i moc równą ustawie

3 warunki uznania go jako normę: uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny, stosowany jest przez dłuższy czas w sposób niezmieniony

KODYFIKACJA: Ustawa XII Tablic z roku 451 p.n.e

§ 16 (Ustawa)

wg Gajusa: to, co lud nakazuje i ustanawia

ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe - przyjmowały / odrzucały ustawę

inicjatywę ustawodawczą miał konsul lub pretor

USTAWA:

1. praescriptio - nazwisko wnioskodawcy, czas i miejsce głosowania

2. rogatio - tekst ustawy

3. sanctio - dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie

PODZIAŁ USTAW Z UWAGI NA SANKCJE:

1. lex perfecta - sankcja nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej postanowieniom

2. lex minus quam perfecta - czynność sprzeczna z ustawą jest ważna, ale podlega karze karnej

3. lex imperfecta - pozbawiona jest sankcji

ZGROMADZENIA PLEBEJSKIE - przewodniczył trybun ludowy, do cesarza Nerwy 96-98 ne, lex Hortensia 286

PRAWO XII TABLIC - traktowało głównie prawo świeckie, postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, prawo karne, przestępstwa - NAJSTARSZY ZBIÓR PRAWA STANOWIONEGO W RZYMIE (pomijając legendarne ustawy królewskie)

§ 17 (Edykt pretorski)

Wymiar sprawiedliwości w rękach pretora od 367 roku przed naszą erą, w 242 roku powołano praetor urbanus i praetor peregrinus, wydawał edykt.

Edykt - zawierał zasady jakich miał trzymać się pretor przez rok urzędowania

1. część normatywna - zapowiedzi udzielenia ochrony procesowej w odpowiednich sytuacjach

2. część formularna - konkretne formuły, jakimi miały się posługiwać strony w trakcie procesu

Lex Cornelia - 67 pne - pretor musiał trzymać się edyktu

Edictum tralaticium - stała część edyktu poprzednika, jaką przejmował pretor

Edykty wydawali też NAMIESTNICY PROWINCJONALNI I EDYLOWIE KURULNI

Ius praetorium - prawo pretorskie

Ius honorarium - prawo stworzone przez edykty

Około 130 r. - Hadrian zleca Julianowi kodyfikację edyktów i postaje edykt wieczysty (edictum perpetuum)

§ 18 (Uchwały senatu)

Senat w okresie królewskim był tylko doradcą. W okresie republikańskim mógł przyjmować / odrzucać uchwały zgromadzeń ludowych.

Pierwsza uchwała senatu - za czasów Augusta - 10 rok naszej ery, wypiranie zgromadzeń ludowych. Utrata znaczenia senatu na rzecz princepsa.

Inicjatywa ustawodawcza - każdy senator, potem jednak sam cesarz.

§ 19 (Nauka prawa)

fas - prawo boskie; ius - prawo świeckie

Działalność kapłanów:

1. cavere - układanie formuł i klauzul czynności prawnych

2. respondere - odpowiedzi na zapytania w kwestiach prawnych

3. agere - układanie formuł procesowych

Manilius, Brutus, Publius Mucius Scaevola - stworzyli podwaliny prawa cywilnego

Quintus Mucius Staevola - prawo cywilne w 18 księgach

Od Augusta:

Ius publice respondendi - prawo publicznego występowania z upoważnienia cesarza - przywilej odpowiadania na zapytania prawne w imieniu cesarza, które to odpowiedzi miały moc prawną - dotyczyło to prawników

Główne kierunki działalności jurysprudencji:

1. libri ad Sabinum - komentarze do prawa cywilnego

2. libri ad edictum - komentarze do edyktów

3. digesta - komentarze do obu działów prawa

4. instituciones - podręczniki do nauki prawa

5. kazuistyka - stanowienie prawa opierające się na konkretnych przypadkach

Dwie szkoły prawnicze (nazwy od następców założycieli):

1. Prokulianów (Labeo - Proculus)

2. Sabinianów (Capito - Sabinus)

INSTYTUCJE GAIUSA - podręcznik do nauki prawa:

1 księga: prawo dotyczące osób

2 i 3 księga: prawo dotyczące rzeczy (prawo rzeczowe, spadkowe, zobowiązania)

4 księga: prawo dotyczące powództw (prawo procesowe)

426 p.n.e. - Ustawa o cytowaniu (konstytucja raweńska) wydana przez Walentyniana III, zezwalała cytować dzieła tylko tych autorów: Gaius, Papinian, Paulus, Ulpian, Modestyn

§ 20 (Konstytucje cesarskie)

edykty - wydawane przez cesarza, obowiązywały przez okres życia cesarza i najczęściej też po jego śmierci, dotyczyły prawa prywatnego, karnego, administracji prowincji i organizacji sądów

mandaty - instrukcje dla urzędników głównie w sprawach adm. czasem z zakresu prawa materialnego i procesowego

dekrety - orzeczenia cesarza jako najwyższego sędziego, bądź w związku z odwołaniem się do niego stron od decyzji urzedników, lub też w związku rozstrzygania przez cesarza w I instancji sprawy na prośbę stron, od III w n.e. obowiązywały wszystkich sędziów w podobnych sprawach

reskrypty - decyzje cesarza na zapytania urzedników lub korporacji, albo na prośby osób prywatnych o wyjasnienia w kwestiach spornych lub budzących wątpliwości prawne - odpowiedzi na zapytania urzedników udzielano w formie epistuli - listów, odp. na zapytania osób prywatnych ogłaszano publicznie w Rzymie w specjalnej księdze

W okresie DOMINATU:

Akty cesarskie noszą nazwę leges. Edykty mają znaczenie największe, zanikają Mandaty, Dekrety drugorzędna rola, a Reskrypty podstawą procesu reskryptowego

B. ZBIORY PRAWA

§ 21 (Przedjustyniańskie zbiory prawa - Nauczanie prawa)

Codex Gregorianus i Codex Hermogenianus - konstytucje od Hadriana do 292 / konstytucje Dioklecjana (293-294)

Kodeks Teodozjański - konstytucje Konstantyna Wielkiego i jego następców oraz uznał moc obowiązującą dwóch pierwszych

Sentencje Paulusa - zbiór pojęć prawnych

Prawo wulgarne - w okresie dominatu posługiwano się uproszczonymi i prymitywnymi pojęciami, później zastąpione pojęciem prawa pospolitego jako tego uwzględniającego czynnik ludowy

Szkoły prawnicze: Rzym, Bejrut, Konstantynopol, nauka trwała pięć lat

§ 22 (Ustawodawstwo justyniańskie)

Corpus Iuris Civilis - Codex , Digesta, Instituciones, Novellae

W celu stworzenia Justynian powołał 4 komisje, w skład każdej wchodził minister sprawiedliwości Trybonian (przewodniczył 2-4) oraz szef urzędów centralnych. Zadaniem komisji było zebranie i kompilacja dotychczasowych praw zawartych w konstytucjach cesarskich i literaturze prawniczej.

Prawo interpolacji - prawo zmian w prawie dawnym, aby dostosować je do czasów współczesnych - przysługiwało członkom komisji

CODEX:

Ułożony przez siedmioosobową komisję, posiadały trzy kodeksy i musiały tylko uzupełnić je o konstytucje wydane po kodeksie teodozjańskim.

Pierwsza redakcja - 529 r.

Druga redakcja - 534 r. - uzupełnienie o konstytucje Justyniana, poprawienie niezgodności pomiędzy starymi

Druga redakcja obejmuje konstytucje od Hadriana do Justyniana, dzieli się na 12 ksiąg, księgi na tytuły, tytuły na konstytucje, obszerniejsze konstytucje na paragrafy (pierwszy - principium) C, 12, 3, 2, pr.

DIGESTA (PANDEKTA):

Fragmenty dzieł 38 prawników rzymskich (większość z pryncypatu)

Rozpoczęto prace w 530 roku, plany na 10 lat, ukończono w 533 roku.

Komisja 17-osobowa, podzielona na trzy podkomisje:

1. opracowująca masę sabiniańską (wokół libri ad Sabinum)

2. opracowująca masę edyktalną (wokół libri ad edictum)

3. opracowująca masę papiniańską (questiones i responsa Papiniana, Paulusa i Scaevoli)

appendix - opracowanie mniej ważnych dzieł

Digesta składały się z 50 ksiąg, podzielonych na tytuły, fragmenty, większe na paragrafy - D. 50, 17, 173, 3

INSTITUCIONES:

Gromadzą całoksztat podstawowej wiedzy o prawie, służyły do zdobywania podstawowej wiedzy. Miały moc prawa na równi z Codexem i Digestami. Opierały się na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana. Podzielono je na 4 księgi, tytuły, paragrafy. I. 4, 13, 1

NOVELLAE:

Akty normatywne wyjaśniające, uzupełniające kodyfikację justyniańską. Skompilowali je kompilatorzy prywatni.

C. LOSY PRAWA RZYMSKIEGO PO KODYFIKACJI JUSTYNIAŃSKIEJ

§ 23 (Prawo rzymskie we Wschodniej Europie)

We wschodnim rzymie prawo rzymskie przetrwało do 1453 roku. W zachodnim przeżyło jego upadek w 476 roku.

Nurt wschodni (bizantyjski): słabnie z upływem wieków

Nurt zachodni: ożywa w średniowieczu i do dzisiejszego dnia jest ważny w życiu prawniczym

TŁUMACZENIE KODYFIKACJI JUSTYNIAŃSKIEJ NA GREKĘ:

1. Instytucje - Teophilus

2. Digesta - Stephanus (mimo że Justynian zakazał komentarzy do Digestów)

3. Komentarz do tłumaczenia Kodeksu: Thaleleus

Ekloga - wyciąg z kodyfikacji justyniańskiej ogłoszony przez cesarza Leona III

Bazyliki (prawa cesarskie) - przeróbka Bazylego Macedo zakończona przez Leona VI Filozofa

Sześcioksiąg - opracowany w 1345 przez Hermanopulosa - funkcjonował w Grecji w 1835 - 1946 r, w Besarabii do 1917

Zakon Sudnyj Liudom - opracowany przez Cara Symeona I Wielkiego

Statuty Litewskie

§ 24 (Prawo rzymskie w Zachodniej Europie)

Na ziemiach cesarstwa rzymskiego podbitych przez Germanów obowiązywało prawo rzymskie w stosunku do Rzymian.

Edictum Teodorici - spis prawa rzymskiego z państwa Ostrorogów autorstwa Teodoryka Wielkiego

Lex Romana Burgundiorum - spis w państwie Burgundów autorstwa Gundobada z VI wieku

Lex Romana Visigothorum (Breviarum Alarici) - spisana na polecenie króla Alaryka II w 506 roku - wyciągi z trzech kodeksów, instytucji Gaiusa i jeden fragment pochodzący od Papiniana

Trzeci z nich był najważniejszy - obowiązywał w Hiszpanii do roku 654, dla ludności romańskiej zamieszkującej południowe państwo frankofońskie, w całej zachodniej Europie był źródłem prawa rzymskiego do XI wieku.

W wieku IX, X, XI rośnie zainteresowanie prawem rzymskim ze względu na upadek zasady personalności prawa i wzrostu gospodarczego Europy.

W 1066 roku powstał Uniwersytet w Bolonii z inicjatywy Irneriusza, gdzie wykładano prawo rzymskie i opatrywali niejasności krótkimi komentarzami (glosy). Zbiór glosów nazywa się Glossa ordinaria i powstał z inicjatywy Accursiusza w 1250 roku. Postglosatorzy analizowali natomiast i źródła rzymskie, i glosy - sprowadzali normy prawne do pojęć ogólnych, aby z nich wyprowadzić pojęcia szczegółowe. Przedstawiciele: Bartolus de Saxoferrato i Baldus de Ubaldis. Postglosatorzy dostosowali prawo rzymskie do ówczesnych warunków.

Założenia ówczesnego prawa rzymskiego:

1. wolność własności

2. autonomia woli podmiotu kształtującego swoją sytuację prawną

3. równość stron wchodzących w stosunki obligacyjne

Recepcja prawa rzymskiego - zapoczątkowali ją w XV wieku Niemcy, objęła prawo z kodyfikacji i prawo przeredagowane przez glosatorów i postglosatorów.

Sąd Kameralny Rzeszy - powołany w 1495 roku, najważniejszy sąd w sprawach cywilnych, 16 członków - 8 musiało znać prawo rzymskie, 8 musiało być w tym kierunku wykształconych, jeśli prawo niemieckie nie określało danej kwestii, sądzono prawem rzymskim - ta postać prawa, czyli współczesne prawo rzymskie przetrwała w Niemczech do 31.XII.1899.

W Anglii podchodzono do prawa rzymskiego niechętnie, ze względu na system common law oparty na precedensach.

W krajach romańskich nadal prawo rzymskie obowiązywało ludność rzymską.

W Hiszpanii stosowano prawo rzymskie z Breviarium Alaricianum - po roku 654 traktowano je jako prawo posiłkowe (czyli pomocnicze źródło prawa).

We Francji (część południowa - rejon prawa pisanego) najpierw Breviarium Alaricium, potem kodyfikacje Justyniańskie. W części północnej (rejon prawa zwyczajowego) zainteresowanie prawem rzymskim ze strony Uniwersytetów.

Humanizm prawniczy - wywodził się z Francji, z wieku XVI, proklamował czyste prawo rzymskie jako najważniejsze, odkryto zmiany w Kodyfikacji Justyniańskiej, a byt i moc prawa rzymskiego uzasadniali nakazem rozumu. Przedstawiciele: Jacobus Cujacius i Hugo Donellus.

Prawo Rzymsko-Holenderskie - powstało pod wpływem prześladowań Hugonotów i ich migracji z francji do Holandii, obowiązuje z pewnymi naleciałościami angielskimi do dziś na Sri Lance i w RPA

Szkoła historyczna - przedstawiciel: Fryderyk Savigna , uważali, że prawo jest produktem ducha narodu i warunków, w jakim kształtowała się jego historia

Kodyfikacja prawa cywilnego materialnego w Niemczech - Burgerliches Gesetzbuch: pierwszy projekt autorstwa pandektysty z XIX wieku: Bernarda Windscheida - pandektyści byli zwolennikami metody fomalno-dogmatycznej badania prawa i interpretowali głównie pandekta. Drugi projekt BGB pochodził z roku 1896 i uwzględnił żądania germanistów, opierając się wciąż na prawie rzymskim.

Szkoła prawa natury - Hugo Grocjusz, Samuel Pufendorf - poglądy ich były zgodne z naturą wolności człowieka i jego równości. Prawo pochodzi z natury człowieka, najwyższym kryterium jest swoboda jego rozumu. Kodeks musi być zupełny (ma dotyczyć jednej gałęzi prawa), a jego przepisy jasne i krótkie.

Kodyfikacje prawa cywilnego:

1. Codex Maximilianeus Bavaricus Civilis - 1756 rok, Bawaria

2. Landrecht pruski - 1794 rok

3. Kodeks Cywilny Austriacki - 1797, przeredagowany i wpr. W życie 1811

4. Kodeks Napoleona - 1804

5. Kodeks cywilny Włoski - 1865

Trzecie wcielenie prawa rzymskiego - proces kodyfikacji prawa cywilnego z XVII i XVIII wieku.

§ 25 (Prawo rzymskie w Polsce)

Prawo rzymskie wykładano na Uniwersytecie Jagiellońskim i Akademii Zamojskiej (XVI wiek - początek) powstawanie nowych uniwersytetów sprzyja większej wiedzy o prawie rzymskim.

Chrześcijaństwo Polska przyjęła od Rzymu, więc znalazła się pod wpływem prawa rzymskiego w Europie Zachodniej. Odnajdujemy wzmianki o znajomości prawa rzymskiego w Kronice Galla Anonima i Kronice Kadłubka. Prawo rzymskie wykorzystano przy układaniu Statutu Łęckiego w 1506 roku, Statutu Małopolskiego (przed 1370), Statutu Warckiego (1423). Szlachta była przeciwna recepcji prawa rzymskiego, ze względu na obawy poddania Polski pod władzę Niemczech oraz na możliwość ograniczenia władzy szlachty nad chłopami. Za stosowaniem prawa rzymskiego opowiadali się: Jan Ostroróg (zastąpienie nim partykularnego prawa polskiego), Andrzej Frycz - Modrzewski, oraz Jakub Przyłuski (stosowanie pomocnicze prawa rzymskiego) W 1776 sejm powołał komisje kodyfikacyjną pod przewodnictwem Andrzeja Zamoyskiego - ich projekt Zbioru praw sądowych został odrzucony w 1780 roku. Pod zaborami Polska była pod wpływem zaborców, zatem pod wpływem Kodeksu Napoleona, ABGB, BGB i Landrechtu. W 1964 roku powstał Kodeks Prawa Cywilnego obowiązujący do dziś.

PROCES RZYMSKI PRYWATNY

A. ZAGADNIENIA OGÓLNE

§ 26 (Prawo procesowe a prawo materialne)

prawo cywilne materialne - ten dział prawa, który w sferze stosunków majątkowych i osobistych określa prawa podmiotowe jednostki

prawo formalne (procesowe) - ma na celu ochronę bądź realizację praw podmiotowych określonych przez prawo materialne

actio - działanie, czyn, rozprawa sądowa (znaczenie szersze), czynność o charakterze procesowym (znaczenie węższe), skarga - powództwo wnoszone przez powoda w celu realizacji przysługującego mu prawa podmiotowego

§ 27 (Historyczny rozwój procesu rzymskiego)

pomoc własna - najstarszy sposób dowodzenia swoich roszczeń, późniejsze go tępienie:

1. decretum divi Marcii - utrata wierzytelności dochodzonej z wyłączeniem drogi sądowej;

2. konstytucja Walenmtyniana, Teodozjusza, Arkadiusza - utrata prawa własności dochodzonej z pominięciem drogi sądowej

sądownictwo zwyczajne - najstarszy sposób dochodzenia roszczeń w celu kasacji pomocy własnej:

1. proces legisakcyjny - ustawa XII tablic - 17 rok pne - leges Iuliae iudiciariae - zniesienie dualizmu formułkowo-legisakcyjnego

2. proces formułkowy - od III w. pne (a w szerszym zastosowaniu od lex Aebutia - 130 pne)

3. proces kognicyjny - pojawia się w pryncypacie, wypiera proces formułkowy w dominacie (konstytucja Konstancjusza i Konstanta 342 r.)

§ 28 (Organizacja sądownictwa i dwufazowość postępowania w procesie zwyczajnym)

MONARCHIA:

wymiar sprawiedliwości w rękach króla - potem upoważnianie: władca miał prawo decyzji o dopuszczalności procesu i wpływ na jego przebieg, mianowana osoba przeprowadzała postępowanie dowodowe i wydawała wyrok

In iure - faza pierwsza procesu: decydował władca lub przedstawiciel władzy

Apud iudicem - faza druga: toczyła się przed mianowanym sędzią prywatnym

REPUBLIKA:

FAZA IN IURE:

Konsul - wymiar sprawiedliwości w jego rękach do 367 roku p.n.e.

Pretor - czuwał nad przebiegiem 1 fazy, udzielał ochrony pozaprocesowej, nadzór nad pewnymi czynnościami prawnymi, udzielanie opieki

Pretor peregrinus - powołany w roku 242 pne, rozstrzygał spory, w których co najmniej jedną ze stron był nierzymianin

Edyl kurulny - faza in iure procesów na tle transakcji targowych

Namiestnik prowincjonalny - jurysdykcja na prowincji

FAZA APUD IUDICEM:

- toczyła się przed sędzią jednostkowym (iudex / arbiter) - wybierany przez strony najpierw z listy pretorskiej, potem z obywateli Rzymu

iudicium legitimum - proces, który toczył się między obywatelami rzymskimi, w mieście Rzymie lub w mili okręgu, przed sędzią jednostkowym, actio na podstawie ustawy

iudicium imperio continens - proces któremu brak jednego z trzech powyższych znamion, actio na podstawie imperium pretora

Sądy kolegialne:

1. rekuperatorzy - 3-5 osób, rozstrzygali spory instruowane przez pretora dla peregrynów

2. sądy decemwiralne - 10 osób, spory o wolność

3. sądy centumwirialne - 105 osób, spory o spadki

Rozstrzygał sąd miejsca zamieszkania pozwanego, o ile strony nie uzgodniły inaczej. Rozstrzygały sądy położenia rzeczy w sporach o rzecz.

§ 29 (Strony i ich zastępcy procesowi)

W fazie in iure musiały stawić się obie strony, w fazie apud iudicem jeśli jedna ze stron nie stawiła się do południa, sędzia wydawał wyrok korzystny dla strony obecnej.

ZASTĘPCY PROCESOWI:

W procesie legisakcyjnym byli niedopuszczalni.

W procesie formułkowym dopuszczalni w obu fazach:

Kognitor - mianowany w obecności drugiej strony w sposób uroczysty

Prokurator - mianowany nieformalnie, lub bez obecności drugiej strony

Opiekun - zastępował osoby podlegające opiece

Syndicus - zastępował osoby prawne

Advocati, patroni - reprezentanci stron w sądzie, pełnili rolę rzecznika i doradcy, bezpłatność ich zawodu, honoraria dobrowolne

§ 30 (Zdolność sądowa, zdolność procesowa i legitymacja procesowa)

zdolność sądowa - przysługujące powodowi prawo dochodzenia roszczeń drogą procesu wobec pozwanego, przeciw któremu mógł zapaść wyrok zasądzający (czyli obywatelstwo rzymskie)

zdolność procesowa - zdolność do wykonywania czynności, które w procesie wywołają określony skutek prawny (np. uznanie przez pozwanego roszczeń powoda - czyli brak konieczności wyroku) - chory umysłowo rzymianin miał ZS, ale nie miał ZP

legitymacja procesowa - możliwość uczestnictwa w konkretnym prcesie w roli powoda (czynna LP) lub w roli pozwanego (bierna LP) - w procesie windykacyjnym - legitymowany czynnie: właściciel kwirytalny pozbawiony rzeczy; legitymowany biernie: niewłaściciel posiadający rzecz

B. POSTĘPOWANIE ZWYCZAJNE (Ordo iudiciorum privatorum)

§ 31 (Proces legisakcyjny)

Nazwa procesu pochodzi od legis actio - postępowanie toczyło się wyłącznie na podstawie ustawy

Postępowanie ustne w obu fazach - w fazie in iure strony musiały wygłaszać ściśle określone formuły - ich treść była u kapłanów - jeśli błąd, proces wygrywa druga strona. Proces był skrajnie formalny i kosztowny oraz ustny.

5 sposobów postępowania (modi lege alendi): 3 do postępowania sądowego, 2 do egzekucji

legis actio sacramento - metoda najczęściej używana, miała charakter ogólny:

1. legis actio sacramento in reum - dochodzenie roszczeń związanych z władztwem powodu nad rzeczą / człowiekiem, realizacja prawa podmiotowego bezwzględnego; przed pretorem stawiały się strony wraz z przedmiotem sporu. Powód (actor) brał laskę (vindicta, festuca), dotykał przedmiotu i wygłaszał formułę, potem pozwany (reus).

2. legis actio sacramento in personam - dochodzenie roszczeń o charakterze zobowiązaniowym, realizacja prawa podmiotowego względnego; procesy o pieniądze - przed pretorem powód twierdzi, że pozwany jest mu winien X, potem pozwany neguje

Po wypowiedzeniu formułek strony ustalały sacramentum - pewną kwotę pieniężną (50 asów jeśli przedmiot sporu był warty <1000 asów, albo 500 asów, jeśli wartość przedmiotu sporu >1000 asów); deponowana była w świątynii

W fazie apud iudicem sędzia rozstrzygał, czyje sacramentum jest słuszne, przegrany tracił je na rzecz świątyni; jeśli był to pozwany, musiał pod rygorem egzekucji legis actio per manus iniectionem zaspokoić pretensje powoda

§ 32 (Proces formułkowy)

1. GENEZA PROCESU FORMUŁKOWEGO:

Proces legisakcyjny hamował rozwój gospodarczy państwa rzymskiego. Miał duże niebezpieczeństwo pomyłki, był kosztowny, formalistyczny. Nie mógł być stosowany dla cudzoziemców, bo w Rzymie obowiązywała łacina, przez którą cudzoziemcy mieliby kłopoty z prawidłowym wygłoszeniem formułki.

Proces formułkowy - wziął się od formułki spisywanej na woskowej tablicy, której udzielał pretor peregrinus rekuperatorom, rozpoczynając proces na tle handlowym (czyli zasad według których mieli sądzić); pretor urbanus mógł sądzić w ten sam sposób sprawy nieoparte na ustawie (wysłuchiwał stron i szukał pomyłki)

Od lex Aebutia w 130 roku p.n.e. proces formułkowy był stosowany we wszystkich sporach między obywatelami rzymskimi. Pretor miał dużą dowolność w prowadzeniu procesu

2. POSTĘPOWANIE IN IURE:

1. Postępowanie rozpoczynało się od prywatnego wezwania pozwanego przez powoda do stawienia się przed pretorem - jeśli nie stawił się, powód mógł go doprowadzić siłą. Przy wezwaniu powód przedstawiał swoje pretensje (editio actionis - pozaprocesowa). Windeks (osoba trzecia) mógł zagwarantować stawienie się pozwanego później, lub że pozwany zapłaci powodowi za niestawienie się.

2. Przed pretorem powód powtarzał editio actionis (procesowa) i wskazywał na skargę (actio), z której chciał uczynić użytek - wnosił o jej udzielenie (postulatio actionis) - pretor mógł skargi udzielić (datio actionis), bądź odmówić ochrony procesowej (denegatio actionis) po wysłuchaniu stron. Odwołanie od denegatio actionis składano do innego pretora lub konsula (intercessio), albo czekano na nowego pretora za rok.

3. Pretor udzielał actio na podstawie ustawy (wtedy sąd zwał się iudicium legitimum), lub z tytułu przysługującego mu imperium (sąd iudicium imperio continens).

4. Pozwany mógł milczeć - wtedy był indefensus i pretor mógł zastosować środek ochrony pozaprocesowej missio in posessionem.

5. Pozwany mógł uznać roszczenia powoda przed pretorem - confessio in iure - postępowanie się kończyło. Pozwany mógł też złożyć przysięgę iusiurandum in iure, że roszczenie nie istnieje - postępowanie kończyło się i powód był oddalany wraz z żądaniem.

6. Powód mógł złożyć przysięgę, że roszczenie istnieje -wtedy następował wyrok zasądzający. Delacja przysięgi była przerzucenim obowiązku przysięgi z jednej strony na drugą pod rygorem przegrania procesu.

W sprawach o rzecz pozwany nie musiał wdawać się w spór, ale tę rzecz musiał oddać. W innych sprawach jeśli pozwany nie chciał wdać się w spór - musiał zaspokoić pretensje powoda.

3. LITIS CONTESTATIO

W wyniku fazy in iure ustalano treść formułki, którą pretor przekazywał powodowi. Powód wręczał formułkę pozwanemu, pozwany ją przyjmował - w ten sposób strony wyrażały zgodę na dalszy spór - zwało się to litis contestatio. Zamyka ona fazę 1 i przenosi proces do fazy 2

Konsumpcja skargi - zatwierdzenie skargi w myśl zasady, że dwie strony nie mogą procesować się w tej samej sprawie = z jednej skargi można skorzystać tylko raz

Konsumpcja następowała ipso iure jeśli:

1. było iudicium legitimum

2. wniesiona skarga jest in ius concepta

3. skierowana jest in personam

Konsumpcja następowała, gdy pozwany o to samo roszczenie podniósł przeciwko powodowi zarzut iż w sporze była już litis contestatio, bądź spór został już rozstrzygnięty wyrokiem - JEŚLI:

1. było iudicium imperio continens

2. wnoszona skarga opierała się na fakcie

3. skarga miała charakter rzeczowy

4. BUDOWA FORMUŁKI PROCESOWEJ

formułka - program działania w fazie apud iudicem, określający w sposób zwięzły warunki, pod jakimi miał on zasądzić lub uwolnić pozwanego

Na początku wypisywano nazwisko sędziego.

Cztery części zwyczajne formułki: (wg Gaiusa)

1. intentio - powód zawiera w niej treść swojego żądania

2. demonstratio - otwierała formułki, w których roszczenie opierało się na fakcie - określała zwięzły opis stanu faktycznego, bliższe określenie podstawy prawnej żądania (występuje często jeśli intentio jest incerta)

3. condemnatio - alternatywne upoważnienie sędziego do zasądzenia lub uwolnienia pozwanego - tylko na forsę

4. adiudicatio - występowała w powództwach działowych, zawierała upoważnienie sędziego do zniesienia współwłasności poprzez podział rzeczy wspólnej

ad 1)

stosowano je w powództwach prejudycjalnych - wtedy formułka składała się TYLKO z intentio - powód domagał się wtedy ustalenia sytuacji faktycznej lub prawnej, mającej znaczenie w innym, przyszłym procesie - np. ustalenie czy powód jest wolny, czy ma status civitatis itd.

intentio certa - ściśle określone żądanie powoda w intentio

intentio incerta - bliżej nieokreślone żądanie powoda w intentio

Powód z formułką z intentio certa mógł przegrać sprawę w drodze nadmiernego żądania ze względu na 4 czynniki w fazie apud iudicem:

1. res - żąda od pozwanego więcej, niż mu się należy

2. tempus - żąda czegoś za wcześnie

3. locus - żąda tego w złym miejscu

4. causa - inna przyczyna prawna

ad 3)

condemnatio certa - opiewała na określoną kwotę pieniężną

condemnatio incerta - opiewała na nieokreśloną kwotę pieniężną

skarga arbitralna - posługiwał się nią powód, jeśli chciał odzyskać rzecz, a nie pieniądze

klauzula arbitralna - na jej mocy sędzia wzywał pozwanego do oddania rzeczy (jeśli powód wygrał proces), a jeśli pozwany odmawiał, wzywał go do zapłacenia ekwiwalentu po oszacowaniu jego wysokości

iusiurandum estimatorium - powód przysięgał, że przedmiot sporu jest warty X, była to maxymalna stawka, na jaką sędzia mógł zasądzić pozwanego

ad 4)

Zniesienie współwłasności następowało przez podział rzeczy wspólnej, a jeśli niepodzielna, przysądzano ją jednemu z właścicielowi z obowiązkiem spłaty pozostałych współudziałów lub sprzedaje rzecz w drodze licytacji a forsę rozdzieli pomiędzy udziałowców.

Dwie części nadzwyczajne formułki: (wg Gaiusa)

1. exceptio (zarzut procesowy)- część składowa formułki umieszczana w interesie pozwanego

2. praescriptio - umieszczana była w formułce na żądanie powoda domagającego się od pozwanego nie całości świadczenia, lecz jego części

ad 2)

miało miejsce, gdy spłacanie roszczenia następowało w ratach, powód unikał wtedy konsumpcji skargi

1. OBRONA POZWANEGO W PROCESIE

Negacja - warunek procesu - pozwany co najmniej zaprzeczył twierdzeniom powoda, jeśli roszczenia były uznawane przez pozwanego, proces się kończył niekorzystnie dla niego, negacja nakłada na powoda obowiązek przeprowadzenia dowodu potwierdzającego prawdziwość intentio

Exceptio - zarzut procesowy - pozwany przeciwstawiał twierdzeniom powoda inne okoliczności lub odmienną postawę prawną, które miały na celu zapobiec wyrokowi zasądzającemu. Jeśli exceptio było prawdziwe, sąd oddalał powództwo - udowadniał to pozwany

Podziały exceptio:

1. exceptiones peremptoriae - okoliczności te paraliżowały roszczenia powoda

2. exceptiones dilatoriae - uniemożliwiały one dochodzenie roszczeń przez powoda w danym momencie

1. exceptio in rem - można było ją podnieść przeciwko komukolwiek

2. exceptio in personam - można ją było podnieść tylko przeciw określonej osobie

1. exceptiones rei coherentes - zarzuty przysługiwały komukolwiek

2. exceptiones personae coherentes - zarzuty przysługiwały określonemu pozwanemu

exceptio doli - zarzut podstępu - jeśli powód uzyskał roszczenia podstępm, lub gdy wyrok mógłby być niezgodny z dobrymi obyczajami

Powód mógł unicestwić exceptio poprzez twierdzenie zwane replicatio. Pozwany mógł unicestwić replicatio przez duplicatio itd.

5. RODZAJE ACTIONES

Podziały actiones:

PODZIAŁ PIERWSZY: (powództwa rzeczowe / osobowe)

actiones in rem - powództwa rzeczowe, ochraniały prawa podmiotowe bezwzględne, inna nazwa: vindicationes

Cechy:

1. były skuteczne przeciw komukolwiek kto naruszył prawo rzeczy

2. intentio formułki nie zawierało nazwiska powoda

3. konsumpcja skargi nie następowała z mocy prawa ipso iure

actiones in personam - powództwa osobowe, przeciw określonej osobie, będącej z powodem w związku zobowiązaniowym

Cechy:

1. wnoszone przeciwko konkretnej osobie

2. w intentio formułki wymieniano z nazwiska obie strony

3. konsumpcja skargi następowała już w momencie litis contestatio drogą ipso iure

PODZIAŁ DRUGI: (prawo, z których wynikały)

Actiones civiles - wynikające z ius civile

Actiones honorariae - oparte na prawie pretorskim

Podział actiones honorariae:

1. powództwa oparte na fakcie - ochrona procesowa dla sytuacji nieprzewidzianych w ius civile, uzależniana od stwierdzenia przez sędziego faktu opisanego w formułce

2. powództwa oparte na fikcji - pretor fikcyjnie przywo,ływał pewien element rzeczywistości nie istniejący, a potrzebny dla danej actio

3. powództwo z przestawionymi powodami - kto inny jest podmiotem prawa lub obowiązku, a kto inny robił lub przeciw komu innemu robiono z actio użytek

Dwie ostatnie opierały się na modyfikacji actio wynikającej z prawa cywilnego / pretorskiego

PODZIAŁ TRZECI: (kształt skargi)

Actio utilis - skarga zmodyfikowana Actio directa - skarga niezmodyfikowana

PODZIAŁ CZWARTY: (roszczenia z tytułu przestępstwa)

Actiones poenales - powód dochodził pieniędzy od pozwanego tytułem karyprzywatnej

Actiones rei persecutoriae - wyrównanie szkody wyrządzonej deliktem

Actiones mixtae - uzyskanie odszkodowania i ukaranie sprawcy

PODZIAŁ PIĄTY: (przedawnienia)

Actiones perpetuae - nie przedawniały się (od Teodozjusza II przedawniały się po 30 latach)

Actiones temporales - po pewnym czasie przedawniały się (od Teodozjusza przedawniały się w mniej niż 30 latach)

PODZIAŁ SZÓSTY: (restryktywność sędziów)

Actiones stricti iuris - powództwa ścisłego prawa - sędzia musiał ściśle trzymać się poleceń w formułce (przykłady: powództwa z kontraktów jednostronnie zobowiązujących, zobowiązania z przestępstw)

Actiones bonae fidei - powództwa oparte na dobrej wierze - w intentio formułki umieszczano zwrot ex fide bona, w condemnatio nie określała dokładnej kwoty pieniężnej, sędzia miał uwzględniać dobra społeczne i zasady słuszności i sprawiedliwości (przykłady: powództwa z kontraktów konsensualnych i realnych (z wyjątkiem pożyczki)

Actiones arbitrariae - obejmowały dodatkowe upoważnienie dla sędziego, między intentio a condemnatio formułki umieszczana była klauzula arbitralna, uzależniająca wyrok od tego, czy na wezwanie pozwany spełni roszczenia powoda

Konkurencja powództw - prawo przewidywało więcej niż 1 powództwo do ochrony jakiegoś uprawnienia, do momentu litis contestatio powód mógł wybrać jedno z nich

5. POSTĘPOWANIE APUD IUDICEM

Dla iudicium legitimum apud iudicem musiało się zakończyć po 18 miesiącach od litis contestatio

Dla iudicium impero continens apud iudicem musiało się zakończyć do końca kadencji danego pretora.

Skład apud iudicem:

1. postępowanie dowodowe

2. wydanie wyroku

ad 1)

onus probandi - ciężar dowodu

ocena dowodu - ustalenie czy to co mówią strony, to prawda / fałsz i ustalenie czy wnioski sądu są trafne

1. obowiązek udowadniania ma ten kto twierdzi, a nie tego kto zaprzecza

2. powód udowadniał intentio a pozwany exceptio

3. pod względem ciężaru dowodu pozwany był traktowany jak powód

4. ujemne konsekwencje nieudanego dowody ponosił ten, na kim ciążyło onus probandi

5. rodzaje dowodów: świadkowie, dokumenty, biegli, przesłuchanie stron, oględziny, wizja lokalna

ad 2)

1. ogłaszany był ustnie

2. sędzia nie musiał go uzasadniać

3. jeśli sprawa niejasna - sędzia mógł nie wydać wyroku i przekazać sprawę innemu sędziemu (przysięga sibi non liquere)

4. prawomocność od momentu ogłoszenia

5. skasować go mógł tylko pretor jeśli udowodniono przekupstwo sędziego, sędzia był chory umysłowo

§ 33 (Egzekucja)

Wdrażana była, jeśli pozwany po 30 dniach nie zaspokoił roszczeń powoda (jeśli nastąpiło confessio in iure, iusiurandum in iure lub wyrok).

EGZEKUCJA OSOBISTA:

Legis actio per manus iniectionem - w procesie formułkowym „nałożenie ręki” - więzienie pozwanego przez 60 dni, w dni targowe możliwość wykupienia dłużnika, potem robił z nim co chciał

Lex Poetelia (326 pne) - zakazano powodowi sprzedać pozwanego w niewolę lub zabić - odpracowywał on dług jako półwolny

Vindex - mógł obronić pozwanego i go uwolnić, ale toczono nowy proces z windeksem jako stroną, wyrok był podwójny jeśli on przegrał - potem dłużnik mógł być własnym windeksem na tych samych zasadach

EGZEKUCJA MAJĄTKOWA UNIWERSALNA (od procesu formułkowego):

Actio iudicati - osobne powództwo, o tóre powód prosił pretora, wdrażające egzekucję majątkową, pozwany mógł przed pretorem się sprzeciwić - wtedy kolejny proces - jeśli przegra, podwójna wartość sporu

Jeśli wierzycieli było więcej:

Magistra bonorum - wybierany przez wierzycieli, sprzedawał majątek w drodze licytacji (venditio bonorum), kupowali go bonorum emptorowie

Jeśli dłużnik miał aktywa przewyższające dług, nie dopuszczał do e. m. uniwersalnej - sam sprzedawał swój majątek.

OD AUGUSTA:

Dłużnik niewypłacalny NIE Z WŁASNEJ WINY sprzedawał swój majątek (cessio bonorum) - pozostawiano mu środki niezbędne do życia i nie szykanowano jego czci osobistej

EGZEKUCJA MAJĄTKOWA SYNGULARNA:

- przeprowadzana tylko na części majątku dłużnika

- stosowana w przypadku osób ze stanu senatorskiego, niedojrzałych, chorych umysłowo

- była to normalna forma egzekucji od czasów procesu kognicyjnego

distractio bonorum - sprzedaż części majątku celem zaspokojenia roszczeń wierzycieli

ŚRODKI ODWOŁAWCZE:

1. in fraudem creditorium - działanie dłużnika niewypłacalnego - w drodze czynności prawnych lub faktycznych zmniejszał swój majątek ze szkodą dla wierzycieli

ŚRODKI PRZECIWKO in fraudem creditorium:

1. pretor wydawał interdictum fraudatorium - żądania oddania od osób trzecich majątku uzyskanego przez nie od dłużnika

2. skarga pauliańska - stosowana jeśli dłużnik miał świadomość niewypłacalności / jeśli osoba trzecia wiedziała że dłużnik wyzbywa się majątku celowo

C. OCHRONA POZAPROCESOWA

§ 34 (Środki ochrony pozaprocesowej)

Działania pozaprocesowe pretora:

1. RESTITUTIO IN INTEGRUM - przywrócenie stanu pierwotnego

Pretor udzielał jej po zapoznaniu się ze sprawą, jeśli uznał fakt, z którym prawo łączyło niekorzystne dla kogoś skutki prawne - sytuacje ogłaszał w edykcie, ale mógł też stosować ten środek w innych sytuacjach

Przykłady:

1. metus - przymus

2. error - błąd

3. dolus - podstęp

4. absentia - umotywowana nieobecność

2. INTERDICTA - zawierał nakaz pod adresem drugiej strony, aby coś uczyniła, lub czegoś zaniechała

Wydawany przez pretora lub namiestnika na żądanie jednej ze stron - przedziwdziałano w ten sposób stanowi rzeczy, który naruszał porządek prawny.

Jeśli adresat nie podporządkował się, następowało postępowanie uzasadniające interdykt. Strony płaciły pieniądze jeśli przegrały (przyrzekał to adresat w formie sponsio).

Sponsio były zaskarżane w formie actio ex stipulatu - powód żądał wydania formułki, na podstawie której sędzia ocenie przyporządkowanie się interdyktowi przez adresata.

Podziały interdyktów:

1. Ze względu na cel:

1. interdicta restitutoria - zmuszały adresata do zwrotu czegoś

2. interdicta exhibitoria - zmuszały adresata do okazania czegoś / kogoś

3. interdicta prohibitoria - zmuszały adresta do zaniechania czegoś

2. Ze względu na czas:

1. interdicta annua - mogły być wnoszone przez rok od zdarzenia uzasadniające jego wydanie

2. interdicta perpetua - nie miały ograniczenia czasowego

3. Ze względu na adresatów:

1. interdicutm simplicium - pod adresem jednej strony

2. interdictum duplicium - pod adresem obu stron

4. Ze względu na osobę wnoszącą:

a) interdictum privatum - wnoszony przez określoną osobę

b) interdictum populare - wnoszony przez kogokolwiek

3. MISSIO IN POSSESSIONEM - wprowadzenie jakiejś osoby zainteresowanej we władanie majątkiem innej osoby (missio in bona) lub jego częścią (missio in rem)

Stosowano ją w celu zmuszenia właściciela zajętego majątku aby skłonić go do określonego zachowania się.

4. STYPULACJE PRETORSKIE - słowne, składane w określonej formie orzeczenia stron, których treść określał pretor.

Zabezpieczało strony przed szkodą mającą przeszkodzić w realizacji roszczeń - pretor mógł zmusić strony do jej zawarcia.

D. POSTĘPOWANIE NADZWYCZAJNE

§ 35 (Proces kognicyjny)

1. GENEZA PROCESU KOGNICYJNEGO

1. Proces formułkowy odniósł doniosłe znaczenie dla prawa rzymskiego i miał miejsce w okresie jego największego rozkwitu

2. Cognitio extra ordinem zaczęto stosować w sprawach nadzwyczajnych - poza obszarem panowania pretora miejskiego

3. Pierwsze wzmianki: postępowanie administracyjne w końcu republiki, mogła wnosić strona pozbawiona ochrony procesowej

4. Od cesarstwa priceps toczył postępowanie administracyjne jako najwyższy magistratus, potem rozszerzyło się to na sprawy wnoszone przez strony, potem także postępowanie dotyczące roszczeń z konstytucji cesarskich (wynagrodzenie za wykonanie zleconej czynności) oraz dotyczące spraw wymagających szybkiej interwencji sądowej (wolność/niewola danej osoby) toczone było przed trybunałem cesarza w trybie extra ordinem

5. Spory rozstrzygali prefekci, pretorzy, konsulowie, senat, orzekali w nich w prowincjach cesarskich legatus Augusti pro praetore, w prowincjach senackich prokonsul

6. W prowincjach senackich: jurysdykcja wzorowana na rzymskiej, edykt namiestnika wzorowany na edykcie pretorskim, sędzia wybierany przez strony

7. W prowincjach cesarskich: spory między Rzymianinami rozstrzygane formułkowo, między nierzymianinami: kognicyjnie - sędzia wybierany przez namiestnika

8. Od Marka Aureliusza wprowadzono iuridici - zlikwidowano dwie fazy postępowania

9. Proces formułkowy wyparty został od konstytucji Konstancjusza i Konstanta z 342 roku

1. ORGANIZACJA SĄDOWNICTWA

W okresie dominatu: wymiar sprawiedliwości hierarchiczny - sprawuje go aparat administracji.

1. CESARZ - na czele hierarchii, w jego imieniu wszystkie wyroki

2. PREFEKT MIEJSKI - na czele wymiaru sprawiedliwości w Konstantynopolu i Rzymie; podlegali mu: vicarius, praefectus annonae, praefectus vigilum oraz dwaj rationales w sprawach fiskalnych

3. PRAESES - na czele wymiaru na prowincjach, jego zastępcą vicarius, a defensor civitatis sprawy mniejszej wagi

4. IUDEX PEDANEUS - wyżej wymienieni mogli przekazać im swoje kompetencje

5. ADSESSORES - prawnicy, których rad zasięgali sędziowie

6. Posiedzenia sądu z wyjątkiem dni świątecznych i obrady zamknięte.

1. WSZCZĘCIE I PRZEBIEG POSTĘPOWANIA SĄDOWEGO

WSZCZĘCIE POSTĘPOWANIA:

1. Litis denuntiatio - pismo procesowe, w którym powód przedstawia roszczenie i wzywa go do stawienia się w sądzie w określonym terminie (4 miesiące) - najpierw wręczane pozwanemu osobiście, potem urzędowo\

2. Libellus conventionis - wg prawa justyniańskiego, pismo w którym powód określa żądania i ich podstawę prawną, od teraz procesować się mógł każdy - nie tylko ten, komu przysługiwała actio - od teraz wyraz roszczenia procesowego. Powód przekazywał lib. Urzędnikowi, który przekazywał odpis pozwanemu poprzez executora

3. libellus contradictionis - W ciągu 10 dni pozwany musiał dać gwarancję stawienia się w sądzie i odpowiedzieć na odzew JEŚLI nie chciał zaspokoić żądań powoda, umieszczał w nim zarzuty pod adresem powoda, dostarczał je powodowi executor

POSTĘPOWANIE SĄDOWE:

1. primordium litis - trwa do litis contestatio

2. medium - postepowanie dowodowe

3. sententia - wyrok

adwokat - rosnąca rola w procesie kognicyjnym, wysokie honorarium, reprezentowanie pozwanego/powoda, sporządzanie pism niektórych

2. Powód prowadzi wywód prawny (narratio), pozwany się temu przeciwstawia (contradictio)

3. Po tych czynnościach następowało litis contestatio (strony składały przysięgę, że będą postępować zgodnie z prawem w trakcie procesu) exceptio można było składać do litis (dylatoryjne) lub nawet w postępowaniu apelacyjnym (peremptoryjne)

4. DOWODY

legalizm dowodowy - ustawodawca (cesarz) za pomocą aktu prawnego ustala dyrektywy, którymi ma się posługiwać sędzia w ocenie dowodów

Notariusze (tabellio) - osoby prywatne sporządzające dokumenty na zlecenie - umowy, testamenty, pisma procesowe itp., urzędowali w kancelariach lub miejscach publicznych, kontrolowani przez urzędników

1. Dokumenty zredagowane przez urzędników i notariuszy

2. Dokumenty sporządzone przez osoby prywatne wymagały podpisu trzech świadków.

3. Świadkowie - decydowało pochodzenie świadka, wyróżnienie stanów wyższych

4. Przysięga stron - składana na prawdziwość roszczeń i twierdzeń pod rygorem przegrania procesu

5. Domniemanie - sędzia ma obowiązek wysnuwania wniosków co do faktów niemożliwych lub trudnych do udowodnienia, jeśli strona, na której ciąży onus probandi udowodni inny fakt, z którym ten pierwszy wchodzi w związek

PROTOKOŁOWANIE postępowania sądowego

5. WYROK

1. ogłąszany publicznie na piśmie

2. mógł osądzać częściowo (rozwiązania pośrednie)

postępowanie zaoczne - prowadzone pod nieobecność powoda / pozwanego, trzykkrotna próba odwiedzenia ich w domu przez executora

Jeśli powód nie stawił się przed litis contestatio pozwany nie musiał brać udziału w procesie. W innym wypadku proces toczył się dalej (po upływie pewnego czasu od lc)

Jeśli pozwany był nieobecny, proces toczył się dalej. Pozwany nieobecny mógł odzyskać rzecz utraconą w wyniku wyroku, ale tylko w drodze drugiego procesu.

Opłata sądowa: w procesie justyniańskim obowiązek płacenia przez przegranego wygranemu, od konstytucji Zenona przegrany płacił fiskusowi

1. APELACJA

Geneza apelacji: Sędzia już nie jest wybierany przez strony - przegrany może kontrolować czy wyrok zgodny z prawem.

1. Odwołanie następowało do urzędnika wyższego stopniem ustnie / do protokołu sądowego / w drodze libellus appelationis.

2. Strona przeciwna mogła zbić argumenty z apelacji w drodze pisma libellus refutatorius

3. Wyrok zawieszany był do czasu ustania możliwości złożenia apelacji, a po jej złożeniu do czasu wydania wyroku wyższej instancji

4. Apelacja nie przysługiwała stronie nieobecnej w procesie zaocznym

5. Sąd apelacyjny przeprowadzał ponowne postepowanie dowodowe

6. Jeśli sąd uznawał apelację wydawał nowy wyrok uzasadniający ją i zastępujący wyrok niższej instancji

7. Jeśli sąd oddalił apelację, wyrok pierwszej instancji był wykonalny w chwili wydania wyroku apelacyjnego (ex nunc) a zatwierdzając wyrok niższej instancji czynił go wykonalnym z chwilą jego ogłoszenia (ex tunc)

Kary za przegraną apelację:

1. Pierwotnie czterokrotne koszty sądowe uiszczane dla wygrywającego przez przegranego

2. Od Konstantyna Wielkiego - utrata połowy majątku, praca w kopalni, wygnanie

3. Od Justyniana - zwrot normalnych kosztów sądowych - lub wyższych, jeśli podejrzewano kogoś o pieniactwo

1. EGZEKUCJA

1. Zanik venditio bonorum (licytacja dóbr dłużnika), wprowadzenie distractio bonorum - sprzedaży pojedynczych przedmiotów dłużnika aż do zaspokojenia pretensji wierzytelnika - ale tylko przy zasadach cessio bonorum i przy zastosowaniu missio in possessionem

2. Zanik egzekucji osobistej

Jeśli powód wyrokiem otrzymał rzecz od pozwanego:

- mógł domagać się od sędziego, by za pomocą woźnego odzyskał rzecz

Jeśli powód miał otrzymać forsę:

- za pomocą woźnych powód dokonuje sekwestrację w zastaw pewnych przedmiotów pozwanego, po dwóch miesiącach w wyniku bierności dłużnika sprzedawano zastaw w drodze licytacji - cena oddawana powodowi, a nadwyżka pozwanemu - egzekucja pignus in causa iudicati captum

1. EPISCOPALIS AUDIENTIA

Od III wieku spory cywilne strony oddawały sądom biskupim. Konstytucje KW gwarantowały możliwość sądownictwa biskupiego stronom.Od konstytucji Arkadiusz i Honoriusza wymagana była zgoda obu stron. Od Walentyniana III - 452 ne - ustalono pojęcie kompromis, jeśli obie strony zdecydowały się na sąd biskupi. Egzekucja - władze świeckie. Funkcją była ochrona ubogich przed sądownictwem bogatym

2. PROCES RESKRYPTOWY

Jest odmianą procesu kognicyjnego - sędzia w razie wątpliwości mógł zapytać cesarza, również osoby prywatne drogą listowną miały taką możliwość. Po odpowiedzi cesarza, lub urzędnika sędzia musiał stosować się do tej odpowiedzi, chyba że ustalony przez reskrypt stan faktyczny nie pokrywał się z tym opisanym w suplikacji do Cesarza.

RZYMSKIE PRAWO PRYWATNE

A. PODMIOTY PRAWA I ZDARZENIA PRAWNE

a. PODMIOTY PRAWA

§ 36 (Zdolność prawna)

zdolność prawna - możliwość zajęcia w stosunkach prywatnych stanowiska podmiotu prawa lub obowiązku (czynna zdolność majątkowa - osoba która może być wierzycielem/właścicielem; bierna - może być dłużnikiem) - warunki: wolność (status libertatis), obywatelstwo (s. civitatis), stanowisko w rodzinie (niepodleganie niczyjej władzy - s.familiae)

zdolność do czynności prawnych - możliwość składania i przyjmowania takich oświadczeń woli, które wywołują stosunek prawny

osoba fizyczna - jest nią człowiek

osoba prawna - podmiot niefizyczny, wyposażony przez prawo w zdolność prawną niezbędną do realizacji jego celów

§ 37 (Początek i koniec osobowości fizycznej)

pełna zdolność prawna - zaczynała się od urodzenia pod warunkiem, że w tym momencie posiadało się trzy status i że wykazywało pewne czynności świadczące o tym, że żyje - pewne prawa można było zastrzec już dla płodu w łonie matki (nasciturus)

Osobowość prawna kończyła się w chwili śmierci, lub przez utratę jednego ze status. Wyróżniano umniejszenia osobowości:

1. capitis deminutio maxima - gdy podmiot tracił wolność, całkowita utrata osobowości prawnej

2. capitis deminutio media - tracił obywatelstwo rzymskie i osobowość prawną na gruncie ius civile

3. capitis deminutio minima - tracił pozycje w rodzinie, utrata możliwości spadkobrania w poprzedniej rodzinie, rozwiązanie kontraktu spółki, wygaśnięcie długów kontraktowych itd.

§ 38 (Status libertatis)

niewolnik - traktowany jako przedmiot, a nie podmiot prawa - jeśli uciekł albo zmarł jego właściciel (nawet nie mając dziedziców) to niewolnik nie był wolny, wtedy traktowany jako rzecz niczyja, właściciel miał ius vitae ac necis, niewolnik był nim ze względu albo na ius gentium albo ius civile

contuberinum - pożycie niewolnika z niewolnicą, nie było małżeństwem, dziecko (partus ancillae) obu było niewolnikiem należącym do tego kto miał matkę

peculium - część majątku właściciela przekazywana w zarząd niewolnika w celu zachęcenia go do wydajniejszej pracy - jeśli pomnoży odpowiednio peculium to będzie wolny, od M. Aureliusza zaskarżalne

Odpowiedzialność pana:

- to co kupił niewolnik jest własnością pana - wierzytelności niewolnika należały do pana

- za długi niewolnik odpowiadał osobiście (zobowiązania naturalne - wierzyciel nie mógł ich dochodzić drogą sądową)

- za szkody wyrządzone przez niego odpowiadał pan (odp. Noksalna) - mógł się uwolnić od odpowiedzialności dając niewolnika osobie pokrzywdzonej (noxae deditio)

Powództwa odpowiedzialności pana za zobowiązania zaciągnięte przez niewolnika:

- actio de peculio - za długi zaciągnięte na peculium odpowiadał właściciel tylko do wysokości peculium, jeśli pan był też wierzycielem, to potrącał z peculium swoją wierzytelność najpierw (prawo dedukcji)

- actio tributoria - jeśli peculium obrócone było na cele handlowe, właściciel dzielił je z tytułu długów między wierzycieli proporcjonalnie do ich wierzytelności, uwzględniając swoje wierzytelności bez prawa dedukcji

- actio de in rem verso - za ia niewolnika w wyniku których przysporzenie dotknęło majątek wierzyciela, odpowiada pan do wysokości tego przysporzenia

- actio quod issu - za zobowiązania zaciągnięte wobec osoby upoważnionej przez właściciela do zawarcia kontraktu z niewolnikami odpowiada pan w pełni

- actio exercitoria i institoria - w pełnej wysokości odpowiadał właściciel (exercitor) za zobowiązania swego niewolnika zaciągnięte gdy niewolnik pełnił rolę kapitana statku albo kierownika (institor) przedsiębiorstwa przemysłowego/handlowego

Cechy powództw: niewolnik odpowiadał na ius civile, nie można było go pozwać do sąduniewolnik jako dłużnik, powództwo z przestawionymi podmiotami, w intentio: niewolnik jako dłużnik, w condemnatio: pan jako odpowiedzialny

Nabywanie niewolnictwa:

- wzięcie w niewolę podczas wojny przez nieprzyjaciela (również obywateli rzymskich - ale jeśli powrócili odzyskiwali prawa na zasadzie ius postliminii, gdy zmarł w niewoli, przyjmowano fikcję że w tym momencie miał pełnię praw

- urodzenie się z matki niewolnicy (ale jeśli chociaż moment w czasie ciąży wolna - dziecko wolne)

- sprzedaż w niewolę niewypłacalnego dłużnika w myśl legis actio per manus iniectionem

Gaśnięcie niewoli (przez wyzwolenie - manumissio, na mocy ius civile):

- manumissio vindicta - w obecności pretora, pana i adsertor libertatis osoba 3cia oświadczająca o wolności za zgodą pana

- manumissio censu - wpis niewolnika za zgodą pana na cenzorską listę obywateli (co 5 lat)

- manumissio testamento - nadanie wolności w testamencie

- manumissio in ecclesia - w czasie dominatu, poprzez oświadczenie pana przy biskupie i zebraniu gminy chrześcijańskiej

- wyzwoleni tymi sposobami mieli obywatelstwo i prawa, ale nieco mniejsze w stosunku do wolnych z urodzenia

Gaśnięcie niewoli na mocy ius honorarium:

- zgoda właściciela na uwolnienie w obecności świadków (inter amicos), lub za pomocą listu (per epistulam)

- wyzwoleni w ten sposób stawali się Latynami (nie mieli obywatelstwa rzymskiego)

§ 39 (Status civitatis)

zasada personalności prawa - niezależnie od miejsca pobytu Rzymianin podlegał prawu civitas do której należał, czyli pełne prawa miał obywatel civitas rzymskiej

W sferze prawa publicznego: uczestnictwo w zgromadzeniach i głosowanie, czynne i bierne prawo wybor. do magistratur

W sferze prawa prywatnego: władza ojcowska, zawieranie małżeństw (tylko wg porządku rzymskiego), uczestniczenie w obrocie prawnym, bycie podmiotem prawa rzeczowego, możliwość procesowania i korzystania z prawa spadkowego

Latyni - sprzymierzeńcy rzymscy, mieszkańcy gmin miejskich Latium, nadano im obywatelstwo rzymskie w 89 r. pne (lex Julia et Plauta Papiria), mogli w wielu przypadkach korzystać z prawa rzymskiego

Peregryni - mieszkańcy pozostali, jeśli Rzym pozostawił im ich civitas, to mieli ius peregrinorum (peregrini certae civitatis) ,jeśli zniszczył, to korzystali oni tylko z ius gentium (peregrini dediticii), konstutucja Karakalli z 212 r. nadawała obywatelstwo wszystkim prócz peregrini dediticii

§ 40 (Status familiae)

sui iuris - osoba nie podlegająca zwierzchnictwu w rodzinie, miała pełną zdolność prawną, i była pater familias jeśli była mężczyzną; alieni iuris - podlegająca zwierzchnictwu mężczyzny (syn), ograniczona zdolność prawna

Cechy:

- rzeczy nabyte i wierzytelności alieni iuris były ipso iure własnością zwierzchnika

- za długi mógł być osądzony po śmierci ojca, odpowiedzialność za zobowiązania tak jak u niewolników

peculium - przekazywane synowi, wyodrębniane rzeczowo ale nie prawnie z majątku ojca, pozostawał on jego właścicielem

peculium castrense - syn mógł zatrzymać sobie co dostał w związku ze służbą wojskową (od Augusta), darowizny i spadki

peculium quasi castrense - majątek zdobyty przez syna w trakcie służby cywilnej, będący jego własnością

peculium adventicium - majątek zatrzymany przez syna otrzymany od matki, od osób trzecich, lub w inny sposób (od Justyniana), zarządzał nim ojciec

Od Justyniana syn mógł zarządzać peculium, jeśli umarł bezdziedzicznie to stawało się własnością ojca.

Rodziny wiązae były sztucznym elementem - władzą ojca. Członkowie jej to agnaci. Więź między nimi to agnacja - od ojca.

Krewni agnacyjni - osoby podlegające tej samej władzy ojcowskiej, albo podlegałyby jej gyby ojciec żył.

Pokrewieństwo kognacyjne - naturalne więzy krwi, powstawała różnie od strony matki

Ascendentes - krewni wstępni - rodzice, dziadkowie, pradziadkowie

Descendentes - krewni zstępni - dzieci, wnuki, prawnuki

Linia boczna - krewny nie pochodzi od drugiego krewnego, ale mają wspólnego przodka

Linia prosta - krewny pochodzi od drugiego krewnego

Stopień pokrewieństwa - liczba urodzin potrzebna do jego powstania (zasada quod generationes, tot gradus)

Powinowactwo - powstało w wyniku małżeństwa - łączy małżonka z krewnymi współmałżonka (krewny małżonka/małżonek krewnego)

§ 41 (Przyczyny ograniczające zdolność prawną)

1. Infamia - umniejszenie czci obywatelskiej, przewidywane przez ustawy i edykt pretorski, także przez cenzora (nota cenzorska), przyczyny: złe prowadzenie się, naganne zachowanie, wykonywane zajęcie (gladiator, aktor) jeśli zachowanie wskazywało na dezaprobatę społeczną, wyrok zasądzający z tytułu actiones famosae; Skutki: nie można sprawować opieki, składać zeznań w sądzie, zastępować procesowo, wnosić pewnych skarg itp.

2. Addictus - dotknięty egzekucją osobistą, do czasu odpracowania długu mieli obywatelstwo i wolność

3. Redempti ab hostibus - obywatele Rzymu wykupieni z niewoli, odpracowujący cenę wykupienia

4. Koloni

5. Płeć - kobiety nie mogły adoptować, pozbawione opieki nad własnymi dziećmi, utrata praw spadkobrania w pewnych wypadkach

§ 42 (Osoby prawne)

osoba prawna - może być nią zespół osób (stowarzyszenia, korporacje) albo masa majątkowa (fundacje, zakłady) którym prawo nadaje w pewnym zakresie podmiotowość prawną - wierzytelności i prawa rzeczowe fundacji nie jest prawem majątkowym jej członków, tylko instytucji (podobnie z długami)

korporacje - od ustawy XII tablic, charakter prywatny, majątek jej był wspólnym jej członków, albo własnością jednego

gminy miejskie - przed inkorporacją do rzymu były samodzielnymi organizacjami państwowymi, po aneksji nadano im samorząd i samodzielność gospodarczą, pretor nadał im cywilną i procesową zdolność prawną

stowarzyszenia - zakładane na za zgodą senatu lub princepsa: stowarzyszenia rzemieślników, pogrzebowe - miało majątek, kasę i syndyka, który dokonywał czynności prawnych

fiscus - karb państwa Rzymu, osobą prawną od momentu przejścia realizacji jego roszczeń na drodze procesu cywilnego

ecclesiae - instytucje kościelne, mogły nabywać majątek, również w drodze testamentu

piae causae - fundacje dla celów dobroczynnych, ich majątkiem zarządzał oeconomus

b. ZDARZENIA PRAWNE

§ 43 (Zdarzenia prawne - działania)

stosunki cywilnoprawne - powstaje jeśli stosunki nawiązywane sąprzez podmioty prawa i powstają z nich konkretne obowiązki i prawa gwarantowane przez porządek prawny, składają się z: normy prawnej - wyznacza stosunek, treść stosunku - prawa i obowiązki określone przez normę prawną, podmioty praw i obowiązków, zdarzenia cywilnoprawne

zdarzenie prawne - jeśli ze zdarzeniem wiąże się skutek prawny

działanie - jeśli zadarzenie jest zależne od woli człowieka

Warunki odpowiedzialności popełniającego działanie bezprawne:

1) Naruszona zostaje norma prawna - musi mieć ona na uwadzę ochronę prawa podmiotowego wierzyciela, musi przewidywać dokonanie czynu sprzecznego z normą, albo niedokonanie czynu nakazanego przez normę

2) W sposób zawiniony przez działającego:

wina - naganny stosunek subiektywny jakiegoś podmiotu do jego obowiązku zachowania się, wynikającego z normy prawnej, zasad słuszności, albo treści stosunku prawnego, jaki łączy go z innym podmiotem

culpa in faciendo - określony podmiot podejmuje działanie pozytywne, którym przekracza zakaz z normy

culpa in non faciendo - wina z zaniechania - podmiot nie czyni nic, kiedy norma przewiduje obowiązek czynienia czegoś

culpa aquiliana - powstaje niezależnie od istnienia stosunku obligatoryjnego między sprawcą a poszkodowanym

culpa extraaquiliana - naruszenie jest rezultatem pogwałcenia istniejącego stosunku obligatoryjnego

Stopnie winy:

Dolus - zły zamiar, podstęp, świadome zachowanie się podmiotu w celu wyrządzenia szkody drugiej osobie

Culpa - wina nieumyślna, zaniedbanie przez osobę odpowiedzialną pewnych reguł staranności, do której zobowiązani są all

Culpa lata - grube niedbalstwo, skrajne zaniedbanie staranności oczekiwanej od każdego człowieka

Culpa levis - lżejsze zaniedbanie staranności, oczekiwanej od przezornego gospodarza

Culpa in concreto - dłużnik winny tylko wtedy, , gdy chroniąc cudze interesy wykazuje mniejszą staranność niż przy ochronie interesów własnych

3) Powodując szkodę w cudzym majątku:

szkoda - naruszenie interesu wierzyciela, wyrażającego się w jego prawie podmiotowym chronionym przez porz. Prawny

4) Między szkodą a działaniem musi istnieć związek przyczynowy

odpowiedzialność za szkodę następowała jeśli szkoda była następstwem koniecznym zawinionego przezeń zachowania się

§ 44 (Skutki zdarzeń prawnych)

1) Nabycie prawa - skutkiem zdarzenia prawnego może być utrata / zmiana / nabycie jakiegoś prawa podmiotowego

nabycie pierwotne - jeśli ktoś staje się podmiotem prawa niezależnie od praw tej osoby, która je utraciła, albo też nabywa prawo, które uprzednio do nikogo nie należało (znalezienie ryby czy bursztynu)

nabycie pochodne - prawo przechodzi z jednego podmiotu na drugi (ten bursztyn znalazca sprzedaje kumpeli) translatywne - przeniesione prawo nie przekształca się, konstytutywne - przeniesione prawo się zmienia (np. dzierżawa gruntu przez właściciela)

2) Sukcesja - zajęcie przez jedną osobę pozycji podmiotu prawa lub obowiązku, jaki zajmowała inna osoba w odniesieniu do tego samego prawa czy obowiązku; syngularna - dotyczy pojedynczego prawa (przeniesienie własności pojedynczej rzeczy), uniwersalna - dotyczy ogółu praw (spadkobranie)

3) Zmiana i wygaśnięcie prawa - wygaśnięcie następuje, gdy prawo podmiotowe przestaje istnieć, zmiana następuje, gdy ulega modyfikacji treść prawa podmiotowego bez zmiany samego podmiotu

§ 45 (Pojęcie i podział czynności prawnych)

czynności prawne - oświadczenia woli, zmierzające do powstania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego

jednostronne - do skutku wystarcza oświadczenie woli jednej strony (testament)

dwustronne - zgodne oświadczenie dwóch stron (umowa przechowania)

formalne - zachowanie wymaganej formy warunkiem ważności czynności

nieformalne - prawo nie stawia pod tym względem wymogów

inter vivos - między żyjącymi - regulują stosunki za życia podmiotu (zlecenie)

mortis causa - na wypadek śmierci, skutek czynności ma nastąpić po śmierci (testament)

zobowiązujące - czynność powoduje tylko powstanie zobowiązania (kupno-sprzedaż)

rozporządzające - powoduje bezpośrednią zmianę stanu prawnego podmiotu działającego (przelew wierzytelności)

obciążające - nakładają obowiązek na obie strony (najem)

pod tytułem darmym - obowiązek - 1 strona, korzyści - 2 strona (darowizna)

kausalne - przyczynowe - skuteczność czynności jeśli ma ona jakiś cel podlegający ochronie prawnej

abstrakcyjne - cel pozostaje prawnie obojętny

Przyczyna prawna (współcześnie): causa obligandi, causa solvendi, causa donandi

Causa obligandi - składający ośw woli zmierza do zobowiązania kontrahenta wobec siebie(daje kasę bo udzielam pożyczki)

Causa solvendi - składający zmierza do rozwiązania wązła obligacyjnego (wręczam forsę zwracając pożyczkę)

Causa donandi - składający zmierza do bezpłatnego dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz kontrahenta (daje pierścień bo obdarowuje kogoś)

Przyczyna prawna (wg Rzymian): cel społeczno-gospodarczy, od którego istnienia porządek prawny uzależnia skuteczność oświadczenia woli

§ 46 (Wady oświadczenia woli)

Ważność oświadczenia woli wymaga jego zgodności z wolą wewnętrzną.

Wady czynności prawnych:

Oświadczenie nie na serio - dla żartu

Symulacja - strony umawiają się że oświadczenia nie będą powodować żadnych skutków prawnych, albo będą powodować skutki inne niż te, które powinny z oświadczenia wynikać

Błąd - składający oświadczenie jest w błędzie co do jego treści (pomyłka), albo co do wyobrażenia o rzeczywistości:

- error in negotio - każda ze stron swym oświadczeniem chce wywołać różne skutki prawne (oświadczenia dwustronne)

- error in persona - oświadczenie składane jest wobec osoby błędnie wziętej za kogoś innego

- error in corpore - różnica wyobrażeń stron o przedmiocie czynności prawnej

- error in qualitate - błędne wyobrażenie o jakości przedmiotu czynności prawnej

Dolus - podstęp, świadome wprowadzenie drugiej strony w błąd, jeśli istotny: czynność prawna nieważna i nie wywołuje skutków; jeśli nieistotny, oświadczenie jest ważne, pretor udziela pomocy w celu sparaliżowania jego skutków negatywnych - exceptio doli - forma obrony pozwanego przez powoda, który domaga się świadczeń uzyskanych w wyniku postępu

- Actio doli - atak na osobę która złożyła oświadczenie podstępnie, jej ukaranie i wyrównanie szkody w majątku poszkodow.

- Restitutio in integrum propter dolum - oświadczenie woli zostaje unieważnione

Metus - obawa wywołana groźbą, pod której wpływem podjęto działanie powodujące szkodę majątkową, oświadczenie takie wywoływało pełne skutki prawne, bo było wyrazem woli wewnętrznej składającego

- exceptio quod metus causa - przeciw powodowi który czyni użytek ze skargi opartej na wymuszonym oświadczeniu woli

- actio quod metus causa - przysługuje osobie, która spełniła świadczenie pod wpływem groźbt

- restitutio in integrum - anulowanie oświadczenia woli

§ 47 (Elementy składowe czynności prawnych)

essentialia negotii - istotne elementy składowe czynności prawnej

naturalia negotii - są nieistotne, ale stosuje się je zgodnie ze zwyczajem

accidentalia negotii - dodatkowe elementy składowe: warunek, termin, polecenie

warunek - condicio - zastrzeżenie, w wyniku którego skutek czynności uzależnia się od zdarzenia przyszłego i niepewnego

- zawieszający: rozpoczęcie skutku uzależnia się od zdarzenia niepewnego rozwiązujący - to samo, tylko ustanie skutku

- dodatni: zdarzenie przyszłe polega na zmianie rzeczywistości ujemny: zdarzenie nie zmienia rzeczywistości

- potestatywny: następstwo zdarzenia przyszłego zależy od kontrahenta kazualny: zależy od przypadku

termin - dies - skutek czynności uzależnia się od jakiegoś zdarzenia przyszłego i pewnego

- zawieszający: z jego nadejściem nastąpić ma skutek czynności rozwiązujący: skutek ma ustać

polecenie - modus - klauzula dodatkowa do czynności o charakterze dawmowym, nakładająca na odnoszącego korzyść z danej czynności obowiązek jakiegoś zachowania się

§ 48 (Zastępstwo)

zastępstwo bezpośrednie - oświadczenia woli zastępcy wywołuje skutek wobec zastępowanego

zastępstwo pośrednie - wywołują skutek wobec zastępcy

zastępstwo dobrowolne: kognitor, prokurator; obligatoryjne: opiekun, kurator

posłaniec - nunctius - dostarczał oświadczenie woli drugiej stronie

§ 49 (Zdolność do czynności prawnych)

Czynniki ograniczające zdolność do czynności prawnych:

1) Wiek

- dzieci - dawniej niemowy, od Justyniana <7 roku życia nie miały zdolności do czynności prawnych

- niedojrzali - dziewczyny 7-12. chłopcy 7-14 mieli ograniczoną zdolność do czynności prawnych - czyli mogli samodzielnie dokonywać czynności które prowdziły tylko do nabycia prawa, a nie do powstania zobowiązania, taka nielegalnie dokonana czynność to czynność kulejąca, pełne czynności prawne mogli niedojrzali prowadzić tylko za zgodą opiekuna / kuratora

- dojrzali - 14-25 lat, pełna zdolność i ochrona ich przed wyzyskiem przez prawo ze względu na brak doświadczenia (exceptio lub restitutio in integrum)

- dojrzali powyżej lat 25 - pełna zdolność, pod warunkiem niepodlegania innym ograniczeniom

2) Płeć

nawet po wyjściu z okresu niedojrzałości miały zdolność ograniczoną - zgoda opiekuna, potem zmiany

3) Choroba umysłowa

osoba taka nie miała w ogóle zdolności, w okresie przerwy w chorobie ją odzyskiwał

4) Marnotrawstwo

marnotrawca miał ograniczoną zdolność, decyzje co do majątku za zgodą kuratora - o uznaniu za marnotrawcę decydował pretor

B. PRAWO RZECZOWE

a. RZECZY I PRAWA RZECZOWE

§ 50 (Pojęcie i podział rzeczy)

rzecz (współcześnie) - materialna część przyrody mająca byt samoistny i tworząca określone dobro

rzecz (w Rzymie starożytnym) - jakiekolwiek dobro, nawet niedostępne dla zmysłów

Podziały rzeczy:

Res corporales - przedmioty materialne, dostępne dla ludzkich zmysłów, można ich dotknąć

Res incorporales - rzeczy niematerialne, twory abstrakcyjne, istniejące z mocy prawa (np. wierzytelność, spadek)

Res in commercio - rzecz dopuszczona do obrotu gospodarczego,

Res extra commercium - rzecz wyłączona z obrotu gospodarczego, na podstawie prawa boskiego (res sacrae - rzeczy poświęcone bóstwom; res sanctae - rzeczy święte - znaki graniczne, mury miasta; res religiosae - poświęcone kultowi zmarłych - groby) lub na podstawie prawa ludzkiego (res publicae - drogi, place, teatry; res omnium communes - rzeczy wspólne (powietrze, woda)

Res mancipi - grunty italskie, niewolnicy, czworonożne zwierzaki juczne i pociągowe, najstarsze służebności gruntów wiejskich (podział z prawa zwyczajowego, zniesiony za Justyniana)

Res nec mancipi - rzeczy inne niż mancipi :D

Nieruchomości - grunt, i wszystko to co z gruntem jest związane (podział z ustawy XII tablic)

Rzeczy ruchome - wszystkie inne niż nieruchomości :D

Rzeczy zamienne (res fungibiles) - policzalne, odmierzalne, odważalne - wino, woda, olej

Rzeczy niezamienne (species) - określane ze względu na cechy specyficzne (np. niewolnik Stichus)

Rzeczy zużywalne - ich byt fizyczny zostaje unicestwiony po jednorazowym użyciu (artykuły spożywcze, pieniądze)

Rzeczy niezużywalne - wielokrotnego użytku

Rzeczy podzielne - można podzielić je bez uszczerbku na wartości i przeznaczeniu społ - ekon.

Rzeczy niepodzielne - nie można ich podzielić według w.w. kryteriów

Universitas rerum distantium - rzecz zbiorowa składająca się z rzeczy pojedynczych, które jako całość służą temu samemu celowi (trzoda, biblioteka), traktowana jako całość, prawa z nią związane dotyczyły całości

Universitas rerum coherentium - rzecz złożona, na którą składa się kilka pojedynczych elementów, połączonych ze sobą tak trwale, że tworzą jedną rzecz

Pożytki (fructus) - przychód uzyskiwany okresowo z rzeczy, w wyniku oddziaływania na nią gospodarczo, do czasu zebrania nie były przedmiotem prawa, mogły być zebrane naturalnie, albo przy współudziale człowieka - miód z pasieki (fructus naturales), lub na podstawie stosunku prawnego - czynsz z tytułu najmu (fructus civiles)

§ 51 (Pojęcie i podział praw rzeczowych)

Cechy prawa rzeczowego:

- może istnieć tylko na rzeczy; należy do praw podmiotowych bezwzględnych

- jest skuteczne erga omnes, bo obowiązek zachowania się przez drugi podmiot dotyczy wszystkich

- skarga (actio in rem) mogła być wniesiona przeciwko komukolwiek kto naruszył prawo rzeczowe

Prawo własności jest jedynym prawem rzeczowym pełnym.

Prawa rzeczowe ograniczone, przysługujące podmiotowi na rzeczy cudzej: służebności (servitutes), zastaw (pignus, hypotheca), dzierżawa wieczysta (emphyteusis), prawo powierzchni (superficies)

b. WŁADZTWO FAKTYCZNE NAD RZECZĄ

§ 52 (Posiadanie i dzierżenie)

1. DEFINICJA POSIADANIA I DZIERŻENIA

posiadanie (posessio) - władztwo faktyczne (corpus) nad rzeczą, z zamiarem (animus) zachowania jej dla siebie, było traktowane jako stan faktyczny, a nie prawo

corpus - możliwość rozporządzania rzeczą, obiektywne, animus - zamiar zachowania rzecy dla siebie, subiektywny

dzierżenie (detentio) - władztwo faktyczne, w którym występuje tylko corpus, władca nie ma zamiaru zachowania rzeczy dla siebie, lecz wykonuje władztwo w cudzym imieniu

2. GENEZA RZYMSKIEJ POSSESSIO

1) Poglądy Nervy - posiadanie jest stanem, który poprzedził wytworzenie się praw własności

2) Posiadanie jest rzeczą starą - np. starożytni ludzie mający na własność zwierzęta, owoce itd.

3) Środki ochrony posiadania i dzierżenia: obrona konieczna - odpieranie ataku godzącego w sferę władztwa; samopomoc - w celu przywrócenia stanu poprzedniego władania

4) Prawo własności ukształtowane zostało, gdy państwo zaczęło chronić władztwo podmiotu nad własną rzeczą

5) Poglądy Rzymian, iż posiadanie należy oddzielić od własności

6) W procesie legisakcyjnym prawo chroniło tylko posiadaczy właścicielskich, prawo interesowało się pos. Niewłaścicielskim tylko jeśli prowadziło do nabycia własności poprzez usucapio; Usus -używanie rzeczy było jego zewnętrznym wyrazem, a jeśli towarzyszyła temu wola zachowania dla siebie, po upływie określonego czasu chronione było przez legis actio sacramento in rem

8) Ochrona pretora dla osób nie będących właścicielami w odniesieniu do osób eksploatujących grunty publiczne, które nie mogły być przedmiotem usucapio - chroniono taką własność przez interdykty i określano jako posessio

9) W okresie republiki ochraniano interdyktalnie wierzycieli zastawniczych, prekarzystów, depozytariuszy sekwestrowych (władztwo alieni nomine - dzierżawa)

10) Z biegiem czasu pretor zaczął ochraniać też władztwa suo nomine (nie dzierżawy)

3. RODZAJE POSIADANIA

possessio iusta - właściciel rzeczy jest zarazem jej posiadaczem

possessio iniusta - posiadacz nabył / uzyskał rzecz bezprawnie, posiadanie wadliwe nie było chronione prawem [uzyskane siłą (vi), podstępnie (clam), lub posiadanie prekaryine (precario) - udzielano na prośbę prekariusza z obowiązkiem zwrotu na każdorazowe wezwanie i gdy mimo wezwania prekarzysta nie zwrócił rzeczy, prekarzysta podlegał ochronie tylko wobec osób trzecich, a nie wobec tego od kogo rzecz uzyskał]

possessio bonae fidei - posiadanie w dobrej wierze, posiadacz twierdzi, że posiadanie mu przysługuje

possessio malae fidei - posiadacz świadom jest tego, że wykonując władztwo krzywdzi kogo innego (posiadanie w złej wierze)

possessio ad interdicta - władztwo faktyczne chronione w drodze interdyktów, władztwo nigdy nie prowadzi do zasiedzenia

possessio ad usucapionem - władztwo faktyczne prowadzące do zasiedzenia

quasi possesio - wykonywanie jakiegoś prawa, z którym łączy się władztwo nad rzeczą; possesio iuris - posiadanie prawa

Nie byli posiadaczami: dzierżyciele, posiadanie dotyczyło tylko res corporales

4. SKUTKI PRAWNE POSIADANIA

uprzywilejowana pozycja posiadacza - nie ciąży na nim jako na pozwanym ciężar dowodu w procesie windykacyjnym, nabywa na własność owoce pobrane z cudzej rzeczy i zużyte przed procesem o rzecz, mógł korzystać z pomocy własnej i obrony koniecznej

5. OCHRONA POSIADANIA

Interdictum retinendae possessionis - kładły kres przeszkodom w spokojnym korzystaniu z rzeczy: uti possidetis - zakazuje dokonywania zmian w posiadaniu nieruchomości, przysługiwał właścicielowi przeciw któremu nie można było wnieść zarzutu o wadliwe posiadanie; utrubi - ochraniał posiadanie rzeczy ruchomej; przysługiwał osobie która posiadanie utraciła, bądź była w nim niepokojona, w posiadaniu rzeczy spornej utrzymał się ten, kto przez rok przed wydaniem interdyktu posiadał ją przez dłuższy czas

Interdictum recuperandae possessionis - przywrócenie utraconego posiadania: de vi - przywrócenie posiadania, którego pozbawiono kogoś przemocą, miał być wnoszony przez rok od utraty; de vi armata - ktoś pozbawił kogoś własności siłą i z bronią w ręku; utrubi - używany w tej kategorii do Justyniana, dla odzyskania rzeczy ruchomej

Interdictum adipiscendae possessionis - uzyskanie posiadania rzeczy, które dotychczas było we władaniu kogo innego: interdictum Salvianum i interdictum quorum bonorum

6. NABYCIE I UTRATA POSIADANIA

Posiadanie nabywało się tylko przez nabycie corpus oraz animus naraz.

Traditio brevi manu - nabycie poprzez zmianę animus, ktoś będąc dzierżycielem nabył rzecz przez kupno lub darowiznę, zmienił zamiar zachowania rzeczy dla kogoś na zamiar z. rz. Dla siebie

Constitutum possessiorum - posiadacz wyzbył się rzeczy sprzedając ją lub darując komuś, a zatrzymywał przy tym jej detencję - nabywca uzyskiwał animus, ale stawał się posiadaczem bo zbywca wykonywał odtąd władztwo w jego imieniu

c. WŁASNOŚĆ

§ 53 (Pojęcie własności, treść i ograniczenia. Współwłasność)

1. O WŁASNOŚCI W OGÓLNOŚCI

2. WŁASNOŚĆ RZYMSKA I JEJ RODZAJE

własność indywidualna, której podmiotem był pater familias, dotyczyła najpierw ruchomości, potem i nieruchomości

Dysponenci gruntów podbitych przez Rzym stali się ich właścicielami pod koniec okresu republikańskiego

własność kwirytalna - prawo własności przysługiwało tylko obywatelom rzymskim, było chronione przez ius civile, nazywało się więc również własnością cywilną, nabycie rzeczy mancipi wymagało formalnego aktu, nec mancipi nie wymagało

własność bonitarna / pretorska - władztwo nad rzeczą o której źródła mówią, że znajduje się ona w majątku uprawnionego, chroniła ją skarga Publicjańska

własność podwójna (duplex dominium) - występowała przed rzeczywistym upływem terminu potrzebnego do zasiedzenia, przy sprzedaży nieformalnej rzeczy res mancipii (wtedy przez termin do zasiedzenia nabywca miał tylko posiadanie, a nie własność kwirytarną)

possessio ad usucapionem - posiadanie rzeczy prowadzącej do zasiedzenia, ochraniano je we wszystkich przypadkach, nie tylko w momencie nabycia res mancipii za pomocą tradycji

possessio et ususfructus - posiadanie i użytkowanie, pełnia praw z tym związanych, dotyczyło ziem prowincjonalnych zdobytych przez Rzymian, grunty pozaitalskie (prowincjonalne) były własnością Rzymu lub cesarza, władztwo osoby użytkującej grunt nie było własnością

własność peregrynów - chroniona była przez ius peregrinorum, jeśli nastąpił konflikt między nim a obywatelem rzymskim, w formułce namiestnik prowincjonalny albo pretor peregrynów umieszczał fikcję, że peregryn jest obywatelem rzymskim

3. PRÓBY DEFINIOWANIA WŁASNOŚCI RZYMSKIEJ

definicja Bartolusa - własność sprowadza się do robienia z rzeczą materialną wszystkiego co zgodne z prawem

własność prywatna - rzeczowe i autonomiczne prawo jednostki do władania rzeczą materialną, w treści swej nieograniczone, o ile nie narusza obowiązującego porządku prawnego

4. TREŚĆ PRAWA WŁASNOŚCI I JEJ OGRANICZENIA

Uprawnienia właściciela:

a) ius utendi et fruendi - może używać rzeczy i pobierać z niej pożytki

b) ius possidendi - prawo do posiadania rzeczy, a nie fakt władania nią

c) ius disponendi - możliwość prawnego dysponowania rzeczą (sprzedaż, darowanie, najem)

zasada elastyczności prawa własności - jeśli prawo własności podlega ograniczeniom, to tylko do momentu ich ustania - wtedy powraca do swej pierwotnej postaci

Ograniczenia prawa własności na gruntach:

- właściciel gruntu nie może zakazać sąsiadowi co drugi dzień wejścia na swój grunt w celu pozbierania owoców opadłych tam z drzew sąsiada

- właściciel gruntu położonego wyżej nie mógł zmieniać naturalnego biegu wody przepływającej przez jego grunt

- właściciel musiał znosić szkodliwe wpływy ciał lotnych i stałych z gruntu sąsiedniego, nieumyślne

- właściciel gruntu, na którym znajdował się grób, musiał umożliwić dostęp do niego osobom zainteresowanym

- ograniczenia co do wysokości budynków i ich rozmieszczenia wobec siebie

- zakaz zbycia gruntów italskich przez męża, który otrzymał je tytułem posagu - na mocy lex Iulia de fundo totali

Ograniczeni wynikały: z mocy ustawy, z mocy umowy pomiędzy właścicielem a nabywcą praw rzeczowych, z wyroku sądowego (np. służebność drogi)

5. WSPÓŁWŁASNOŚĆ

Cechy współwłasności, czyli communio pro indivisio:

- własność przysługiwała kilku osobom w sposób niepodzielny

- każdy ze współwłaścicieli partycypował w sposób idealny w jakiejś części ułamkowej, przy czym ułamki musiały być =

- każdy ze współwłaścicieli mógł swobodnie dysponować swoją częścią

- korzyści i ciężary były czerpane / ponoszone proporcjonalnie do udziału

- rozporządzenia dotyczące całej rzeczy wymagały zgody wszystkich współwłaścicieli

współposiadanie - władztwo faktyczne nad rzeczą wykonuje więcej niż jedna osoba

§ 54 (Nabycie własności)

1. ZASADY OGÓLNE

nabycie pochodne - nabycie dokonane przy udziale poprzedniego właściciela, nikt nie mógł przenieść na drugą osobę więcej praw niż sam posiada, żadna umowa nie przenosiła prawa własności - wymagało to aktu rzeczowego, nabycie pochodne to m.in.: mancypacja, in iure cessio i tradycja

nabycie pierwotne - bez udziału właściciela poprzedniego - zasiedzenie, zawłaszczenie, przetworzenie, połączenie i zmieszanie, nabycie owoców

2. MANCYPACJA (mancipatio)

mancypacja - pierwotnie formalny akt kupna-sprzedaży, dokonywany w obecności 5 pełnoprawnych obywateli Rzymu oraz libripensa - trzymającego wagę i odważającego kruszec (wtedy środek płatniczy)

mancypacja po wynalezieniu pieniądza - wymiany pieniężnej za rzecz nec mancipi dokonywano poza mancypacją, zwykła mancypacja nie wystarczała natomiast do nabycia własności kwirytarnej na res mancipii

mancipatio nummo uno - mancypacja służąca do nabycia własności kwirytarnej na res mancipii -dokonywano tu symbolicznej zapłaty za rzecz (jedna moneta)

3. IN IURE CESSIO

in iure cessio - pozorny proces windykacyjny - zbywca był pozwanym, nabywca powodem - w fazie in iure przed pretorem powód dotykał laską przedmiotu który chciał nabyć i twierdził że on jest jego, pozwany milczał lub zgadzał się z powodem i przegrywał proces - powód nabywał prawo własności na danej rzeczy

charakter mancypacji i in iure cessio - były to instytucje iuris civilis, abstrakcyjne czynności prawne, przeniesienie prawa własności nie zależało od istnienia przyczyny prawnej

4. TRADYCJA (traditio)

tradycja - zwykłe wydanie lub wręczenie rzeczy, instytucja iuris gentium, przez tradycję można było oddać rzecz nabywcy w jakiekolwiek władanie, jednak prawo własności w drodze tradycji można było przenosić tylko na res nec mancipii

warunki - były one wymagane, aby na mocy tradycji przeniesione zostało prawo własności: a) rzeczywiste wręczenie rzeczy (z wyjątkiem traditio brevi manu i constitutum possessiorum); b) wola oddania przedmiotu przez zbywcę i przyjęcia przez nabywcę; c) istnienie słusznej przyczyny prawnej dla której dokonywano tradycji - bez przyczyny prawnej nabywca rzeczy drogą tradycji nie stawał się właścicielem

5. ZASIEDZENIE (usucapio)

zasiedzenie - nabycie własności w wyniku posiadania rzeczy, przy spełnieniu warunków wymaganych przez prawo, instytucja ta likwidować miała stan niepewności prawnej co do własności rzeczy - w przypadku jej nabycia bez zachowania odpowiedniej formy, w przypadku nabycia jej od niewłaściciela (a non domino) itd.

historia zasiedzenia - najpierw dotyczyło tylko własności kwirytarnej i dostępne było dla pełnoprawnych obywateli (po constitutio Antoniana dla wszystkich), zasiedzenia można było dokonywać tylko na gruntach italskich, na gruntach prowincjonalnych wprowadzono longi temporis praescriptio - nową instytucję prawną a'la zasiedzenie

WYMOGI ZASIEDZENIA:

Res habilis - nie można dokonać zasiedzenia na rzeczach niedostępnych w obrocie gospodarczym, pochodzących z kradzieży lub nabytych gwałtem, bądź też należących do fiskusa lub kościoła

Titulus - tytuł słuszny, czynność leżąca u podstawy wejścia w posiadanie rzeczy: umowa kupna-sprzedaży, akt darowizny

Fides - dobra wiara posiadacza, musiała istnieć przynajmniej w momencie wejścia w posiadanie rzeczy

Possessio - tylko posiadanie cywilne prowadziło do zasiedzenia (possessio ad usucapionem), a więc musi być corpus i animus, w momencie wydzierżawienia rzeczy komuś nie traciło się możliwości zasiedzenia, w momencie przerw w posiadaniu wskutek utraty rzeczy dotychczasowy bieg zasiedzenia nie wywoływał skutków prawnych

Tempus - odpowiedni okres potrzebny do zasiedzenia - wg ustawy XII tablic 2 lata dla nieruchomości, rok dla ruchomości, od Sewerów użytkownicy gruntów prowincjonalnych przez 10 lat inter presentes lub 20 lat inter absentes mogli za pomocą zarzutu procesowego longi temporis praescriptio odeprzeć powództwo o wydobycie; od Justyniana longi temporis praescriptio było zasiedzeniem własności na każdym gruncie (wymagany czas 10 lat inter praesentes i 20 inter absentes)

6. ZAWŁASZCZENIE (occupatio)

zawłaszczenie - najstarszy sposób nabycia własności - objęcie w posiadanie rzeczy niczyjej

rzeczy niczyje: dzikie zwierzęta (ferae bestiae); wyspa która wyłoniła się z dna morskiego (insula in mari nata); rzeczy na terytorium Rzymu,ale należące do obywatela państwa, z którym Rzym był w stanie wojny (res hostiles); rzeczy porzucone (res derelictae); skarb, przedmioty wartościowe tak dawno ukryte, że zapomniano o ich właścicielu (thesaurus) - własność skarbu najpierw należała do znalazcy, potem Hadrian zdecydował że połowa należy się znalazcy, a połowa właścicielowi gruntu na którym skarb znaleziono

7. PRZETWORZENIE (specificatio)

specificatio - nabycie własności przez gruntowne przetworzenie rzeczy cudzej i wytworzenie z niej nowego przedmiotu

poglądy najstarsze - jeśli wytwórca nie wiedział, że materiał z którego wytworzył rzecz nie należy do niego, to własność przypadała wg. Prokulianów wytwórcy, wg Sabinianów właścicielowi materiału

poglądy Paulusa - jeśli przedmiot nowo wytworzony można było przywrócić do stanu pierwotnego (złoty pierścień), to własność przypada właścicielowi materiału, jeśli przedmiot był „nieodwracalny” to własność miał wytwórca - właściciele mieli jednak obowiązek odszkodowania (albo za wkład w pracę, albo za cudzy materiał)

8. POŁĄCZENIE (accessio) I ZMIESZANIE (commixtio)

połączenie - prowadziło do nabycia własności na rzeczy ubocznej, która w sposób trwały złączona została z rzeczą główną, stając się pod względem gospodarczym jej częścią składową

połączenie nieruchomości - działanie sił przyrody: przymulisko - powolny przyrost jednego gruntu kosztem drugiego w wyniku przepływu wody w rzece; oderwisko - nagłe oderwanie się gruntu w wyniku działaniaprądu rzeki i przyłączenie się tego gruntu do gruntu innej osoby; opróżnione koryto rzeczne - po połowie, wyspa na rzece - dzielona linią biegnącą przez środek koryta rzeki, każdy właściciel gruntu przybrzeżnego po jednej części

połączenie ruchomości z nieruchomością - zasada superficies solo cedit - cokolwiek trwale złączone z gruntem było jego częścią składową (budynki - bez względu na to kto je wzniósł, nasiona, rośliny itd.)

połączenie ruchomości - jeśli połączenie było trwałe, własność rzeczy głównej rozciągała się na rzecz uboczną

zmieszanie płynów (confusio) i ciał stałych (commixtio) - jeśli odłączenie mieszaniny nie było możliwe - powstawała na niej współwłasność z udziałami uzależnionymi od wartości wkładów

9. NABYCIE OWOCÓW

nabycie pożytków - w całości w sposób pierwotny na własność nabywał je właściciel rzeczy macierzystej, jej posiadacz w dobrej wierze lub emfiteuta w momencie odłączenia się pożytku od rzeczy macierzystej; użytkownik nabywał je na własność w sposób pierwotny w momencie pobrania, dzierżawca rzeczy na podstawie stosunku najmu nabywał pożytki w sposób pochodny (za zgodą wydzierżawiającego) w momencie ich pobrania

§ 55 (Ochrona prawa własności)

1. POWÓDZTWO WINDYKACYJNE

-rei vindicatio - powództwo nieposiadającego właściciela przeciwko posiadającemu niewłaścicielowi o wydanie rzeczy

- legitymacja czynna - należała do właściciela kwirytarnego pozbawionego rzeczy

- legitymacja bierna - w procesie legisakcyjnym miał ją ten, kto twierdził, że jemu przysługuje prawo własności na rzeczy spornej (jeśli tego nie stwierdził, przegrywał proces), po formie arbitralnej powództwo windykacyjne kierować można było przeciw jakiemukolwiek posiadaczowi rzeczy, w prawie klasycznym przeciwko każdemu, kto był w stanie wydać rzecz, od Justyniana także przeciwko posiadaczowi fikcyjnemu - nie posiadał rzeczy w czasie procesu, bo podstępnie ją wywalił

- agere per sponsionem - dochodzenie roszczeń rzeczowych przy zastosowaniu kontraktu werbalnego (sponsio)

- powództwo windykacyjne było powództwem arbitralnym, sedzia wzywał pozwanego do oddania rzeczy, a jeśli pozwany nie chciał tego zrobić, sędzia zarządzał odszkodowanie, pozwany oprócz rzeczy musiał zwrócić też powodowi pożytki

- powód miał obowiązek pozwanemu zwrócić nakłady na rzeczy lub pozwolić mu je zabrać:

- nakłady były konieczne (impensae necessariae) - trzeba było je poczynić aby stan rzeczy się nie pogorszył bardzo lub żeby rzecz w ogóle istniała; użyteczne (i. utiles) - podnosiły wartość rzeczy; zbytkowne (i. voluptuariae) - dla ozdoby

- posiadacz w dobrej wierze jako pozwany - zwracał tylko pożytkizebrane po litis contestatio, a otrzymywał nakłady konieczne i użyteczne (miał ius tollendi - prawo zabrania rzeczy z tego tytułu), zabierał zbytkowne

- posiadacz w złej wierze jako pozwany - zwracał wszystkie pożytki, otrzymywał tylko nakłady konieczne, zabierał pozost.

2. POWÓDZTWO NEGATORYJNE

actio negatoria - powództwo właściciela, który nie został pozbawiony posiadania rzeczy, ale prawo jego zostało naruszone w inny sposób (np. złośliwe wyziewy kierowane na grunt właściciela, lub bezprawne wykonywanie śłużebności)

cel powództwa - kładło kres dalszemu naruszaniu prawa własności - powód udowadniał swoje prawo do rzeczy i fakt jego naruszenia, pozwany żeby wygrać musiał udowodnić że przysługuje mu do rzeczy prawo, którego treść wykonywał

kary - odszkodowanie + kaucja poręczająca, że pozwany nigdy więcej nie będzie naruszał prawa własności powoda

3. POWÓDZTWO PUBLICJAŃSKIE

actio Publiciana - powództwo posiadacza rzeczy, który nie miał własności kwirytarnej ale znajdował się w stanie prowadzącym do jej nabycia przez zasiedzenie, przeciwko osobie, która pozbawiła go władztwa nad rzeczą, wzorowane na rei vindicatio, formułka zawierała fikcję, że w odniesieniu do powoda upłynął czas potrzebny do zasiedzenia

bierna legitymacja - należała do posiadacza rzeczy

adresaci powództwa - jeśli był nim właściciel kwirytarny, to skarga ta była nieskuteczna, jeśli był nim posiadacz ad usucapionem - wygrywał proces jeśli obie strony nabyły rzecz od tego samego zbywcy i on nabył ją wcześniej lub jeśli kupił rzecz od innego nabywcy

4. INNE ŚRODKI OCHRONY W STOSUNKACH SĄSIEDZKICH

actio aquae pluviae arcendae - skarga z powodu zmiany naturalnego odpływu wody deszczowej - przysługiwała właścicielowi gruntu rolnego, miała na celu zmuszenie pozwanego do rozebrania danej konstrukcji (tamy), była to skarga arbitralna i osobowa

cautio damni infecti - gwarancje chroniące właściciela gruntu przed szkodą zagrażającą mu z gruntu sąsiedniego - kontraktem słownym zobowiązany przyrzekał odszkodowanie na wypadek szkody, jeśli odmówił zawarcia kontraktu to czasowo wprowadzano zagrożonego w posiadanie gruntu sąsiada (czasowe), a jeśli to ni pomogło to na stałe (do zasiedzenia)

operis novi nuntiatio - sprzeciw wnoszony przez właściciela (także emfiteutę i superficiariusza) przeciwko wznoszeniu na gruncie sąsiada nowych konstrukcji naruszających swobodne korzystanie z gruntu zagrożonego - wznoszący budowlę musiał ją rozebrać albo zagwarantować że nie będzie przeszkadzała

actio finium regundorum - skarga służąca do rozstrzygania sporów granicznych - grunty sąsiednie oddzielała granica szerokości 5 stóp = granica po połowie należała do obu właścicieli

d. PRAWA NA RZECZY CUDZEJ

§ 56 (Służebności)

służebności (servitutes) - ograniczone prawo rzeczowe, które upoważnia uprawnionego do korzystania z rzeczy cudzej w pewien określony sposób

służebności gruntowe (servitutes praediorum) - wymagają powstania gruntów: władnącego i służebnego (zasilającego przymiotami władnący), podmiotami są właściciele każdorazowi gruntu władającego i właściciele gruntu służebnego

służebności osobiste (servitutes personarum) - mogły ale nie musiały dotyczyć gruntu, przysługiwały zawsze tylko jakiejś osobie, były prawem podmiotowym niezbywalnym

Podział służebności gruntowych ze względu na przeznaczenie gruntów:

służebności gruntów wiejskich: prawo do przekraczania czyjegoś gruntu pieszo, konno lub w lektyce; przechód przez cudzy grunt łącznie z pojazdami, zwierzętami; służebność drogi; prawo przysługujące właścicielowi gruntu władnącego do przeprowadzenia przez cudzy grunt wody pitnej w celu irygacji lub odprowadzenia wody (wszystkie 4 do res mancipii); prawo wchodzenia na cudzy grunt w celu czerpania wody i prawo wypadania bydła na cudzym gruncie

służebności gruntów miejskich: zakaz budowy ponad określoną wysokość na gruncie służebnym; zakaz wznoszenia konstrukcji na gruncie służebnym, które zasłaniają widok właścicielowi gruntu władającego; prawo wejścia konstrukcją bud. w słup powietrza nad gruntem sąsiada; prawo do wpuszczenia belki w grunt sąsiada; prawo do oparcia konstrukcji budynku na budynku wzniesionym na gruncie sąsiada, prawo do odprowadzenia wody deszczowej na grunt sąsiada itd.

Służebności osobiste:

użytkowanie (ususfructus) - rzeczowe prawo do używania cudzej rzeczy i pobierania z niej pożytków, z obowiązkiem zachowania jej substancji, prawo to było niezbywalne, można było odstąpić osobie trzeciej możliwość korzystania z niego; mogło być tylko na rzeczach niezużywalnych, na rzeczach zużywalnych istniało tylko quasi-ususfructus

używanie (usus) - prawo do używania cudzej rzeczy bez prawa pobierania z niej pożytków, chyba, że chodziło o owoce służące do zasokojenia potrzeb osobistych, prawa tego nie można było odstąpić osobie trzeciej

habitatio - rzeczowe prawo do zamieszkania w cudzym budynku

operae servorum vel animalium - rzeczowe prawo do korzystania z usług cudzego niewolnika lub zwierzęcia

Zasady ogólne służebności:

- nie nakładały na osobę obciążoną tym prawem obowiązku pozytywnego działania, zobowiązywała tylko do znoszenia czegoś lub nieczynienia (wyjątek: służebność oparcia muru o mur sąsiada) - servitus in faciendo consistere nequit

- nie można było mieć służebności na rzeczy własnej - nemini res sua servit

- mogła istnieć tylko na rrzeczy, a nie na prawie - na służebności nie można było ustanawiać innej służebności - servitus servitutis esse non potest

- korzystać trzeba z niej przy max poszanowaniu prawa własności gruntu nią obciążon. - servitutibus civilliter utendum est

- korzyść jaką przynosił grunt służebny w służebnościach gruntowych musiała być trwała a nie jednorazowa

- grunt służebny i panujący w służ. gruntowych musiały znajdować się w takiej odległości, aby cel gospodarczy był osiągalny

ustanowienie służebności - przez in iure cessio, mancypację, testament, wyrok sądowy lub dedukcję - zastrzeżenie sobie służebności przy przenoszeniu prawa własności rzeczy; na gruntach prowincjonalnych służ. Nabywało się przez nieformalną umowę i przyrzeczenie kary na wypadek jej niedotrzymania; od Justyniana także przez oddanie rzeczy w używanie (quasi traditio) i faktyczne wykonywanie treści służebności (patientia)

gaśnięcie służebności - zrzeczenie się uprawnionego, długie z nich niekorzystanie, nabycie własności rzeczy obciążonej służebnością przez osobę uprawnioną do służebności, a w wypadku służebności osobistych również śmierć uprawnionego

ochrona służebności - interdykty pretorskie, powództwa: vindicatio servitutis i actio confessoria

§ 57 (Zastaw)

zastaw - prawo rzeczowe, przysługujące wierzycielowi na cudzej rzeczy ruchomej dla zaspokojenia jego wierzytelności, i to z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami

„części” zastawu - dłużnik (zastawca) - ustanawia na rzeczy prawo zastawu w celu zabezpieczenia wierzytelności; wierzyciel (zastawnik) - na rzecz którego to prawo jest ustanawiane; przedmiot zastawu

Ewolucja zastawu w prawie rzymskim:

FIDUCIA - dłużnik przenosił na wierzyciela jakiś przedmiot na własność za pomocą mancypacji lub in iure cessio, jednak z zastrzeżeniem, że po wypełnieniu zobowiązania wierzyciel własność przeniesie z powrotem na dłużnika - pozycja dłużnika była niekorzystna, bo zastawnik mógł z rzeczą robić co chciał

PIGNUS - zastaw ręczny - dłużnik przekazywał wierzycielowi przedmiot zastawu, ale tylko we władanie faktyczne - do czasu spełnienia zobowiązania - władał nim wtedy tylko jako dzierżyciel, pretor ochraniał to władanie przez interdykt posesoryjny - wierzyciel nie mógł nawet mimo niewypłacalności dłużnika sprzedać ani używać przedmiotu, chyba że zawarto umowę:

1) pactum de vendedo - zastawnik mógł sprzedać przedmiot w wypadku niewypłacalności dłużnika

2) pactum antichreticum - stosowane gdy przedmiot zastawu przynosił pożytki - zastawnik mógł go użyuwać a pożytki naliczać na poczet odsetek od udzielonego kredytu, a potem na poczet samego kredytu

3) lex commissoria - nieformalna umowa, na mocy której zastawnikmógł stać się właścicielem przedmiotu zastawu, gdy dłużnik nie wywiązał się ze zobowiązania w określonym czasie (zakazana przez Konstantyna Wielkiego)

HYPOTHECA - zastaw umowny - dłużnik nie wręczał zastanikowi przedmiotu zastawu - nadal był jego właścicielem i posiadaczem, jeśli zaś nie wywiązał się ze zobowiązania, wierzyciel mógł sprzedać przedmiot obciążony hipoteką, wchodząc wcześniej w jego posiadanie za pomocą:

1) interdyktu salwiańskiego-skut. tylko przeciw dłużnikowi i dotyczył rzeczy wwiezionych i wniesionych przez dzierżawcę

2) Serviana in rem actio - powództwo rzeczowe o wydanie przedmiotu zastawu skuteczne przeciw każdemu

3) actio hypothecaria - skuteczne przeciw każdemu, dotyczyło każdego przedmiotu, w tym i nieruchomości

hypotheca cd. - dłużnik mógł przedmiot wielokrotnie obciążyć takim zastawem, wtedy obowiązywała zasada pierwszy czasem lepszy prawem - z ceny uzyskanej ze sprzedaży przedmiotu pretensje zaspokajał najpierw pierwszy zastawnik, a za nim kolejni, prawo sprzedaży przysługiwało tylko pierwszemu wierzycielowi

powstawanie zastawu - w wyniku umowy zastawcy z zastawnikiem; z mocy ustawy (np. zastaw na rzecz fiskusa na całym majątku dłużnika z tytułu jakiegoś długu); na podstawie rozporządzenia władzy wydanego z mocy wyroku sądowego

gaśnięcie prawa zastawu - wraz z umorzeniem wierzytelności, którą zabezpieczało; zniszczeniem przedmiotu zastawu; nabyciem go przez zastawnika; zrzeczeniem się przez niego prawa zastawu

§ 58 (Emfiteuza i superficies)

emfiteuza - dziedziczne i zbywalne uprawnienie emfiteuty do eksploatacji cudzego gruntu, z obowiązkiem płacenia czynszu rocznego - była ograniczonym prawem rzeczowym na nieruchomości

ius perpetuum - grunty należące do fiskusa oddawane były w dzierżawę wieczystą, natomiast grunty będące własnością prywatną cesarza oddawano w emfiteuzę - dzierżawę czasową - oba te pojęcia łączą się w V w.n.e. w ius emphyteuticum, samoistnym prawem rzeczowym emfiteuza stała się w 480 roku po utwierdzeniu tego przez cesarza Zenona

pozycja emfiteuty - użytkował grunt, nabywał wszystkie pożytki na własność w momencie separacji, mógł ulepszać grunt i zmieniać jego przeznaczenie, mógł na gruncie ustanowić służebność, mógł obciążyć grunt zastawem lub oddać go w dzierżawę wieczystą (subemphyteusis)

pozycja właściciela - miał prawo do pobierania czynszu dzierżawnego, jeśli emfiteuta przez 3 lata zalegał z płatnością, pogarszał grunt lub nie płacił danin publicznych - właściciel mógł emfiteuzę odwołać,

superficies - prawo powierzchni, dziedziczne i zbywalne, polegające na możliwości pełnego korzystania z budynku wzniesionego na cudzym gruncie, miało na celu umożliwienie i rozwój budownictwa mieszkaniowego

superficies solo cedit - budynek wzniesiony na gruncie cudzym stawał się własnością właściciela tego gruntu, w okresie republiki z budynków wzniesionych na cudzym gruncie budowniczy mogli korzystać za opłatą (solarium), pretor chronił ich prawo interdyktem de superficiebus, skutecznym przeciw każdemu

różnice między superficies a emfiteuzą - właścicielowi nie przysługiwało prawo pierwokupu a solarium nie należało do istotnych elementów superficies

C. ZOBOWIĄZANIA

a. CZĘŚĆ OGÓLNA

§ 59 (Pojęcie zobowiązania)

zobowiązanie (obligatio) - stosunek prawny pomiędzy dwoma osobami: wierzycielem (creditor), domagający się określonego świadczenia od dłużnika (debitor), który ma obowiązek wykonać to świadczenie

strony zobowiązania: wierzytelność (creditum) - prawo wierzyciela do żądania od dłużnika określonego zachowania się, oraz dług (debitum) - obowiązek dłużnika do wykonania świadczenia

cechy zobowiązania: należy do praw podmiotowych względnych, chronione były przez skargi in personam, przedmiotem świadczenia może być rzecz,

definicja Paulusa (z Digestów) - zmuszanie kogoś do dania nam czegoś, bądź też do uczynienia czegoś

definicja z instytucji - jest to węzeł prawny, który zmusza nas do świadczenia czegoś zgodnie z prawami naszego państwa

wierzyciel - musiał mieć czynną zdolność majątkową, nie mógł być niewolnikiem, ale niewolnik mógł być dłużnikiem

równość stron - zobowiązanie nie daje żadnej władzy wierzycielowi nad dłużnikiem

§ 60 (Źródła zobowiązań)

okres zemsty prywatnej - powstawanie nadwyżki wyprodukowanych dóbr i wymiana dóbr, wyrządzanie sobie szkód czynami niedozwolonymi, i stosowanie odwetu,

okres kompozycji dobrowolnej - zobowiązanie powstawało, gdy ktoś odstąpił od odwetu w zamian za jakieś świadczenie od drugiej strony, sankcją za niedotrzymanie obietnicy była zemsta

faza układu legalnego - państwo zmuszało zainteresowane strony do zawarcia ugody, określano wysokość rekompensaty za szkodę poniesioną przez poszkodowanego

faza ścigania przestępstwa przez państwo - samo przestępstwo stało się źródłem zobowiązania, a węzeł prawny zawiązywał się w momencie popełnienia przestępstwa, z mocy prawa (przykład: sponsio, nexum)

republika - rozwój gospodarczy pociągał konieczność nowych regulacji prawnych, pretor zaczął ochraniać roszczenia powstałe i z przestępstw, i z czynów dozwolonych

obligatione teneri - węzeł obligacyjny, któremu poddany był dłużnik na gruncie ius civile, świadczenie go było dochodzone za pomocą actio civilis

actione teneri - odpowiedzialność dłużnika unormowana przez ius praetorum, dochodzona za pomocą actio utilis i actio in factum concepta

PIERWOTNE ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ WG RZYMIAN:

kontrakty - umowy, które bez względu na ich podstawę (causa) były zaskarżalne

delikty - przestępstwa rodzące odpowiedzialność majątkową sprawcy z mocy norm prawa prywatnego

obligationes ex variis causarum figuris - grupa zobowiązań nie pochodzących ani z kontraktów, ani z deliktów, rozbita na dwie podkategorie za czasów justyniańskich:

obligationes nes quasi ex contractu (jak gdyby z kontraktów)- stany faktyczne nie będące kontraktami, ale do nich zbliżone

obligationes quasi ex delicto (jak gdyby z deliktów)- stany faktyczne nie będące deliktami, ale do nich zbliżone

KONTRAKTY:

podział - kryterium było tu to, co stanowiło podstawę zaskarżalności kontraktu (causa civilis)

kontrakty realne - dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, któremu musiało towarzyszyć wręczenie rzeczy: pożyczka, użyczenie, przechowanie, kontrakt zastawu ręcznego, umowa powiernicza

kontrakty werbalne - zawiązywane przez porozumienie stron wyrażone ściśle określonymi słowami: stypulacje, przyrzeczenie posagu, iusiurandum liberti

kontrakty literalne - porozumienia między stronami, ugruntowane za pomocą pisma: expensilatio, chirographa, syngraphae

kontrakty konsensualne - zawierane były przez samo porozumienie stron (consensus) wyrażone w jakiejkolwiek formie: kupno-sprzedaż, najem, zlecenie, spółka

kontrakty nienazwane - umowy, które nie mogły być „podciągnięte” pod żadną z czterech powyższych grup, ale stopniowo uznawano ich zaskarżalność: kontrakt ekstymatoryjny, zamiana, ugoda, prekarium

pacta - wszystkie inne umowy, które nie były kontraktami - były niezaskarżalne, potem niektóre pacta stały się zaskarżalne na podstawie: konstytucji cesarskich lub prawa pretorskiego lub kontraktów, zobowiązanie powstałe z paktów zaliczano do obligationes nes quasi ex contractu

podział pacta: pacta adiecta, pacta praetoria i pacta legitima

zobowiązania zaliczane do quasi-kontraktów - powstawały z: prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, bezpodstawnego wzbogacenia, przypadkowej wspólności majątkowej, opieki i zapisu testamentowego

DELIKTY:

ścigane na mocy ius civile - kradzież, rabunek, zniewaga, bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy

ścigane na mocy prawa pretorskiego - podstęp, groźba, działanie na szkodę wierzycieli, gorszenie cudzego niewolnika

quasi-delikty - odpowiedzialność sędziego, wylanie/wyrzucenie czegoś z budynku, zagrożenie bezpieczeństwa ruchu na ulicach, odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajen za szkody wyrządzone przez zatrudnionych tam pracowników

zobowiązania z przyrzeczenia jednostronnego - nie zaliczały się do rzymskiego systemu zobowiązań, przyrzeczenia te były skuteczne w dwóch wypadkach: votum - jednostronnej obietnicy dokonania przysporzenia majątkowego na rzecz bóstwa i pollicitatio - na rzecz gminy

§ 61 (Przedmiot zobowiązania)

treść zobowiązania - jakieś świadczenie w przyszłości

przedmiot zobowiązania - dare, facere lub praestare

dare - jeśli dłużnik był zobowiązany do przeniesienia na własność wierzyciela jakiejś rzeczy

facere - dłużnik miał coś uczynić dla wierzyciela, lub też miał czegoś zaniechać (non facere)

praestare - najczęściej obowiązek dłużnika do odszkodowania za niewykonanie lub złe wykonanie zobowiązania

KIEDY ŚWIADCZENIE MOŻE BYĆ PRZEDMIOTEM ZOBOWIĄZANIA ?

- jeśli jest fizycznie i prawnie możliwe do spełnienia

- jeśli jest dozwolone z punktu widzenia zasad prawa i moralności

- jeśli jest dostatecznie określone: dłużnik wie do czego jest obowiązany, wierzyciel wie do czego jest uprawniony, a sędzia ma możliwość stwierdzenia, o co toczy się spów

- jeśli ma dla wierzyciela jakąś wartość ekonomiczną

ochrona zobowiązań w procesie formułkowym - można było zasądzić tylko na kwotę pieniężną, jeśli nie wykonano zobowiązania, to w momencie litis contestatio zmieniał się obowiązek

w procesie kognicyjnym - można zasądzić i na kwotę pieniężną, i na wydanie przedmiotu sporu

zobowiązanie przemienne - jeśli w zobowiązaniu dłużnik musiał spełnić alternatywnie kilka świadczeń, a spełnienie jednego z nich (wybierał dłużnik w wypadku braku umowy stron) uwalniało dłużnika od zobowiązania

upoważnienie przemienne - dłużnik zobowiązany był do spełnienia określonego świadczenia na rzecz wierzyciela, ale mógł się uwolnić od zobowiązania innym świadczeniem (np. odpowiedzialność noksalna - za szkody wyrządzone przez niego odpowiadał pan - mógł się uwolnić od odpowiedzialności dając niewolnika osobie pokrzywdzonej)

zobow. podzielne - świadczenie może być spełnione w częściach, w różnym czasie i bez wpływu na jego wartość i istotę (np. jakiekolwiek zobowiązanie opiewające na kwotę pieniężną)

zobow. niepodzielne - wszystkie inne niż podzielne :D (np. zobowiązanie sprzedawcy do dostarczenia konia)

§ 62 (Podział zobowiązań)

zobowiązania cywilne - w wypadku niewykonania zobowiąz. przez dłużnika wierzyciel mógł wnieść powództwo do sądu

zobowiązania naturalne - były niezaskarżalne: zaciągnięte przez niewolników, ojca wobec osób podległych i na odwrót, pomiędzy osobami podlegającymi tej samej władzy ojcowskiej, pupila i niewiastę bez zgody opiekuna

cechy zob. naturalnych - nadawały się do potrącenia, mogły być zabezpieczone zastawem lub poręką, dłużnik który spełnił świadczenie wobec wierzyciela nie mógł domagać się zwrotu świadczenia jako nienależnego

zobowiązania jednostronne - jedna strona jest tylko zobowiązana, a druga tylko uprawnione

zobowiązania dwustronne - dzieliły się na zupełne i niezupełne:

dwustronne zupełne - już w momencie powstania zobowiązania obie strony miały podwójną rolę: dłużnika i wierzyciela (np. kupno-sprzedaż: kupujący jest dłużnikiem z tytułu forsy a wierzycielem z tytułu towaru itd.)

dwustronne niezupełne - w momencie powstania istniał tylko 1 węzeł obligacyjny, ale stosunek był tak ukształtowany, że w pewnych okolicznościach mogło powstać drugie zobowiązanie, w którym role stron odwracały się

zobowiązania stricti iuris - ścisłego prawa, wiązały one obie strony dokładnie według treści stosunku prawnego

zobowiązania bonae fidei - dobrej wiary, powstawał z nich obowiązek świadczenia tego, czego można było oczekiwać od uczciwego kontrahenta

§ 63 (Wielość podmiotów zobowiązania)

zobowiązanie podzielne - powstaje tyle stosunków obligacyjnych, ile osób występuje po stronie dłużników lub wierzycieli

przykład - A i B muszą zabulić C 100 sesterców - są dwa zobowiązania, opiewające każde na 50 sesterców

zobowiązanie kumulatywne - każdy z kilku wierzycieli może domagać się od dłużnika całego świadczenia, albo każdy z dłużników zobowiązany jest spełnić całość świadczenia - spełnienie świadczenia przez jednego z kilku dłużnikow nie uwalnia pozostałych, a przyjęcie świadczenia przez jednego z wierzycieli nie uwalnia dłużnika wobec pozostałych wierz.

przykład - A i B ukradli C 100, każdy musiał zapłacić okradzionemu C 200)

zobowiązanie solidarne - pośrednie między podzielnym a kumulatywnym: mogło mieć miejsce po stronie dłużników (solidarność bierna) i po stronie wierzycieli (solidarność czynna)

z. solidarne bierne - każdy z kilku dłużników musiał spełnić całe świadczenie na rzecz wierzyciela, ale jeśli którykolwiek z nich spełnił to świadczenie, reszta była od niego uwalniana

z. solidarne czynne - każdy z kilku wierzycieli może domagać się od dłużnika spełnienia całego świadczenia, a dłużnik był uwalniany od zobowiązania, jeśli spełnił świadczenie na rzecz jednego z kilku wierzycieli

powstanie z. solidarnych - ze stypulacji, zapisu testamentowego, lub z mocy ustawy

regres - roszczenie zwrotne: jeden z kilku dłużników, który zaspokoił wierzytelność, może się domagać zwrotu części świadczenia od pozostałych dłużników tylko na podstawie stosunku wewnętrznego między nimi

§ 64 (Skutki niewykonania zobowiązania)

odpowiedzialność dłużnika - jeśli nie wykonał on zobowiązania, to wierzyciel mógł na drodze sądowej domagać się świadczenia, a w braku tej możliwości - pokrycia powstałej z tego tytułu szkody

WYJĄTKI:

vis maior - dłużnik, którego możliwość świadczenia została zniweczona siłą wyższą, był wolny od odpowiedzialności - dłużnik nie miał wpływu na to zdarzenie: np. trzęsienie ziemi. powódź, huragan

przypadek zwykły - dłużnik był wolny od odp., ale przy max staraniach mógł teoretycznie przypadkowi zapobiec, w wyjątkowych sytuacjach dłużnik musiał odpowiadać: jeśli zob. był do strzeżenia cudzej rzeczy zmocy umowy lub prawa

zniszczenie rzeczy - jeśli rzecz była zamienna, nie zwalniało dłużnika od odpowiedzialności (nawet jeśli siła wyższa), jeśli rzecz niezamienna i zniszczenie było niezawinione przez dłużnika - zobowiązanie wygasało

pełna odpowiedzialność - jeśli niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania było ZAWINIONE przez dłużnika, były od tego wyjątki:

- jeśli dłużnik dopuścił się dolus¸odpowiadał zawsze

- jeśli dłużnik dopuścił się culpa lata, to odpowiadał tak samo jak w przypadku dolus

- jeśli dłużnik dopuścił się culpa levis, kierowano się wymogiem utilitatis (korzyści)

- jeśli dłużnik dopuścił się culpa in concreto, był odpowiedzialny, gdy przy prowadzeniu cudzych spraw wykazał mniejszą staranność, niż przy prowadzeniu swoich spraw

zwłoka dłużnika - dłużnik z własnej winy nie wykonywał zobowiązania, którego termin świadczenia już upłynął - przy długach terminowych po upłynięciu terminu, przy długach bezterminowych po wezwaniu do zapłaty przez wierzyciela

odpowiedzialność - dłużnik musiał wynagrodzić powstałą ze zwłoki szkodę, odpowiadał za niższe stopnie winy i przypadkową utratę rzeczy, skutki zwłoki ustawały w momencie zaofiarowania świadczenia lub odroczenia terminu św.

zwłoka wierzyciela - zachodziła, gdy odmawiał on przyjęcia świadczenia zgodnego z treścią zobowiązania - następowało osłabienie odp. dłużnika - odpowiadał on tylko za dolus i culpa lata, wierzyciel musiał zwrócić koszty spowodowane zwłoką

§ 65 (Zmiana podmiotów zobowiązania)

przelew / cesja wierzytelności (dzisiaj) - przeniesienie wierzytelności z dotychczasowego wierzyciela (cedenta) na drugą osobę (cesjonariusza) mocą zawrtej między nimi umowy

RZYMSKIE NAMIASTKI CESJI:

nowacja - dłużnik za pomocą stypulacji przyrzekał nowemu wierzycielowi to, co winien świadczyć wierzycielowi dotychczasowemu - nie powodowało to jednak przejścia wierzytelności na drugą stronę, ale umorzenie dotychczasowego zobowiązania i powstanie nowego stosunku obligacyjnego

zastępstwo procesowe - wierzyciel czynił z drugiej osoby swojego kognitora lub prokuratora, upoważniał go do zatrzymania świadczenia od dłużnika, zastępca posługiwał się formułką z przestawionymi podmiotami i był tylko realizatorem prawa podmiotowego przysługującego wierzycielowi

actio utilis suo nomine - przyznana cesjonariuszowi przez Antoninusa Piusa możliwość realizacji wierzytelności, które nabył on przez kupno spadku, w którym się znajdowały - nie był on już realizatorem czyjegoś prawa podmiotowego, ale dążył do zaspokojenia własnego prawa podmiotowego

denuntiatio - zawiadamianie dłużnika o cesji - od Gordiana w 239 ne dłużnik powiadomiony o przelewie nie mógł uwolnić się od zobowiązania przez świadczenie do rąk wierzyciela

zmiana dłużnika - mogła dokonać się tylko przez nowację - nowy dłużnik przyrzekał wierzycielowi za pomocą stypulacji świadczyć to, co winien był dłużnik poprzedni, mogła nastąpić nbez zgody poprzedniego dłużnika (expromissio)

§ 66 (Umocnienie zobowiązań)

umocnienia zobowiązań - środki którymi dysponowali wierzyciele, aby zabezpieczyć wykonanie zobowiązania

rzeczowe zabezpieczenie wierzytelności - był nim zastaw

Obligacyjne środki zabezpieczania wierzytelności:

- dodatkowe zobowiązania osób trzecich, gwarantujących wykonanie zobowiązania gdyby dłużnik go nie wypełnił: poręczenie, mandatum pecuniae credendae, constitutum debiti alieni i receptum argentarii)

- środki wywierające presję na dłużniku: zadatek, kara umowna, constitutum debiti proprii

intercessio - przyjęcie odpowiedzialności za cudzy dług: kumulatywna - dłużnik odpowiadał obok intercedenta (poręczenie); uwalniająca - dłużnik nie odpowiadał, a intercedent tak, w tym: intercessio tacita - intercedent na zewnątrz występował jako dłużnik, jednak w rzeczywistości przejął zobowiązanie cudze - int. nie mogły dokonywać kobiety

§ 67 (Umorzenie zobowiązań)

umorzenie zobowiązania - nastąpić mogło ipso iure: z chwilą powstania przyczyny umorzenia, albo na podstawie prawa pretorskiego: skutek niweczący zobowiązanie następował w drodze zarzutu procesowego, albo na podstawie ius honorarium: pactum de non petendo, kompensacja, lub na podstawie ius civile - wszystkie pozostałe

ZWOLNIENIE Z ZOBOWIĄZANIA:

- przez dokonanie czynności będącej odwrotnym aktem do czynności która spowodowała zobowiązanie: np. po zaciągnięciu pożyczki dłużnik ogłaszał w obecności 5 świadków, po odważeniu kruszcu przez libripensa, zwolnienie z zob.

- przez acceptilatio - wymianę pytań i odpowiedzi pomiędzy dłużnikiem i wierzycielem, stosowano to tylko dla zobowiązań wynikających z kontraktu werbalnego

- przez stipulatio Aquiliana - stosowano w innych zobowiązaniach niż werbalne - przez jedną stypulację przeprowadzano nowację wszelkich węzłów obligacyjnych pomiędzy podmiotami, i jedną akceptylacją je umarzano

- przez contrarius consensus - umarzano tak zobowiązania z kontraktów konsensualnych

- przez mutuo dissensu - zobowiązanie z konraktu konsensualnego mogło być umorzone przez porozumienie stron, dopóki któraś ze stron nie spełniła świadczenia

WYKONANIE ZOBOWIĄZANIA:

solutio - wykonanie zobowiązania przez dłużnika, nie musiał wykonać go sam (z wyjątkiem np. namalowania portretu - czyli zob. wynikających z osobistych kwalifikacji dłużnika), musiał świadczenie spełnić do rąk wierzyciela / osoby przez wierzyciela upoważnionej w miejscu umówionym

datio in solutum - dłużnik za zgodą wierzyciela mógł spełnić zobowiązanie dając mu coś innego zamiast tego, czego chciał

adstipulator - osoba upoważniona i do przyjęcia świadczenia i do domagania się spełnienia świadczenia - dłużnik w drodze stypulacji przyrzekał jakieś świadczenie wierzycielowi, a obok niego przyrzekał to samo świadczenie spełnić na rzecz adstipulatora

NOWACJA:

nowacja - polegała na zastąpieniu jednego zobowiązania nowym stosunkiem obligacyjnym, wstępującym w miejsce poprzedniego, dokonywało się to przez zastosowanie stypulacji

novatio inter easdem personas - nowacja między tymi samymi osobami, w celu modyfikacji zobowiązania - można było zmienić charakter zobowiązania, termin świadczenia, obwarować je terminem lub warunkiem, znieść postanowienia szczeg.

novatio inter novas personas - nowacja między tymi samymi osobami, w celu zmiany wierzyciela lub dłużnika

INNE PRZYPADKI ZGAŚNIĘCIA ZOBOWIĄZANIA:

śmierć pracownika / śmierć wykonawcy dzieła - w zobowiązaniach powstałych z umowy o pracę / o dzieło

confusio - dług i wierzytelność zlały się w jednej osobie (dłużnik stał się spoadkobiercą wierzyciela i na odwrót)

przypadkowa utrata przedmiotu świadczenia - w zobowiązaniach specyficznych

PACTUM DE NON PETENDO:

- była nieformalną umową, w której wierzyciel przyrzekał dłużnikowi, że albo w ogólew, albo przez pewien czas nie będzie go pozywał do sądu o należne świadczenie

- nie niweczyła zobowiązania w świetle ius civile, ale jeśli wierzyciel złamał przyrzeczenie - za pomocą ekscepcji procesowej dłużnik mógł się od zobowiązania uwolnić

KOMPENSACJA:

potrącenie (kompensacja) dzisiaj - umorzeniewierzytelności w wyniku przeciwstawienia roszczeniu wierzyciela wzajemnej wierzytelności ze strony dłużnika (A wisi B 100, B wisi A 50, po uwzględnieniu kompensacji A wisi B tylko 50)

HISTORIA KOMPENSACJI:

iudicium bonae fidei - żądanie powoda nie uwzględniające wzajemnej pretensji pozwanego, powstałej z tego samego stosunku prawnego, uznano za sprzeczne z dobrą wiarą, sędzia w wyroku brał pod uwagę wierzytelność wzajemną

iudicium stricti iuris - kompensacja dotycząca zawsze roszczeń z różnych tytułów prawnych była dopuszczalna najpierw tylko w dwóch przypadkach:

- bankier który pozywał dłużnika o swą wierzytelność, musiał z niej potrącić swój dług wobec dłużnika

- nabywca masy upadłego dłużnika, jeśli domagał się świadczenia od dłużników bankruta, sędzia uwzględniał wierzyt. wzaj.

reskrypt Marka Aureliusza - poświęcony był kompensacji roszczeń stricti iuris w procesie formułkowym - pretor mógł udzialić pozwanemu, który miał wzajemną pretensję do powoda exceptio doli, chroniącą pozwanego przed żądaniem powoda, nie uwzględniającym wzajemnej wierzytelności pozwanego

reformy Justyniana - kompensacja była dopuszczalna co do roszczeń dochodzonych powództwami osobowymi i rzeczowymi, do potrącenia zaś nadawały się wierzytelności: wzajemne, wymagaln, jednorodzajowe i płynne (łatwe do udowodnienia)

b. ŹRÓDŁA ZOBOWIĄZAŃ

Kontrakty, pacta i jak gdyby kontrakty

§ 68 (O kontraktach i jak gdyby kontraktach w ogólności)

kontrakt - zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej osób, zmierzające do osiągnięcia celu, jakim była ochrona procesowa interesu społ-gosp, który zamierzały realizować umawiające się strony

kontrakt rzymski a umowa teraz - dzisiaj umowa, która jest zgodna ze schematem w danym tytule KC, zwie się nazwaną - niezgodna zaś nienazwaną, w Rzymie kontraktem był tylko ten kontrakt, który był zgodny z typowym kontraktem - inne były paktami

historia kontraktu - najstarszą formą była sponsio (wymiana pytań i odpowiedzi przy użyciu słowa spondeo), potem kontrakty powstawały poprzez wpis do ksiąg domowych, przez wręczenie rzeczy i przez porozumienie, stopniowo Rzymianie uznawali za zaskarżalne kolejne z tych kontraktów

KONTRAKT = POROZUMIENIE STRON + CAUSA CIVILIS

porozumienie stron - określane jako consensus lub conventio, powinno być skierowane na osiągnięcie wspólnego celu

causa civilis - przyczyna prawna - przy kontraktach należących do czynności kauzalnych jest celem społ-gosp, jaki zamierzają osiągnąć strony, przy k. należących do c. abstrakcyjnych - causa kontraktu realizowała się w samej formie, w jakiej kontrakt doszedł do skutku

Teophilus - conventio i consensus nie były już składowymi kontraktu, a jedynie go kreowały

zobowiązania jak gdyby z kontraktów - powstawały ze zdarzeń, które nie były ani czynami zabronionymi, ani kontraktami

§ 69 (Kontrakty realne)

1. POŻYCZKA (MUTUUM)

nexum - stara pożyczka wg ius civile - dochodziła do skutku przy zastosowaniu spiżu i wagi - libripens w obecności 5 świadków odważał przedmiot pożyczki, jeśli dłużnik nie zwrócił go po upł. terminu - egzekucja osobista bez wyroku

mutuum - kontrakt realny, polegający na tym, że udzielający pożyczki (mutui dans) oddawał na własność biorącego pożyczkę (mutui accipiens) pewną ilość rzeczy zamiennych, z obow. zwrotu takich samych rzeczy w tej samej ilości i jakości

cechy - przeniesienia własności dokonywano przez tradycję, aby pożyczka była zaskarżalna, musiało nastąpić wręczenie jej przedmiotu, pożyczka była kontraktem jednostr. zobowiązującym i zob. stricti iuris (nie było odsetek), jej przedmiotem mogły być tylko rzeczy zamienne, dłużnik zwracał TAKIE same, ale NIE TE SAME rzeczy,

odsetki - jeśli wierzyciel chciał ustanowić odsetki przy pożyczce, musiano zawrzeć dodatkową stypulację procentową - wg ustawy XII tablic max. odsetki =około 100% rocznie, w republice - 12% rocznie, u Justyniana 6% zwykła, 12% morska

ochrona procesowa - zwrotu pożyczki domagał się wierzyciel za pomocą: condictio certae creditae (pieniądze) lub condictio certae rei (rzeczy zamienne), odsetek wierzyciel dochodził przez actio ex stipulatu

pożyczka morska - przedmiot jej przezn. był na zakup towaru, który miał być transportowany drogą morską - ryzyko spoczywało na wierzycielu (bo dłużnik musiał zwrócić rzecz tylko jeśli statek dopłynął do portu docelowego)

2. UŻYCZENIE (COMMODATUM)

commodatum - oddanie przez jedną osobę (komodanta) pewnej rzeczy niezużywalnej osobie drugiej (komodatariusz), w bezpłątne, czasowe lub rodzajowo określone używanie

cechy - komodatariusz otrzymywał rzecz w dzierżenie bez prawa pobierania pożytków, przedmiotem mogły być rzeczy niezużywalne i wyjątk. zużywalne - jeśli dłużnik przyrzekł ich nie zużyć, komodatariusz musiał używać rzeczy zgodnie z przeznaczeniem i zwrócić po upływie terminu, commodatum było zobowiązaniem bonae fidei i dwustronnie zobow. niezupełnym

retencja - prawo do zatrzymania rzeczy przez komodatariusza, jeśli komodant nie zwrócił mu równowartości nakładów (np. jeśli książka miała zniszczoną oprawę, a komodatariusz ją naprawił)

odpowiedzialność - komodant odp. z tytułu dolus i culpa lata, komodatariusz z tytułu omnis culpa, musiał strzec rzeczy i odp. za przypadek zwykły, a jeśli używał rzeczy niezgodnie z przeznaczeniem lub umową, odpowiadał jako złodziej (kradzież używania)

commodatum a mutuum - rzecz w commodatum okreslona była indywidualnie a nie rodzajowo, ponadto w commodatum dłużnik zwracał TĘ SAMĄ ale NIE TAKĄ SAMĄ rzecz

ochrona procesowa - najpierw chronione przez pretorką actio in factum (wyrównanie szkody), potem komodant mógł dochodzić wypełnienia kontraktu przez actio commodati directa, a komodatariusz przez actio commodati contraria

3. PRZECHOWANIE (DEPOSITUM)

depositum - kontrakt realny, pol. na tym, że jedna osoba (deponent) oddawała drugiej osobie (depozytariusz) jakiejś rzeczy ruchomej w bezpłatne przechowywanie, z obowiązkiem jej zwrotu na każde wezwanie

cechy - depozytariusz miał tylko detencję z zakazem używania rzeczy, depozyt to kontrakt bonae fidei i dwustr. zobow. niezup., deponent odpowiadał za omnis culpa, przechowawca za dolus i culpa lata

depozyt nieprawidłowy - jego przedmiotem są rzeczy określone gatunkowo - depozytariusz mioał własność tych rzeczy, a po upływie terminu zwracał TAKIE SAME ale NIE TE SAME rzeczy w tej samej ilości i jakości, obydwie osoby odp. za omnis culpa, był to kontrakt dwustronnie zobowiązujący i bonae fidei, dopuszczano naliczanie odsetek (wymagano osobnego pactum)

depozyt konieczny - oddający rzecz w przechowanie znajdował się w sytuacji przymusowej, nieuczciwy przechowawca odpowiadał za podwójną wartość deponowanego przedmiotu

depozyt sekwestrowy - przedmiot sporu w procesie oddawano osobie trzeciej, z obowiązkiem jego zwrotu stronie, która wygrała proces, chronione to było przez interdykty

ochrona procesowa - pierwotnie actio in factum, potem deponent - actio depositi, depozytariusz zaś actio depositi contraria

4. KONTRAKT POWIERNICZY (FIDUCIA)

geneza - w celu zabezpieczenia wierzytelności przy zastawie dłużnik przekazywał wierzycielowi rzecz na własnośc za pomocą mancypacji lub in iure cessio, wierzyciel tę rzecz musiał zwrócić po zaspokojeniu jego pretensji przez dłużnika

fiducia - fiducjariusz (przejmujący własność rzeczy) zob. był do określ. postępowania z rzeczą i do zwrotu jej własności po zrealizowaniu zamierzonego przez strony celu

cechy - porozumienie stron opierało się na wzajemnym zaufaniu, był to kontrakt dwustronnie zobowiązujący niezupełny

fiducia cum creditore - służyła zabezpieczeniu wierzytelności

fiducia cum amico - w stosunkach przyjacielskich, namiastka umowy przechowania lub użyczenia

ochrona procesowa - pod koniec republiki wierzyciel miał skargę actio fiduciae - zmierzającą do odzyskania rzeczy oddanej dłużnikowi bądź wymuszenia czynności do której fiducjariusz się zobowiązał, powiernik zaś miał skargę actio fiduciae contraria - z tytułu nakładów na rzecz lub innych szkód związanych z wykonywaniem kontraktu

5. KONTRAKT ZASTAWNICZY (CONTRACTUS PIGNERATICIUS)

contractus pigneraticius - oddający rzecz w zastaw (zastawca) swemu wierzycielowi w dzierżenie, w celu zabezp. wierzytelności, ma prawo domagać się od niego zwrotu rzeczy po wygaśnięciu wierzytelności tym zastawem zabezpieczonej

cechy - zastawnik otrzymuje rzecz w faktyczne władanie, bez zamiaru zachowania jej dla siebie, jednak dzierżenie to ochraniane jest przez interdykty,kontrakt zastawniczy jest dwustronnie zobow. niezupełny, nie wolno zastawnikowi używać przedmiotu, obie strony odpowiadali do culpa levis

ochrona procesowa - zastawca miał actio pigneraticia, zastawnik miał actio pigneraticia contraria - o odszkodowanie

§ 70 (Kontrakty werbalne i literalne)

1. STYPULACJA (STIPULATIO)

stipulatio - kontrakt werbalny polegający na tym, że wierzyciel (stipulator) przy użyciu określonych słów pytał dłużnika (promissor), czy przyrzeka spełnić jakieś świadczenie, a dłużnik odpowiadał na to pytanie twierdząco

sponsio - najstarsza forma stypulacji, dostępna tylko dla obywateli rzymskich, potem określ. tak tylko poręczenia słowne za dług

warunki zawarcia stypulacji - styp. dochodziła do skutku przez wymianę pytań i odpowiedzi, nie mogły jej zawierać niemi i głusi, obie strony musiały być obecne, wymiana pytań i odp. nie mogła być przerwana, dłużnik musiał odpowiadać natychmiast

cautiones - dowody pisemne, potwierdzające zawarcie stypulacji - dokumenty stwierdzające fakt dojścia stypulacji do skutku

ŚRODKI PROCESOWE PROMISSORA:

exceptio doli - środek procesowy mający na celu złagodzenie rygorystycznych aktów formalnego ius civile

exceptio non numeratae pecuniae - paraliżował roszczenia powoda przez udowodnienie, że kwota, której zwrotu chce stypulator, nie została mu w ogóle wręczona

exceptio querella non numeratae pecuniae - skarga z powodu niezapłacenia pieniędzy, promissor domagał się stwierdzenia, że jego przyrzeczenie pozbawione jest podstaw prawnych

zmiany w stypulacji - od 472 (cesarz Leon) - zniesiono obowiązek używania uroczystych słów, wymagano jednak zgodności pytań i odpowiedzi przy zawieraniu kontraktu

reformy Justyniana - zawarcie kontraktu w formie słownej, przy użyciu pytań i odpowiedzi, w obecności kontrahentów i zgodnie z zasadą unitas actus (oświadczenia woli stron nie mogły być przerwane inną czynnością), moc prawną mają też stypulacje bez zgodności pytań i odpowiedzi

cel stypulacji - powołanie do życia nowego stosunku obligacyjnego lub ugruntowanie istniejącego już zobowiązania

cechy stypulacji - był to kontrakt jednostronnie zobowiązujący i stricti iuris

ochrona procesowa - w procesie legisakcyjnym stypulator korzystał z trzech legis actiones, w procesie formułkowym zaś wprowadzono actio ex stipulatu,: jeśli żądał pieniędzy - condictio certae creditae pecuniae, jeśli innej rzeczy - actio ex stipulatu certi, itd.

stypulacja kary umownej/konwencjonalnej - przyrzeczenie ze strony dłużnika zapłacenia wierzycielowi pewnej kwoty pieniężnej tytułem kary, w wypadku niewykonania zobowiąz. (np. czy przyrzekasz zaplacić mi 100 jeśli nie zbudujesz mi domu)

poręczenie (adpromissio) - stypulacja zawarta pomiędzy wierzycielem a osobą trzecią (poręczyciel, adpromissor), na podstawie której ta ostatnia przejmowała odpowiedzialność za cudzy dług

sponsio - najstarsza forma poręczenia - zabezpieczała zaobowiązanie werbalne i dost. była tylko dla obywateli rzymskich

fidepromissio - dostępna także dla peregrynów, zabezpieczała zobowiązanie werbalne

fideiussio - dostępna i dla Rzymian i dla peregrynów, zabezpieczała zobowiązania z czynów dozwolonych, od Ulpiana również te powstałe z deliktów

cechy poręczenia - jest prawem akcesoryjnym, a więc do jego bytu potrzeba długu głównego,zarzuty przysługujące dłużnikowi głównemu wobec wierzyciela przysługiwały też poręczycielowi

beneficium excussionis - poręczyciel mógł domagać się, by wierzyciel najpierw szukał zaspokojenia pretensji u dłużnika głównego, jeśli był on obecny i wypłacalny

beneficium divisionis - każdy z poręczycieli, wezwany przez wierzyciela do zaspokojenia jego roszczenia w całości, mógł domagać się podziału należności w częściach między wszystkich wypłacalnych poręczycieli

regres - prawo przysługujące poręczycielowi, który zaspokoił roszczenia wierzyciela, bnyło prawem w stosunku do dłużnika głównego

beneficium cedendarum actionum - poręczyciel mógł domagać się od wierzyciela przekazania mu środków procesowych, jakie służyły do realizacji jego wierzytelności wobec dłużnika

2. KONTRAKTY LITERALNE (EXPENSILATIO, CHIROGRAPHUM, SYNGRAPHAE)

expensilatio - podstawa zobowiązania literalnego, wpis fikcyjnych dochodów i wypłat w domowej księdze rachunkowej wierzyciela, służyło to przekształceniu w porozumieniu z dłużnikiem, jakiegokolwiek istniejącego zobowiązania w zobowiązanie literalne o charakterze abstrakcyjnym (zmiana osoby dłużnika lub wierzyciela, zmiana podstawy prawnej zobowiązania)

chirographum - skrypt dłużny wystawiany przez dłużnika w jednym egzemplarzu, dokument dwustronnej czynności, dokonanej rzeczywiście

syngraphae - skrypt dłużny wystawiany przez dłużnika w dwóch egzemplarzach, zawierały pisemne deklaracje, również czynności fikcyjnych, które wcale nie doszły do skutku

§ 72 (Kontrakty konsensualne)

1. KUPNO-SPRZEDAŻ (EMPTIO-VENDITIO)

emptio-venditio - kontrakt konsensualny, na którego podstawie jedna strona (sprzedawca, venditor) zobowiązywała się do przeniesienia i zapewnienia spokojnego posiadania jakiejś rzeczy (merx) na drugą stronę (kupujący, emptor), ta zaś zobowiązywała się wzajemnie do przeniesienia na własność sprzedacy pewnej kwoty pieniężnej tytułem ceny (pretium)

essentialia negotii umowy kupna sprzedaży: porozumienie co do towaru i ceny

cechy emptio-venditio - porozumienie stron mogło nastąpić w jakikolwiek sposób, było to zobowiązanie bonae fidei, obie strony odpowiadały za omnis culpa

zadatek (arrha) - wartościowy przedmiot / suma pieniędzy wręczany przy okazji porozumienia - pierwotnie był dowodem na zawarcie kontraktu, zadatek po zawarciu/rozwiązaniu kontraktu był zwracany lub naliczany na poczet ceny, w prawie greckim służył jako kara za zawód - sprzedawca zatrzymywał zadatek jeśli kupujący od umowy odstąpił

towar - mogła nim być rzecz dopuszcz. do obrotu gosp. - materialna i niematerialna, mogły to być rzeczy cudze, mogły być to rzeczy przyszłe, spodziewane (emptio rei separate - np. plony z pola) - kupno ich nie było skuteczne, gdy rzecz spodziewana nie powstała bez winy dłużnika, przedmiotem kupna mogła być nadzieja (emptio spei - np. kupno plonów, bez względu na to czy powstaną) - takie kupno było bezwarunkowe

cena - musiała być oznaczona i wyrażona w pieniądzach, rzeczywista, nie musiała odpowiadać wartości przedmiotu kupna

ryzyko - spada na kupującego w wyniku utraty przypadkowej bez winy sprzedawcy, lub pogorszenia towaru przy kupnie rzeczy oznaczonej (zbywca jest zwolniony ze zobowiązania, a na kupującym ciąży obowiązek zapłaty)

obowiązki kupującego - przeniesienie na sprzedawcę własności kwoty pieniężnej tytułem ceny

obowiązki sprzedawcy - wręczenie towaru kupującemu - towar nie może zawierać wad

nabywanie własności - jeśli towarem było res mancipii, kupujący nabywał własność kwirytarną po okresie zasiedzenia, jeśli zaś była res nec mancipi - nabywał własność z chwilą tradycji (jeśli zbywca był właścicielem towaru)

wady prawne towaru - jeśli zbywca sprzedaje cudzą rzecz, odpowiadał za tę wadę prawną - właściciel rzeczy mógł za pomocą rei vindicatio domagać się jej od zbywcy (ewikcja), za wady prawne sprzedawca odpowiadał do wysokości podwójnej wartości rzeczy (ale tylko jeśli umówiono się tak w drodze osobnej stypulacji - potem już automatycznie zawierano ją w momencie kupna)

wady fizyczne towaru - jeśli rzecz nie posiada właściwości fizycznych, które powinna mieć zgodnie z jej przeznaczeniem - odpowiadał sprzedawca, ale nie zawsze i nie od razu (nie odpowiadał przy rzeczach określonych co do gatunku - musiał wtedy dostarczyć po prostu towar o umówionych właściwościach i nie odpowiadał przy wadach jawnych (zauważalnych przez kupującego) - a zatem kupujący odpowiadał gdy wady były ukryte i towarem była rzecz określona in specie

odp. przy mancypacji gruntu - jeśli sprzedawca fałszywie podał obszar gruntu, odpowiadał za pomocą actio de modo agri w podwójnej wartości brakującej powierzchni

odp. w innych przypadkach kupna mancypacyjnego - sprzedawca odpowiadał za wady tylko wtedy, gdy zapewniał kupującego o właściwościach towaru, których faktycznie on nie miał oraz gdy podstepnie zataił wady

katalog wad - ogłoszony przez edyli kurulnych, zawierał wady niewolników i bydła, za które odpowiadał sprzedający po ujawn.

actio redhibitoria - w ciągu 6 m-cy od ujawnienia się wady kupujący mógł domagać się zapłacenia podwójnej wartości rzeczy, chyba że ze zwrotem towaru otrzymał pieniądze w wartości ceny wraz z procentem

actio quanti minoris - w ciągu 12 miesięcy od ujawnienia wady kupujący, który chciał zatrzymać rzecz, mógł domagać się obniżenia ceny, stosownie do wpływu wady na wartość towaru

actio empti - jeśli dwa powyższe actio się przedawniły, kupujący mógł i tak domagać się wynagrodzenia szkody

NIEFORMALNE UMOWY DODATKOWE:

pactum displicentiae - kupujący zastrzega sobie prawo do odstąpienia w dan. terminie od umowy, jeśli rzecz mu się nie spodoba

in diem addictio - sprzedawca zastrz. sobie pr. do odstąpienia w dan. term. od umowy, gdyby osoba trzecia dała wyższą cenę

pactum protimeseos - sprzed. zastrz. sobie prawo pierwokupu na wypadek, gdyby kupujący chciał rzecz sprzedać

lex commissoria - sprzedawca zastrzegał, iż jeśli zapłata całej/części ceny nie nastąpi do pewnego terminu, kontrakt uznany zostanie za niezawarty

powództwa ochrony kontraktu - kupujący: actio empti, sprzedający: actio venditi

2. NAJEM (LOCATIO-CONDUCTIO)

locatio-conductio - kontrakt konsensualny, na którego podstawie jedna osoba była zobowiązana oddać pewną rzecz w używanie, albo też świadczyć pewne usługi, albo wykonać jakieś dzieło, za co druga osoba zobowiązana była do pieniężnego wynagrodzenia

istotne elementy kontraktu - oddanie rzeczy w używanie / praca ludzka / rzecz mająca być poddana pod obróbkę, zapłata za używanie rzeczy/pracę/dzieło, i porozumienie stron co do ww. elementów

cechy najmu - był kontraktem dwustronnie zobowiązującym zupełnym (synalagmatycznym), obie strony ponosiły odpowiedzialność za omnis culpa,

najem rzeczy - jedna strona (locator) było zobowiązana wydać drugiej stronie (conductor) określoną rzecz do czasowego używania w zamian za wynagrodzenie pieniężne (merces)

przedmiot najmu rzeczy - jego przedmiotem mogły być rzeczy materialne i niezużywalne, wyjątkowo na niematerialnych (użytkowanie)

obowiązki wynajmującego - musiał przekazać najemcy rzecz w dzierżenie i utrzymać ją w stanie zdatnym do używania, odpowiadał za wady prawne i fizyczne przedmiotu najmu i musiał zwrócić najemcy koszt nakładów koniecznych i pożytecznych

obowiązki najemcy - powinien płacić czynsz wyrażony w pieniądzu a określony w kontrakcie (z wyjątkiem colonia partiara - wtedy w naturze), powinien używać rzeczy zgodnie z jej przeznaczeniem, naprawiać uszkodzenia i oddać ją po zakończeniu używania, miał też prawo oddać rzecz w podnajem (poddzierżawę)

rozwiązywanie najmu rzeczy - rozwiązywał się po upływie czasu na jaki został zawarty, w wypadku przedłużenia używania gruntu następowało odnowienie kontraktu (na rok - grunty miejskie, na czas nieograniczony - wiejskie), najem rzeczy rozwiązywał się też w momencie zniszczenia rzeczy albo po wypowiedzeniu go przez stronę z ważnych powodów

najem usług - jedna strona (locator) była zobowiązana świadczyć pewne usługi (operae) na rzecz drugiej strony (conductor) za wynagrodzeniem pieniężnym (pensio)

przedmiot najmu usług - były nim operae illiberales - praca prosta, nie wymagająca szczególnych kwalifikacji

obowiązki pracownika - musiał wykonać pracę osobiście, w określonym czasie, i zgodnie z życzeniem pracodawcy

obowiązki pracodawcy - uiszczenie wynagrodzenia po ukończeniu pracy - za samą pracę i za czas, w którym pracownik był gotowy do pracy ale nie mógł jej wykonać z przyczyn niezależnych od pracownika

najem dzieła - jedna strona (conductor) była zobowiązana wykonać określone dzieło dla drugiej strony (locator) za wynagrodzeniem pieniężnym - lokatorem był więc zamawiający dzieło

obowiązki conductora - musiał wykonać dzieło osobiście bądź nie - jednak za wybór osoby wykonującej dzieło odpowiadał on sam, do chwili wydania dzieła wykonawca odpowiadał za przypadkową utratę materiału lub dzieła

obowiązki locatora - musiał dostarczyć materiał do obróbki i zapłacić conductorowi niezależnie od ilości czasu, jaki przeznaczył on na wykonanie dzieła

ochrona procesowa najmu - ochrona roszczeń lokatora: actio locati, a konduktora: actio conducti

3. ZLECENIE (MANDATUM)

mandatum - kontrakt konsensualny, na którego podstawie zleceniobiorca (mandatariusz) zobowiązywał się wobec zleceniodawcy (mandant) do bezpłatnego wykonania określonych czynności w interesie zleceniodawcy lub osoby trzeciej

istotne elementy zlecenia: porozumienie stron, działania mandatariusza, interes mandanta lub osoby 3ciej

cechy zlecenia - było kontraktem dwustronnie zobowiązującym niezupełnym, dłużnik główny = mandatariusz, obie strony odpowiadały za omnis culpa

przedmiot mandatu - czynność faktyczna lub prawna, miały charakter pracy umysłowej, więc żądanie zapłaty łamało dobre obyczaje - z wyjątkami - jeśli wynagrodzenie było dobrowolne, od pryncypatu mandatariusze mogli dochodzić zapłaty w cognitio extra ordinem (postępowaniu nadzwyczajnym)

interes - czynność leżała w interesie osoby 3ciej lub dającego zlecenie - jeśli czynność leżała w interesie mandanta, uznawano to za dobrą radę, a nie za zlecenie

obowiązki mandatariusza - musiał rozliczyć się ze swej działalności - musiał na mandanta przelać to, co uzyskał w wyniku realizacji mandatu, sam jednak nie powinien ponieść strat majątkowych

obowiązki mandanta - musiał zwrócić ewentualne nakłady i pokryć szkode związaną z realizacją mandatu

gaśnięcie mandatu - przez śmierć jednej ze stron bądź przez wypełnienie

mandatum qualificatum - kontrakt zlecenia wykorzystywany jako forma poręczenia - mandant zlecał mandatariuszowi udzielenie porzyczki dla osoby trzeciej

ochrona procesowa - mandatariusz miał actio mandati directa, mandant zaś actio mandati contraria

4. SPÓŁKA (SOCIETAS)

societas - kontrakt konsensualny, na którego podstawie dwie lub więcej osób, zwanych wspólnikami (socii), zobowiązywało się do wzajemnych świadczeń w zamiarze osiągnięcia wspólnego celu gospodarczego

istotne elementy spółki - porozumienie, wspólne świadczenia wnoszone do spółki (rzecz/praca), wspólny cel gospodarczy wszystkich wspólników

societas omnium bonorum - spółka, do której wspólnicy wnieśli cały swój aktualny i przyszły majątek

societas unius negotiationis - spółka mająca na celu przeprowadzenie jednej lub więcej operacji gospodarczych przy użyciu wspólnych wkładów rzeczowych i wspólnej pracy, wkłady wspólników nie musiały być równe i mogły polegać tylko na osobistym świadczeniu pracy

lwia spółka - była niedopuszczlna, jeden ze wspólników uczestniczy tylko w zyskach, a drugi tylko w stratach

cechy spółki - nie miała osobowości prawnej, każdy wspólnik mógł prowadzić jej sprawy (albo jeden wybrany, albo nawet osoba trzecia), powstawały prawa i obowiązki wspólników, a nie prawa i obowiązki spółki jako osdrębnego tworu

rozwiązanie spółki - poprzez porozumienie odwrotne wszystkich wspólników - mutuo dissensu, poprzez śmierć jednego wspólnika, jego capitis deminutio bądź jego wystąpienie ze spółki, a także jeśli zrealizowano cel, dla którego powstała spółka, lub ten cel jest awykonalny

ochrona procesowa - w braku zgodności wspólnicy mogli dochodzić wzajemnych pretensji za pomocą actio pro socio

KONTRAKTY NIENAZWANE

- pojawia się szereg nowych czynności (tzw. nova negotia ), których nie można było podciągnąć pod żaden ze znanych typów kontraktów

Kontrakty nienazwane - dochodziły do skutku w wyniku porozumienia między stronami, którego przedmiotem było przeważnie
świadczenie dwustronne (synalagmatyczne), przy czym jedna ze stron swoje świadczenie już spełniła, oczekując wzajemnego świadczenie od strony drugiej
[np. A przeniósł na własność B niewolnika S, w zamian za co B zobowiązał się wyzwolić niewolnicę L]

Istotnymi elementami kontraktu nienazwanego były zatem:
1) porozumienie, którego przedmiotem było świadczenie dwustronne
2) wykonanie tego świadczenia przez jedną ze stron

Ochrona procesowa:
1) porozumienia tego rodzaju uchodziły pierwotnie za zwykłe pacta i były niezaskarżalne
2) skarga o zwrot świadczenie dla strony, która je spełniła
- jeśli spełnione świadczenie polegało na dare - powództwo z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia się, conditio ob. Rem dati
- jeśli spełnione świadczenie polegało na facere - actio doli
3) przyznanie przez pretora actio in factum - za pomocą której można się domagać wyrównania szkody powstałej w wyniku
niewykonania wzajemnego świadczenie
4) przyznanie stronie oczekującej actio praescriptis verbis - miała na celu wymuszenie spełnienia świadczenia wymuszonego

W kompilacji justyniańskiej sformułowano cztery typowe schematy, pod które podciągnięto wszystkie kontrakty nienazwane:
1) do ut des - przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności innej rzeczy (zamiana)
2) do ut facias - przenoszę własność rzeczy w zamian za przyrzeczenie uczynienie czegoś (np. daję ci niewolnika abyś wyzwolił

innego niewolnika)
3) facio ut des - czynię coś w zamian za przyrzeczenie przeniesienia własności (np. wyzwalam niewolnika, aby uzyskać własność
innego niewolnika)
4) facio ut facias - czynię coś w zamian za przyrzeczenie uczynienia czegoś dla mnie

Niektóre z kontraktów wymienionych w kompilacja justyniańskiej w kategorii kontraktów nienazwanych znane już były w okresie prawa klasycznego i miały nawet swoją nazwę:
Kontrakt estymatoryjny (aestimatum) - polegał na oddaniu osobie trzeciej rzeczy oszacowanej w celu jej sprzedaży. Odbiorca
zobowiązywał się, albo zwrócić samą rzecz, albo uiścić sumę szacunkową.
Zamiana (permutatio) - polegała na przeniesieniu przez jedną osobę własności jakiejś rzeczy na osobę drugą, w zamian za
przyrzeczenie z jej strony przeniesienia własności innej rzeczy.
Ugoda (transactio) - była to umowa, w której obie strony wzajemnie rezygnowały z dochodzenia spornych lub niepewnych roszczeń, regulując wątpliwe kwestie albo sporny stosunek, nie rozstrzygnięty definitywnie na drodze sądowej
Precarium - był to taki stosunek, w którym jedna osoba oddawała osobie drugiej, na jej prośbę, jakąś rzecz lub prawo w bezpłatne używanie, z zastrzeżeniem zwrotu na każdorazowe wezwanie.

PACTA NUDA I PACTA VESTIA

Pacta adiecta.

Umowy, które nie należały ani do kontraktów typowych, ani do kontraktów nienazwanych, określali Rzymianie terminem „pacta”. Tak jak kontrakty konsensualne, dochodziły one do skutku w wyniku samego porozumienia między stronami.

Ustawa XII tablic: Pactum nie kreuje żadnych praw dla układających się stron, lecz służy jedynie do wygaszenia istniejącego między nimi sporu.
Praktyka pretorska: Bez zmian. Nie rodzi żadnego nowego stosunku prawnego, lecz jedynie istniejący stosunek modyfikuje i
dlatego nie jest źródłem żadnej nowej actio. Co najwyżej może stanowić dla pretora podstawę do umieszczenia w formułce procesowej exceptio pacti na rzecz pozwanego, który powołuje się na zawarte z powodem pactum.

Każde pactum zmierzało albo do zwiększenia odpowiedzialności dłużnika (ad augendam obligationem), albo jej zmniejszenia (ad minuendam obligationem).
Strony mogły układać się bezpośrednio przed, albo w trakcie zawierania kontraktu głównego, a mogły to także uczynić po jego zawarciu. Z uwagi na tendencję prawa rzymskiego do ochrony dłużnika nieskuteczne były pacta zwiększające odpowiedzialność dłużnika, jeśli dodane zostały do kontraktu głównego już po jego zawarciu.

Pacta dodane do kontraktu bonae fidei w trakcie jego zawierania mogły być też zaskarżane, ale ponieważ nie rodziły one własnej actio, ta oparta była na ochronie procesowej kontraktu, do którego pactum zostało dodane. I tak np. wszelkie umowy dodatkowe, dołączone do kontraktu kupna-sprzedaży w trakcie jego zawierania, zaskarżalne były na podstawie albo actio venditi, albo actio empti. Te dodatkowe umowy w średniowieczu nazwane zostały pacta adiecta.

Z porównania kontraktów i pactum wyprowadzają prawnicy wniosek zasadniczy, iż jedno i drugie łączy wspólny element - porozumienie stron (conventio, consensus). Różni - causa, czyli przyczyna prawna, która występuje w kontraktach, a brak jej w pactum.

Pacta pretorskie
Pretor chronił niektóre umowy, które w świetle ius civile nie rodziły obligatio. Czynił to wtedy, gdy doszedł do wniosku, iż wymaga tego zasada słuszności oraz dobrze pojęty interes społeczno gospodarczy. Celowi temu służyły oparte na jego imperium actiones in factum. Takiej właśnie skargi opartej na fakcie udzielał pretor również dla ochrony niektórych paktów, którym w średniowieczu nadano nazwę pacta praetoria.

Da najbardziej typowych paktów pretorskich należały:
1) Constitutum debiti - nieformalne przyrzeczenie wykonania w ściśle określonym terminie zobowiązania już
istniejącego
- przyrzec to mógł sam dłużnik lub osoba trzecia

- wierzyciel miał wówczas do wyboru dwa środki procesowe: powództwo ze starego
zobowiązania, którego constitutum nie niweczyło, oraz powództwo z constitutum,
zwane actio de pecunia constituta
2) Receptum argentari - przyrzeczenie bankiera wobec osób trzecich (najczęściej wobec klienta), że pokryje
cudzy dług istniejący albo mający powstać w przyszłości.
- pretor przyznawał actio receptica
3) Receptum nautarum, cauponum, stabulariorum - przejęcie przez właścicieli statków, zajazdów i stajen
zwiększonej odpowiedzialności za rzeczy umieszczone u
nich przez podróżnych
- odpowiedzialność tych właścicieli w okresie
republikańskim sięgała prawdopodobnie aż po vis
maior; z początkiem pryncypatu - przypadek zwykły
(casus fortuitus)

Pacta legitima
Umowy te uzyskały ochronę procesową dopiero w okresie dominatu, a to na podstawie konstytucji cesarskich (leges). Środkiem procesowym było tu powództwo, zwane condictio ex lege.

1) Pactum dotale - nieformalna umowa o ustanowienie posagu
- jej zaskarżalność wprowadził Teodozjusz II i Walentynian III, w roku 428.
2) Kompromis (compromissum) - to umowa, w której strony powierzały prywatnemu sędziemu
rozstrzygnięcie istniejącego między nimi sporu.
- zaskarżalność na mocy pactum wprowadził Arkadiusz i Honoriusz w 395r.
3) Darowizna (donatio) - nieformalna umowa, na której podstawie jedna ze osoba (darczyńca)
zobowiązywała się za zgodą drugiej strony (obdarowanego) kosztem swego
majątku dokonać na jej rzecz przysporzenia pewnej korzyści majątkowej
- ochronę procesową wprowadził w roku 531 sam Justynian.
W prawie klasycznym umowa darowizny była zaskarżalna tylko w wypadku, jeśli darczyńca uczynił swoje przyrzeczenie w formie stypulacji. Od umowy darowizny, jako czynności zobowiązującej, należy odróżnić wykonanie tejże umowy, które obsywa się przez czynność rozporządzającą. Ta ostatnia polega na ogół na przeniesieniu własności dokonanym w formie mancipatio, in iure cessio, albo traditio, na przekazaniu wierzytelności obdarowanemu albo też na umorzeniu jego długu, np. wskutek solutio bądź pactum de non petendo.

Ograniczenia darowizny:
- lex Cincia (204 r.p.n.e.) - zabraniała ona darowizny ponad pewną wysokość na rzecz osób obcych
- zakaz darwizny między małżonkami
- z początkiem dominatu utrudniono dorowizny poprzez wprowadzenie obowiązku tzw. insynuacji, czyli ujawnienia aktu w specjalnym rejestrze. Zaniedbanie obowiązku insynuacji powodowało nieważność darowizny

- Justynian zachował obowiązek insynuacji darowizny, jeśli przekraczała ona 500 solidów, nadto wprowadził możliwość odwołania darowizny z powodu rażącej niewdzięczności obdarowanego.

ZOBOWIĄZANIA JAK GDYBY Z KONTRAKTÓW

Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia (negotiorum gestio)
Negotiorum gestio - zachodziła wtedy, gdy pewna osoba bez żadnego obowiazku podejmowała się z własnej
inicjatywy prowadzenia jednej albo wielu spraw w interesie innej osoby
Z takiego jednostronnego działania powstać mógł stosunek obligacyjny między podejmującym działanie (negotiorum gestor albo po prostu gestor), a tym, w którego interesie działanie podjęto (dominus negotii). Wymogi:
1) działanie gestora powinno być skierowane na prowadzenie spraw i to cudzych. Celem tego działania mogło być osiągnięcie efektu fizycznego albo prawnego. Mogła to być czynność pojedyncza, a także zespół czynności
2) gestor powinien mieć zamiar prowadzenia spraw cudzych (animus negotia aliena gerendi)
3) działanie gestora powinno zmierzać do osiągnięcia pozytywnego celu

- zarówno dominus negotii jak i gestor odpowiadali za omnis culpa
- w początkowym okresie kształtowania się tej instytucji pretor chronił obie strony za pomocą actio in factum. Później już przyznawał pówództwo cywilne, bonae fidei, zwane w prawie justyniańskim actio negotiorum gestorum directa (przysługującą dominus negotii) oraz actio negotiorum gestorum contraria (przysługującą gestorowi).

Gestor był zobowiązany do zdania rachunków i przeniesienia na dominus negotii wszystkich uzyskanych korzyści, z kolei yen drugi musiał pokryć wszystkie wydatki, nawet gdy działania gestora nie przyniosły korzyści.

Bezpodstawne wzbogacenie.
Już juryści epoki republikańskiej głosili zasadę, że można domagać się od kogoś zwrotu tego, co znalazło się u niego z niesłusznej przyczyny.
Nazwa powództwa służącego do realizacji tego roszczenia wywodzi się jeszcze z legis actio per condictionem i nosi miano conditio. Było ono powództwem stricti iuris. Pierwotnie jego celem było wydobycie tego, co odbiorca rzeczywiście uzyskał. Stopniowo jednak dochodzono do idei, aby zasądzić odbiorcę na zwrot wzbogacenia, które stało się nie tylko podstawą, ale również granicą odpowiedzialności.

Conditiones określające różne przypadki wzbogacenia się:
1) Condictio indebiti - była uzasadniona, gdy ktoś spełnił świadczenie w błędnym przekonaniu o istnieniu
długu.
Były 3 podstawowe wymogi skuteczności tego powództwa:

1. świadczenie polegające na dare musiało mieć na celu zaspokojenie wyimaginowanego długu (causa solvendi)
2. spełniający świadczenie musiał działać pod wlywem błędu co do istnienie zobowiązania (w przeciwnym razie miała miejsce darowizna)

3. przyjujący świadczenie musiał być w dobrej wierze co do tego, że mu ono przysługuje; świadome przyjęcie nienależnego świadczenia traktowane było jako kradzież (furtum)

2) Condictio causa data causa non secuta - zachodziła wówczas, gdy ktoś przeniósł na drugą osobę własność jakiejś rzeczy w oczekiwaniu wzajemnego świadczenia albo zdarzenie, które jednak nie nastąpiło

3) Condictio ob turpem causam - miała ne celu zwrot przysporzenia dokonanego w celu powstrzymania kogoś od działania zakazanego przez prawo albo w celu skłonienia kogoś do wykonania jego obowiązku.

4) Condictio ob iniustam causam - wnoszono przeci osobie, która uzyskała przusporzenie majątkowe w wyniku czynności przez prawo zakazanej, ale mimo to w pełni skutecznej.

5) Condictio sine causa - uzasadniona było wówczas, gdy zachodziły jakieś inne bezpodstawne wzbogacenia, a brak było podstawy do żądania ich restytucji.

Przypadkowa wspólność majątkowa (communio incidens)
Współwłasność powstała bez udziału współwłaścicieli, z mocy zdarzeń od ich woli niezależnych (np. wskutek commixtio lub w wyniku współspadkobrania), określa się mianem communio incidens; a Justynian zaliczył ją do obligationes quasi ex contractu.
Współwłaściciele odpowiadali za zaniedbanie do granic culpa in concreto.
Każdy ze współwłaścicieli miał mozliwość wystąpienia ze wspólności, a służyły temu celowi:
- actio familiae erciscundae - gdy współwłasność powstała z mocy spadkobrania
- actio communi dividundo - gdy współwłasność powstała w jakikolwiek inny sposób

Opieka (tutela)

Wzajemne prawa i obowiązki powstałe ze sprawowania opieki nad niedojrzałymi (impuberes). Jest to stosunek obligacyjny quasi ex contractu, gdyż nie powstawała z mocy umowy między opiekunem a pupilem, tym bardziej że ten ostatni był też ograniczony w zdolnościach do czynności prawnych.

Opiekun w zakresie zarządu majątkiem pupila odpowiadał do granic culpa in concreto.

Wzajemnych pretensji z tytułu administrowania majątkiem pupila dochodzili:
- pupil - za pomocą actio tutelae directa
- opiekun - za pomocą actio tutelae contraria.
Obie skargi należały do kategorii actiones bonae fidei.

Zapis testamentowy (legatum)
Z mocy zapisu testamentowego dziedzic zobowiązany był wydać zapiskobiercy rzecz należącą do spadku, lub własną, albo nawet należącą do osób trzecich (legatum per damnationem) bądź zezwolić na to, by zapisobiorca sam sobie zabrał rzecz zapisaną (legatum sinendi modo)
Środkiem procesowym do wymuszenia świadczenia ze strony dziedzica była actio ex testamento.

ZOBOWIĄZANIA Z DELIKTÓW I JAK GDYBY Z DELIKTÓW

O deliktach i jak gdyby deliktach w ogólności

Mówiąc o deliktach jako podstawie odpowiedzialności cywilno-prawnej sprawcy wobec poszkodowanego mamy na myśli wyłącznie określone przestępstwa, którym Rzymianie przeciwstawiali przestępstwa prawa publicznego, crimina publica - ścigane w publicznym procesie karnym.
W odróżnieniu od crimina publica delikty (delicta privata) obejmują czynności, które według ówczesnych wyobrażeń rzymskich nie godziły w interes publiczny, lecz naruszały wyłącznie dobro jednostki, czy też gruy tych jednostek (familia, gens).
Niektóre z deliktów w okresie późniejszym ścigane były publicznie przez wnoszenie tzw. actio popularis, a nawet w procesie publicznym.
Obligatio w znaczeniu technicznym rodziły wyłącznie delikty uznawane przez dawne ius civile. Gaius wymienia już tylko 4 takie przestępstwa:
a) kradzież (furtum)
b) rabunek (rapina)
c) bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum)
d) zniewaga (iniuria)
Wszelkie inne przestępstwa ścigane w procesie prywatnym rodziły już nie obligatio, lecz tylko actio (actione teneri) które udzielał poszkodowanemu pretor.

Skargi w kwestii dochodzenia roszczeń ex delicto zmierzać mogły do trojakiego celu:
a) zasądzenia sprawcy na kwotę pieniężną tytułem karu (poena)
b) uzyskania od niego pieniężnego odszkodowania (rei persecutio)

c) jedno i drugi (actiones mixtae)

Inną cechą charakterystyczną odpowiedzialności deliktowej jest tzw. obligatio cumulativa. Oznacza to, iż jeżeli przestępstwo popełnione zostało przez kilka osób (współsprawstwo), zapłata karu (poena) poszkodowanemu przez jednego z nich nie uwalnia od tego samego obowiązku pozostałych współsprawców.

Za przestępstwa popełnione przez osoby alieni iuris (niewolnik, filius familias) odpowiadał ten, kto miał nad nimi władzę - odpowiedzialność noksalna. Według podobnych zasad odpowiadał właściciel zwierzęcia ze wyrządzoną przez nie szkodę.

Podobne reguły jakie, rządziły odpowiedzialnością deliktową, odnosiły się również do zobowiązań powstałych quasi ex delicto. Wchodziły do tej kategorii przypadki, które w prawie klasycznym nie rodziły obligatio (obligatione teneri), lecz ścigane były pretorskimi skargami in factum. Instytucje justyniańskie wymieniają także 4 takie zobowiązania.

DELIKTY

Kradzież (furtum)

Ustawa XII tablic:
Dwa rodzaje:
a) złodziej schwytany na kradzieży in flagranti (furtum manifestum)

- złapanego nocą lub z bronią w ręku można było zabić na miejscu po uprzednim wezwaniu świadków
- w pozostałych przypadkach doprowadzano przed pretora - chłosta i jeśli był wolny przyznawano w niewolę okradzionemu; jeśli był niewolnikiem chłosta i strącenie ze Skały Tarpejskiej
b) złodziej nie schwytany w ten sposób (furtum nec manifestum)
- grzywna odpowiadająca podwójnej wartości rzeczy skradzionej (duplum)

Później pretor łagodzi kary za furtum manifestum do czterokrotnej wartości rzeczy skradzionej (quadruplum).

Furtum - jakiekolwiek zachowanie się sprawcy, mające na celu pozbawienie właściciela możliwości władania
rzeczą ruchomą.
W świetle tej definicji na kradzież składają się trzy elementy:
1) Element obiektywny, czyli zabór rzeczy, albo jej używanie, albo jej posiadanie:
- furtum rei - normalny zabór rzeczy
- furtum usus - kradzież używania (np. depozytariusz, używając rzeczy oddanej mu na przechowanie)
- furtum possessionis - kradzież posiadania - bezprawne zagarnięcie rzeczy przez właściciela, który oddał ją
w cudze władanie (np. zastawca odbiera zastawnikowi przesmiot zastawu bez jego
wiedzy)
2) Element subiektywny: zły zamiar (fraus), który miał towarzyszyć aktowi zaboru. Później określany słowami animus furandi.
3) Pobudka, polegała na tym, że przestępstwo popełniono z chęci zysku (lucri faciendi gratia)

Przy furtum manifestum przysługiwała okradzionemu actio furti manifesti (na quadruplum), a przy furtum nec manifestum - actio furti nec manifesti (na duplum).
Niezależnie od grzywny złodziej musiał nadto wydać rzecz skradzioną właścicielowi. Można się było tego doamagać od niego za pomocą środków petytoryjnych lub za pomocą condictio furtiva.

Rabunek (rapina)
Postać kradzieży kwalifikowanej, polegająca na zagarnięciu rzeczy, nejczęściej przez zorganizowaną grupę, przy użyciu gwałtu.
- 76r. p.n.e. - odrębne powództwo - actio vi bonorum - opiewające na quadruplum w ciągu roku, po roku zaś na simplum (pojedyncza wartość).

Zniewaga (iniuria)
W dosłownym znaczeniu tego wyrazu iniuria to działanie niezgodne z prawem. Mając tak szeroki zakres, przestępstwo to obejmowało bezprawne zachowanie się dość zróżnicowane pod względem natury. Godziło ono w nietykalność osobistą, godność ludzką, a także swobodę pewnych działań.

Gaius i Paulus wywodzą przestępstwo iniurii z ustawy XII tablic. Regulowała ona trzy odrębne stany faktyczne:
1) membrum raptum - ciężkie okaleczenie połączone z utratą części ciała. W takich przypadkach jeśli strony nie uzgodniły
odszkodowania sprawca podlegał karz talionu
2) os fractum - czyli złamanie kości; ustawa przewidywała tu sztywną kwotę odszkodowania 300 asów, gdy poszkodowany był osobą wolną; oraz 150 asów - gdy był niewolnikiem
3) czynne naruszenie nietykalności osobistej - zagrożone karą w wysokości 25 asów

Według Paulusa istniały pierwotnie dwie skargi z tytułu iniurii. Pierwsza, oparta na ustawie XII tablic, służyła do ścigania różnych postaci tego przestępstwa, wymienionych w ustawie. Druga opierała się na ius honorarium, a wprowadził ją pretor w celu ścigania wszelkich czynów bezprawnych godzących w dobre obyczaje rzymskie (contra bonos mores). Pretor precyzuje też samo pojęcie iniurii. Według niego delikt ten polegał na zamierzonym i sprzecznym z prawem nieuszanowaniu cudzej osobowości za pomocą czynów lub słów.

Zmiana stosunków gospodarczych spowodowała, iż poszkodowany powód powinien w formułce określić sam, na czym polega inkryminowany czyn, pozostawiając oszacowanie szkody (aestimare) dyskrecjonalnej decyzji sądu. W przypadkach ciężkich (iniuria atrox) szkodę tę szacował pretor i stanowiła ona dla sądu górną granicę, na jaką mógł być zasądzony sprawca deliktu.

Delikt iniurii rozpatrywany był nie przed sądem jednoosobowym, lecz przed kolegium sędziów rekuperatorów.

Ulpian natomiast informuje nas, iż edykt pretorski zawierał edictum generale, przewidujący odpowiedzialność sprawcy z actio iniuriam aestimatoria. Ale poza edictum generale ściganie bezprawnych czynów przewidywać miały również specjalne edykty. Dotyczy to przypadków określanych jako convicium, czyli publiczne zniważenie kogoś, albo ademptata pudicitia, czyli obraza skromności kobiecej lub młodocianych i wreszcie edykt ne quid infamandi causa fiat. Ten ostatni edykt był w jakimś sensie także edictum generale, dotyczył bowiem wszelkich aktów mających na celu pohańbienie innej osoby.

Z czasów Sulii pochodzi wydana w roku 81 p.n.e. lex Cornelia de iniurius, regulująca odpowiedzialność sprawcy za takie czyny, jak uderzenie kogoś (pulsare), bolesne pobicie (verberare) i forsowne najście cudzego domu (domum introire). Przestępstwa te ścigane odtąd jako crimina publica, czyli w drodze procesu karnego o charakterze publicznym.

Actio iniuriarum, jak wszystkie skargi deliktowe, miała charakter noksalny. Jeśli zatem sprawcą zniewagi było osoba alieni iuris (niewolnik, filius familias), odpowiadał za nią dzierżyciel władzy. Mógł on się jednak od tej odpowiedzialności uwolnić przez wydanie sprawcy poszkodowanemu (noxae deditio).

Actio iniuriam należała do kategorii actiones famosae, czyli pociągała za sobą ujmę dla czci zasądzonego. Uniewinnienie zaś pozwanego od odpowiedzialności dawało mu prawo do domagania się w drodze powództwa wzajemnego (iudicium contrarium) 1/10 tego, czego żądał od niego powód.

Bezprawne uszkodzenie cudzej rzeczy (damnum iniuria datum)
Był to delikt polegający na bezprawnym uszkodzeniu bądź zniszczeniu cudzej rzeczy.

Niektóre przypadki były już uregulowane w ustawie XII tablic, ale kompleksowo przestępstwo to po raz pierwszy uregulowane zostało w lex Aquilia z roku 286 p.n.e. Zagadnieniu temu poświęciła dwa rozdziały, pierwszy i trzeci.
W pierwszym rozdziale regulowała ona bezprawne zabicie cudzego niewolnika albo czworonożnego zwierzęcia należącego do kategorii pecus (zwierzęta domowe). Rozdział trzeci traktował o bezprawnym zranieniu niewolnika i zwierząt wymienionych w rozdziale pierwszym, o zabiciu lub zranieniu innych zwierząt oraz o uszkodzeniu lub zniszczeniu cudzych rzeczy.

Na podstawie rozdziału I sprawca szkody odpowiadał za najwyższą wartość zabitego niewolnika lub zwierzęcia, jaką miał niewolnik lub zwierzę w ciągu roku poprzedzającego zabicie. Przy szkodzie określonej w rozdziale trzecim wyrok opiewał na najwyższą wartość rzeczy uszkodzonej, jaką miała ona w ciągu 30 dni przed wyrządzeniem szkody. Kara podlegała podowjeniu (duplum), gdy sprawca bronił się w procesie przez negację. Powód swe roszczenia realizował za pomocą powództwa zwanego actio legis Aquiliae, albo damnum iniuriae actio.

Wymogi zastosowania ustawy akwiliańskiej:
1) szkoda była rezultatem bezpośredniego działania na rzecz
2) rzecz została rzeczywiście uszkodzona
3) szkoda powstała z działania, nie z zaniechania
4) szkoda wyrządzona była bezprawnie

ZOBOWIĄZANIA JAK GDYBY Z DELIKTÓW

Iudex qui litem suam fecit
Sędzia, który przy rozstrzyganiu sporu naruszył swoje obowiązki, narażając w ten sposób jedną ze stron na szkodę majątkową, czynił niejako spór swoim własnym. Powództwo, które z takiego quasi-deliktu przysługiwało którejkolwiek ze stron, miało na celu wynagrodzenie szkody. Sędzia odpowiadał nie tylko wówczas, gdy udowodniono mu zły zamiar (dolus), lecz także wtedy, gdy w postępowaniu sądowym wykazał brak roztropności (imprudentia).

Kara wobec sędziego skorumpowanemu - kara śmierci (ustawa XII tablic; lex Cornelia de sicariis z 81r. p.n.e.; konstytucje cesarzy Karakalli i Konstantyna

Effusum vel deiectum
Szkoda wyrządzona wylaniem albo wyrzuceniem czegoś przez okno - stanowiła podstawę do odpowiedzialności z lex Aguilia.
W przypadkach trudności ustalenia sprawcy pretor przyznawał poszkodowanemu actio de effusio vel deiectis przeciwko osobie zajmującej mieszkanie (habitor), w którym sprawca przebywał.
Przy szkodzie materialnej zasądzenie opiewało na duplum wyrządzonej szkody (actio mixta). Przy zranieniu człowieka wolnego wysokość odszkodowania zależała od sędziego. Zabicie człowieka wolnego wskutek wylania lub wyrzucenia czegoś z mieszkania zagrożone było karą pieniężną w kwocie 50 000 sesterców. Kwoty te mógł domagać się mógł każdy (actio popularis), kto mając zdolność procesową zamierzał w ciągu roku wnieść powództwo przeciwko osobie odpowiedzialnej.

Positum aut suspensum
Spowodowanie zagrożenia bezpieczeństwa na drogach publicznych przez wystawnienie lub zwieszenie czegoś na budynku - pociągało za sobą odpowiedzialność sprawcy w kwocie 10 000 sesterców. Pretor przyznawał w takim przypadku powództwo zwane actio de posito vel suspenso, każdemu (actio popularis), kto mając zdolność procesową zamierzał ją wnieść przeciwko sprawcy.

Odpowiedzialność właścicieli statków, oberży i stajen
Właściciel oberży, statku lub stajni, niezależnie od ryzyka, jakie ponosił za przypadkową utratę rzeczy, odpowiadał na podstawie pretorskiej actio in factum z tytułu uszkodzenia lub kradzieży rzeczy klienta dokonanej przez własnych pracowników. Skarga opiewała na podwójną wartość (duplum) rzeczy skradzionej bądź celowo uszkodzonej.

PRAWO FAMILIJNE

---------------------------------------------------------------Małżeństwo i konkubinat------------------------------------------------------------------

Spoglądając na prawo rzymskie, zauważymy, iż w czasach archaicznych prawo traktowało rodzinę jako komórkę społeczną całkowicie autonomiczną, w której jedynym podmiotem władzy był jej męski zwierzchnik, pater familias. Proces ograniczania jego absolutnej patria potestas trwa praktycznie w całej historii prawa rzymskiego, ale nawet za czasów justyniańskich ingerencja prawa w sferę życia familijnego daleka była od tego, co w tym zakresie czyni ustawodawstwo współczesne.

Małżeństwo - jest to uznany przez prawo związek mężczyzny z kobietą zawierany w celu trwałego pożycia.

Zawarcie małżeństwa może być poprzedzone przyrzeczeniem dokonania tego aktu w przyszłości. Takie przyrzeczenie (sponsalia) to zaręczyny, które jednak nigdy nie wiązała stron w sposób bezwzględny.
Małżeństwo było związkiem monogamicznym.

Prawo określało jedynie wymogi, jakim miało odpowiadać małżeństwo i to głównie po to, by można było ustalić skutki, jakie prawo łączy z określonym pożyciem mężczyzny i kobiety w ogóle powstały. A skutki te są doniosłe. Dotyczą one wzajemnych praw i obowiązków współmałżonków, także o charakterze majątkowym jak prawo spadku, prawo męża do posagu, zakaz wzajemnych darowizn i wiele innych.

Dzieci uchodzą za prawne i należą do rodziny, tylko wówczas, jeżeli poczęte zostały w czasie trwania małżeństw.

Między małżonkami a krewnymi drugiego małżonka powstaje stosunek powinowactwa (affinitas).

Od zawarcia małżeństwa odróżniali Rzymianie wyraźnie akt włączenia żony do agnacyjnej familii męża, połączony z wejściem małżonki pod jego władzę (conventio in manum mariti). Następowało ono w wyniku jednego z 3 następujących zdarzeń:
- Confarreatio - sakralna forma wejścia żony pod władzę męża (przy obecności 10 świadków i 2 najwyższych kapłanów)
- Coemptio - forma niejako uroczystego „kupna” żony (przy użyciu abstrakcyjnej mancypacji)
- Usus - nabycie przez męża władzy nad żoną z mocy samego prawa, w wyniku jednorocznego, nieprzerwanego pożycia
małżeńskiego. Aby temu skutkowi zapobiec musiała kobieta co roku opuszczać dom męża na 3 kolejno następujące po sobie noce.

Żona, która znajdowała się pod władzą męża (manus), podlegała jego władzy na prawach córki (filiae loco). W stosunkach do swoich dzieci była agnacyjną siostrą (sororis loco). Jeśli jej mąż podlegał władzy swojego ojca, ona podlegała mu także, i to na prawach wnuczki.

Małżeństwo rzymskie było instytucją jednolitą mimo różnej pozycji, jaką mogła w nim zajmować niewiasta, podlegająca lub też nie podlegająca władzy (manus) swego mężą.

Twórczym elementem w przypadku małżeństwa rzymskiego był consensus (affectio maritalis) obojga małżonków - wola wzajemnego pożycia w związku, przy którym brak jest przeszkód do tego, by mężczyzna występował w nim w roli męża, a kobieta - w roli żony.

Rzymskie małżeństwo istniało tylko dlatego, że trwało, że małżonkowie przez cały czas kontynuowali wspólnotę małżeńską.

Prawo rzymskie nie wymagało żadnej szczególnej formy zawarcia małżeństwa. Przy zawarciu małżeństwa pewne znaczenie prawne miało, pochodzące ze zwyczajów rytuału zaślubin, wprowadzenie żony do domu męża (deductio in domum mariti), które było zewnętrznym wyrazem zawarcia związku małżeńskiego. Małżeństwo trwało tak długo, jak długo obydwoje małżonkowie utrzymywali wspólnotę małżeńską i mieli affectio maritalis, czyli zamiar wzajemnego małżeńskiego pożycia, któremu nie stały na przeszkodzie żadne zakazy prawne.

Podobnie jak posiadanie traktowane było nie jako stan prawny, ale jako stan faktyczny.

Przeszkody małżeńskie:
a) conubium - brak przesłanki pozytywnej
- małżonkowie nie mogli być spokrewnienie w linii prostej
- w linii bocznej przeszkodę małżeńską stanowiło pokrewieństwo do 3 stopnia
- małżonkowie nie mogli być spowinowaceni
- żadne z małżonków nie mogło żyć w innym, nie rozwiązanym związku małżeńskim (zasada monogamii)
- przeszkody natury etyczno-socjalnej, religijnej, politycznej
b) dojrzałość fizyczna
- kobieta - 12, mężczyzna - 14,
c) consensus
- wielokrotny - małżonkowie, jednorazowy - opiekunowie

Mimo, że małżeństwo traktowali Rzymianie jako związek trwały, to jednak możliwość jego rozwiązania znana była prawu rzymskiemu od czasów najdawniejszych:
- śmierć jednego z małżonków
- capitis deminutio maxima i media
- popadnięcie jednego z małżonków w niewolę nieprzyjacielską
- utrata przez jednego z małżonków obywatelstwa rzymskiego

Z woli stron kres małżeństwa kładł rozpad affectio maritalis jako niezbędnego wymogu do jego istnienia. Rozkład mógł nastąpić przez obopólne porozumienie małżonków zwane divortium, albo nawet przez zerwanie małżeństwa tylko jednostronnie, po prostu „odtrącenie” drugiego małżonka, zwane repudium.

Konkubinat - związek mężczyzny z niewiastą w celu trwałego pożycia
- od małżeństwa różnił się tym, że brak w nim było affectio maritalis
Dzieci urodzone w konkubinacie uchodziły za pozamałżeńskie (liberi naturales) i dzieliły los prawny matki.

Konstantyn Wielki zakazał życia w konkubinacie obok małżeństwa.
Za czasów Justyniana konkubinat uchodził za niższą formę małżeństwa.

Contuberinum - pożycie mężczyzny z kobietą, z których choćby jedno było niewolnikiem.

-----------------------------------------------------------Skutki prawne małżeństwa--------------------------------------------------------------------

Małżonkowie zobowiązani byli do wzajemnego szacunku (reverentia). Mąż miał obowiązek utrzymania żony, ale miał też prawo do decydowania o miejscu jej zamieszkania i o sposobie wychowywania dzieci. Od czasów Dioklecjana mógł nawet żonę odebrać od jej ojca, korzystając ze specjalnego interdyktu.

Zmiany w sferze majątkowej:
1. Ustanowienie posagu

Posag (dos) - majątek wnoszony mężowi w związku z zawarciem małżeństwa.
Jego przeznaczeniem było ułatwienie ponoszenia kosztów związanych z utrzymaniem małżeństwa.
- dos profectica - ustanowiony przez ojca niewiasty
- dos adventicia - ustanowiony przez inne osoby lub samą żonę
- dos receptica - w drodze stypulacji zastrzeżono jego zwrot w wypadku rozwiązania małżeństwa

Ustanowienie posagu:
- dotis datio - przeniesienie prawa własności (rozporządzenie) przedmiotów posagowych przez męża
- dotis promissio - przyrzeczenie stypulacyjne
- dotis dictio - jednostronne przyrzeczenie ustanawiającego
w prawie poklasycznym
- pactum dotale - nieformalna umowa ustanawiającego i przyjmującego

Posag stawał się własnością męża. W czasach najdawniejszych, w wypadku rozwiązania małżeństwa, mąż miał moralny obowiązek zwrotu posagu temu, kto go ustanowił. W latach następnych obowiązek ten istniał z mocy umowy, jeśli taką zawarto, później zaś z mocy samego prawa. Środkiem procesowym do jego realizacji w pierwszym przypadku była actio ex stipulata (stricti iuris), w drugim zaś actio rei uxoriae (bonae fidei). Nie obejmował on nigdy pobranych z posagu pożytków. Niekiedy ( gdy np. małżeństwo rozpadło się z winy żony, albo gdy pozostawały z niego dzieci), mąż mógł część posagu zatrzymać (retentio), nigdy jednak więcej niż połowę.

2. Darowizna

Jednym ze skutków małżeństwa był zakaz darowizn między małżonkami. Nic jednak nie stało na przeszkodzie, by darowizny takie czynić przed zawarciem małżeństwa (donatio ante nuptias).

Niezamożna kobieta otrzymaną od narzeczonego darowiznę mogła przekazać ma po zawarciu małżeństwa tytułem posagu i stąd bliski związek takiej donatio z instytucją posagu. Justynian darowiznę tę mocno zmodyfikował. Przede wszystkim zezwolił na jej dokonywanie także podczas trwania małżeństwa, przez co zmienia ona nazwę na donatio propter nuptias, a nadto zastosował do niej reżim posagu. Mąż musiał darowiznę zwrócić w wypadku rozwiązania małżeństwa, ale żona traciła prawo do domagania się jej zwrotu, gdy małżeństwo zostało rozwiązane z jej winy. Postanowienia te miały przyczynić się do trwałości związku małżeńskiego.

------------------------------------------------------------------Władz ojcowska--------------------------------------------------------------------------

Władza ojcowska (patria potestas) odgrywała w przypadku prawa rzymskiego szczególną rolę. Zakres jej był nieomal nieograniczony, jako że formalnie obejmowała prawo życia i śmierci (ius vitae ac necis) nad podległymi osobami. Ojciec mógł dziecko sprzedać, wyrażał zgodę na zawarcie małżeństwa, a mógł nawet małżeństwo w pewnych okolicznościach rozwiązać. Ojciec mógł wydać dziecko, które wyrządziło czynem niedozwolonym szkodę w cudzym majątku. Prawo przyznawało mu także środki procesowe służące wydostaniu dziecko od osób trzecich.
Miało on także wobec dzieci określone obowiązki, takie jak utrzymanie i wychowanie, obowiązek wyposażenia córki w związku z jej małżeństwem.

Z biegiem czasu patria potestas przekształciła się w zwykła władzę ojcowską, z prawem karcenia.

Za dzieci pochodzące z małżeństwa uchodziły te dzieci, które urodziły się najwcześniej 182 dni po jego zawarciu i najpóźniej 300 dni po jego rozwiązaniu.
Macierzyństwo było zawsze pewne, za ojca natomiast uchodził mąż matki (domniemanie ojcowstwa).

Pod władzę ojcowską w sposób sztuczny wchodziło się przez:
a) przysposobienie
- adopcja (adoptio) - przysposobienie dziecka alieni iuris - znajdującego się pod władzą innej osoby
- arogacja (arrogatio) - przysposobienie osobę sui iuris - stawała się alieni iuris, ze względu na swoją wagę
b) legitymacja
- legitimatio - nadanie dziecku zrodzonemu w konkubinacie stanowiska dziecka pochodzącego z prawego małżeństwa
c) conventio in manum

Władza ojcowska była w zasadzie dożywotnia.

Emancypacja (emancipatio) - akt wyzwolenia przez ojca osoby znajdującej się pod jego władzą; dochodziła do skutku przez
trzykrotną pozorną sprzedać syna (córki i wnuków - jednokrotną) osobie zaufanej

------------------------------------------------------------------Opieka i kuratela-------------------------------------------------------------------------Osoby sui iuris, pozbawione zdolności do czynności prawnych albo w niej ograniczone, podlegały opiece (tutela), bądź kurateli (cura). Opiekę sprawowano nad niedojrzałymi (tutela impumberum) i nad kobietami (tutela mulierum), natomiast kurateli podlegali chorzy umysłowo (cura furiosi) i marnotrawcy (cura prodigi),

Opieka była niejako surogatem władzy ojcowskiej - obowiązkiem służącym interesom pupila i niewiasty.

Powołanie opieki następowało z mocy testamentu (tutela testamentaria). Jeśli nie było opiekuna testamentowego, opiekę z mocy ustawy sprawował najbliższy krewny agnacyjny, ewentualnie współrodowcy, czyli gentyle (tutela legitima). W braku opieki testamentowej i ustawowej opiekuna wyznaczał pretor (tutela dativa).

Opiekunem mógł być mężczyzna zdolny do czynności prawnych, a nad niedojrzałym, w okresie późniejszym, opiekę sprawowała również ich matka albo babka.

Także pupil w wieku między 7 a 14 rokiem życia (impumbes) mógł sam podejmować czynności przy interpositio auctoritatis opiekuna.

Najczęstszym przypadkiem wygaśnięcia opieki nad niedojrzałym było jego dojście do pełnoletności (pubertas - ukończenie 14 roku życia). Opieka gasła wówczas z mocy prawa. Nadto każda opieka gasła z chwilą śmierci lub też capitis deminutio opiekuna, z jednej strony, bądź pupila i niewiasty z drugiej strony.
Po ustaniu opieki opiekun był zobowiązany zdać sprawozdanie ze swojej działalności wraz z rozliczeniem finansowym. Różnic wynikających z takiego rozliczenia strony mogły dochodzić procesu cywilnego za pomocą quasi-kontraktowego powództwa zwanego actio tutelae directa (pupil) i actio tutelae contraria (opiekun). Za pomocą accusatio suspeci tutoris każdy obywatel rzymski mógł domagać się odsunięcia od sprawowania opieki nieuczciwego opiekuna.

Cura furiosi - kuratela nad chorym umysłowo - tylko agnat lub gentyl
Cura prodigi - kuratela nad marnotrawcą - tylko agnat lub gentyl

Z pomocy kuratora mogli korzystać również dojrzali (puberes minores) w wieku 14-25 lat (cura minorum). W okresie późniejszym z pomocy kuratora mogli korzystać także starcy i osoby niedołężne (cura debilium personarum), a w poszczególnych przypadkach również osoby nieobecne (cura absentis), czy wreszcie płód w łonie matki (cura ventris).

PRAWO SPADKOWE

----------------------------------------------------------Pojęcie spadku------------------------------------------------------------------------

Spadkobranie - wejście w ogół praw, które posiada zmarły

Od czasów najdawniejszych rzymskie prawo spadkowe hołdowało zasadzie sukcesji uniwersalnej. Oznacza to, iż dziedzic (heres) albo dziedzice (heredes) wstępowali w ogół stosunków prawno-majątkowych po zmarłym i to z mocy jednorazowego aktu, jakim było spadkobranie.
Spadkobierca stawał się kontynuatorem osobowości prawnej zmarłego. W związku z tym zarówno prawa, jak i obowiązki zmarłego przechodziły na dziedzica. Ten ostatni odpowiadał za długi spadkowe i to nie tylko majątkiem odziedziczonym, lecz również majątkiem własnym - na tym właśnie polegała istota sukcesji uniwersalnej.

Były jednak prawa, również o charakterze majątkowym, które do spadku nie wchodziły:
- służebności osobiste oraz inne prawa majątkowe o takich samym charakterze (gasły wraz ze śmiercią)
- uiszczenie kary z tytułu popełnionego przestępstwa
Były to jednak wyjątki. W wyniku spadkobrania dziedzic stawała się właścicielem rzeczy należących przed śmiercią do spadkodawcy, nabywał inne jego prawa rzeczowe, stawał się wierzycielem jego dłużników, oraz dłużnikiem wierzycieli.

Dziedzicem mógł się stać tylko ten, kto:
a) zostanie powołany do spadku (delatio hereditatis) - delacja
- osoba powołana może skorzystać, ale nie musi
b) spadek ten nabędzie - akwizycja spadku

Prawo rzymskie znało trzy sposoby powołania do spadku:
- testamentowe

[miało pierwszeństwo przed dziedziczeniem beztestamentowym, a oba te sposoby wzajemnie się wykluczały]
- beztestamentowe
- przeciwtestamentowe

[mogły iść w parze dziedziczenia testamentowe i przeciwtestamentowe, ale tylko wtedy, gdy ostatnie nie prowadziło do obalenia całego testamentu, a jedynie części; obalenie całego testamentu prowadziło do dziedziczenia beztestamentowego; przy częściowym uchyleniu testamentu jedni dziedzice wchodzili w spadek na podstawie testamentu, inni na podstawie dziedziczenia beztestamentowego.

Spadkobranie rzymskie regulowały pierwotnie wyłącznie normy prawa cywilnego (ius civile). Uzyskany w ten sposób spadek nosił miano hereditas. W czasach późniejszych wykształca się drugi rodzaj dziedziczenia opartego na prawie pretorskim. Spadek ten zwie się bonorum possessio.
- udzielany przez pretora, temu, kto z mocy ius civile nie miał w ogóle prawa do spadku, albo nie miał go tylko w danym przypadku; mógł też wprowadzić do spadku dziedzica cywilnego

- udzielany przez pretora komuś (np. krewnym kognacyjnym), gdy brak było w danym momencie dziedzica według ius civile; w tym wypadku dziedzic pretorski tylko tak długo utrzymywał się przy spadku, jak długo dziedzic cywilny nie dochodził swego prawa
- udzielany przez pretora własnemu dziedzicowi i to nawet wbrew postanowieniom ius civile

Sposoby powołania do bonorum possessio były identyczne jak przy hereditas (testamentowe, beztestamentowe, przeciwtestamentowe).

------------------------------------------------------------Dziedziczenie testamentowe------------------------------------------------------------------

Testament - jednostronne rozporządzenie ostatniej woli na wypadek śmierci, ustanawiające dziedzica

- jednostronna czynność prawna - nie wymagał oświadczenia woli dziedzica; było ono potrzebne dopiero przy nabyciu spadku
- rozporządzenie - powodował bezpośrednią zmianę dotychczasowego stanu prawnego
- ostatnia wola - mogła być zmieniana aż do śmierci
- na wypadek śmierci - regulował stan prawny dopiero po śmierci testatora
- ustanowienie dziedzica - najważniejszy element - jako sukcesor uniwersalny miał wejść w ogół stosunków prawnomajątkowych po spadkodawcy; rozporządzenie ostatniej woli bez wyznaczenia dziedzica nie było testamentem, mogło być traktowane co najwyżej jako kodycyl.

Kodycyl (codicillus) - listowna prośba skierowana przez spadkodawcę do dziedzica beztestamentowego lub osoby obdarowanej w testamencie o wypełnienie jakichś rozporządzeń

Mógł go sporządzić zarówno ktoś, kto nie pozostawił testamentu, jak i ktoś, kto powołał dziedzica.

Mógł zawierać wszelkie rozporządzenia, które na ogół stanowiły treść testamentu, z wyjątkiem ustanowienia dziedzica i wydziedziczeń.

I. Najstarszy testament rzymski miał charakter publiczny i ustny. Sporządzano go na zgromadzeniu ludowym, a żołnierz mógł swą ostatnią wolę oświadczyć bez jakiejkolwiek szczególnej formy, w szyku bojowym.

II. Ustawa XII tablic:
Testament mancypacyjny - mancypacja została wykorzystana w celu rozporządzenia ostatniej woli na wypadek śmierci; w
obecności 5 świadków i trzymającego wagę (libripens) testator sprzedawał cały swój majątek powiernikowi (familiae emptor), który brał na siebie obowiązek spełniania rozporządzeń nałożonych na niego przez testatora w formule ustnej (nuncupatio) dołączonej do samej mancypacji. Te ustne oświadczenia testora mogły być zastąpione postanowieniami spisanymi na tabliczkach woskowych (tabulae testamenti), które były natychmiast pieczętowane przez osoby uczestniczące w mancypacji (5 świadków, libripens i familiae emptor)

III. Pod koniec republiki wystarczyły już same tabulae testamenti. Testor przedkładał 7 świadkom tabliczki, oznajmiając, że jest to jego ostatnia wola. Domagał się tylko ich opieczętowania. Treść mogła zostać nie poznana przez uczestników.

IV. Testament prawa pretorskiego - takie tabulae testamenti na podstawie których pretor udzielał bonorum possessio

V. Testament holograficzny - wprowadzony przez Teodozjusza II i Walentyniana III w 446r.
- jedynym wymogiem było to, aby testator sporządził go własnoręcznie; świadkowie nie byli potrzebni

VI. Okres poklasyczny - publiczne formy testamentu:
- testamentum apud acta conditum - oświadczenia ostatniej woli podyktowane do protokołu sądowego
- testamentum principi oblatum - akt ostatniej woli wręczany cesarzowi

VII. Forma testamentu w prawie justyniańskim przejęła elementy wykształcone w trzech działach prawa: cywilnego, pretorskiego i cesarskiego.
Testamentum tripertitum - elementy p. cywilnego - obecność świadków, zasada unitas actus
- elementy p. pretorskiego - liczba 7 świadków oraz ich pieczęcie

- elementy p. cesarskiego - podpis świadków i testatora

VIII. Nadzwyczajne formy testamentu
Regulowane przez prawo justyniańskie - wymogi dotyczące ich sporządzania były albo obostrzone, albo złagodzone (np. w czasie zarazy).

- Testament mógł sporządzić tylko ten, kto miał do tego specjalną zdolność tzw. testamenti factio activa.
- Dziedzicem mógł być tylko ten, kto miał tzw. testamenti factio passiva.

Ustanowienie dziedzica, jako najistotniejszy wymóg testamentowy musiało w myśl prawa klasycznego nastąpić na samym początku testamentu przy użyciu języka łacińskiego i trybu rozkazującego.

Przy powołaniu kilku dziedziców testator winien był określić ich udziały. Jeśli tego nie zrobił, przyjmowano, że powołał ich w częściach równych.
Testator nie mógł ograniczyć powołania ani terminem początkowym, ani końcowym. Dziedzic, który nabył spadek, pozostawał dziedzicem do końca. Z tych samych względów niedopuszczalne było również powołanie do spadku z warunkiem rozwiązującym. Spośród typowych postanowień dodatkowych wyjątek stanowiło jedynie polecenie (modus) oraz warunek zawieszający. Kłopotliwa sytuacja powstawała wtedy, gdy dziedzica powoływano pod warunkiem potestatywnym i negatywnym. (np. mąż powołał do spadku swoją żonę, pod warunkiem, że nie wyjdzie ponownie za innego - okazać się to mogło jednak tylko po jej śmierci; aby za życia wprowadzić ją w spadek nakładano na nią obowiązek stypulacyjnego przyrzeczenia zwrotu całego spadku (cautio Muciana) w przypadku niespełnienia warunku.

Innym sposobem powołania pod warunkiem było podstawienie, czyli substytucja:
- podstawienie pospolite - miało miejsce wówczas, gdy obok powołanego w pierwszej kolejności dziedzica testator powołał jeszcze do spadku kogoś w kolejności dalszej, kto stawał się dziedzicem tylko wtedy, jeśli powołany w pierwszej
kolejności nie chciał lub nie mógł spadku nabyć
- podstawienie pupilarne - ojciec powoływał do spadku niedojrzałego syna i dla niego ustanawiał substytuta, gdyby syn jego zmarł przed dojściem do pełnoletniości. Substytucja pupilarna gasła z chwilą dojścia syna do pełnoletności .
- podstawienie quasi-pupilarne - testor mógł dla swego descendenta chorego umysłowo powołać substytuta, na wypadek gdyby
zstępny ten zmarł przed wyzdrowieniem, a więc przed nabyciem zdolności testowania.

Poza powyższymi postanowieniami testament mógł zawierać decyzje o wydziedziczeniu, przysporzenia cząstkowe (legaty, fideikomisy), ustanowienia opiekunów i inne.

Testament jako akt ostatniej woli był odwoływany za życia testora.

------------------------------------------------------------Dziedziczenie beztestamentowe-------------------------------------------------------------
Dziedziczenie beztestamentowe (ab intestato) - miało miejsce tylko wtedy, gdy zmarły nie pozostawił testamentu albo testament jego został unieważniony.

Ustawa XII tablic (dziedziczenie oparte na pokrewieństwie agnacyjnym)
3 klasy dziedziców:
a) sui heredes - wszystkie osoby, które znajdowały się po władzą zmarłego i w momencie jego śmierci stawały się osobami sui iuris
- dziedziczenie in capita (w częściach równych)
- w miejsce zmarłego syna wchodzili jego zstępni agnacyjni - dziedziczenie in stirpes (według szczepów)
b) proximi agnati - krewni agnacyjni - dziedziczenie in capita
c) gentiles - współrodowcy zmarłego noszący to samo nazwisko
O kolejności decydowała kolejność grup w jakich zostali wymienieni.

System pretorski (system mieszany - dziedziczenie oparte na pokrewieństwie agnacyjnym i kognacyjnym)
4 klasy dziedziców:
a) unde liberi - dzieci spadkodawcy, niezależnie do tego, czy znajdowały się pod jego władzą w momencie śmierci
- dziedziczenie in capita i in stirpes
b) unde legitimi - wszyscy wymienieni w ustawie XII tablic
c) unde cognati - krewni kognacyjni aż do VI stopnia w linii bocznej
- dziedziczenie in capita
d) unde vir et uxor - dziedziczył mąż po żonie, albo żona po mężu

Innowacją systemu pretorskiego było wprowadzenie successio ordinum et graduum - spadek nie objęty przez powołanego w pierwszej kolejności nie uchodził za hereditas iacens, lecz pretor ofiarował go dalszym krewnym w tej samej klasie lub dziedzicom z następnej klasy. Dopiero odrzucony przez wszystkich możliwych dziedziców ustawowych stawał się spadkiem nie objętym

Justynian (dziedziczenie oparte na pokrewieństwie kognacyjnym)

4 klasy dziedziców:
a) descendenci - in capita, in stirpes
b) ascendenci, rdzenni bracia i siostry zmarłego tudzież ich zstępni - in lineas (jedną połowę wstępni ojca, drugą matki)

c) rodzeństwo przyrodnie i ich zstępni
d) dalsi krewni kognacyjni

Wdowa dziedziczyła po mężu tylko wtedy, gdy uchodziła za ubogą, otrzymywała wtedy ¼ spadku, gdy zmarły nie pozostawił więcej niż 3 dzieci. W przeciwnym razie wraz z jego dziećmi dziedziczyła w częściach równych. W razie braku dziedziców ustawowych spadek po wojskowym przypadał legionowi, po duchownym - kościołowi, a w większości pozostałych przypadków - fiskusowi.

-----------------------------------------------------Dziedziczenie przeciwtestamentowe---------------------------------------------------------------

Ścieranie się dwóch przeciwstawnych sobie zasad (swobody testamentowej oraz prawa do spadku po najbliższych krewnych) doprowadziło do wykształcenia się w Rzymie odrębnego dziedziczenie, zwanego koniecznym albo przeciwtestamentowym.
Pierwotnie miało charakter czysto formalny (tzw. formalne dziedziczenie przeciwtestamentowe) i polegało na ochronie przed pominięciem w testamencie najbliższych członków wspólnoty familijnej zmarłego.

Z końcem republiki w praktyce sądowej pojawia się nowe dziedziczenie konieczne, polegające na możliwości obalenia testamentu przez najbliższych dziedziców ustawowych, którym w spadku nie pozostawiono chociażby części tego, co otrzymali by na podstawie dziedziczenia beztestamentowego (tzw. zachowku). Było to materialne prawo dziedziczenia koniecznego.

Formalnie dziedziczenie przeciwtestamentowe polegało na tym, iż testator nie mógł w testamencie pominąć milczeniem sui heredes, lecz musiał albo powołać ich do spadku, albo wydziedziczyć. Syna musiał wydziedziczyć imiennie, a córkę i wnuki wystarczyło wydziedziczyć klauzulą inter ceteros (np. pozostali niech będą wydziedziczeni). Pominięcie syna powodowało nieważność testamentu. Pominięcie innych sui na rzecz osoby obcej powodowało przyznanie sui połowy spadku wedle głów. Pominięcie sui postumi (pogrobowcy), bez względu na ich płeć, powodowało nieważność testamentu.

Ponieważ hereditas petiti przysługiwało tylko dziedzicom cywilnym, inni pominięci dziedzice konieczni wnosili skargę zwaną querela inofficiosi testamenti. Korzystać z tej skargi mógł tylko ten, kto w danym przypadku dziedziczyłby, gdyby testamentu nie sporządzono. Tracił prawo do jej wniesienia ten, kto w jakiejkolwiek postaci (jako dziedzic albo zapisobiorca) otrzymał ze spadku co najmniej ¼ tego, co otrzymałby jako dziedzic beztestamentowy. Na przykład, jeden z trzech synów nie mógł wnosić querela inofficiosi testament, jeżeli testator pozostawił mu przynajmniej 1/12 części spadku w postaci zapisu albo udziału w spadku (1/4 do 1/3 = 1/12). Jest to tzw. zachowek. Justynian podniósł zachowek do 1/3, a w niektórych przypadkach do ½ portio ab intestato.
Prawo do obalenia całego testamentu przyznał Justynian tylko takiemu dziedzicowi koniecznemu, któremu w spadku nie pozostawiono niczego. Otrzymując mniej aniżeli wynosiła jego pars legitima, domagać się mógł tylko odpowiedniego uzupełnienia zachowku za pomocą powództwa zwanego actio ad supplendam legitimam.

W noweli 115 zespolił Justynian e jedną całość formalne i materialne dziedziczenie przeciwtestamentowe.

Roszczenie o zachowek miało charakter osobisty i gasło wraz ze śmiercią uprawnionego. Sama querela przedawniała się początkowo z upływem 2 lat, później zaś z upływem 5 lat.

----------------------------------Nabycie spadku i jego skutki. Ochrona prawna spadkobierców.----------------------------------------------

W momencie śmierci spadkodawcy, powołani do spadku nie stawali się jeszcze dziedzicami. Spadek jedynie się dla nich otwierał (tzw. otwarcie spadku). Moment ten stanowił pierwsze stadium spadkobrania, w nim bowiem następowało powołanie do spadku. Dziedzicem stawał się jednak tylko ten, który jako powołany spadek przyjął.

Dziedzice konieczni (heredes necessarii)- do tej kategorii należeli tzw. heredes domestici, czyli wszyscy ci, którzy wchodzili w
skład familii zmarłego, podlegając jego władzy. Należeli tu sui heredes oraz niewolnicy wyzwoleni w testamencie i powołani do spadku. Osoby te stawały się dziedzicami bez dodatkowych oświadczeń woli, mogły więc nabyć spadek również wbrew swojej woli.

Dla dziedziców koniecznych pretor wprowadził w okresie późniejszym pewne ulgi. Wówczas, gdy w spadku długi przewyższały aktywa majątkowe udzielał on dziedzicom koniecznym tzw. beneficium abstinendi. Polegało ono na możliwości wstrzymania się od przyjęcia spadku, przez nie mieszanie się do jego spraw.

Pozostali dziedzice, heredes extranei, nabywali spadek w wyniku oświadczenie woli (voluntas) i dlatego też zwali się heredes voluntarii. Nabycie spadku przez takie oświadczenie woli to aditio hereditatis. Najstarszą formą oświadczenia woli o nabyciu spadku był formalny akt zwany cretio.
W pozostałych przypadkach dziedzic mógł swą wolę nabycia spadku objawić przez czynności dorozumiane, zachowując się tak, jak w normalnych warunkach zachowuje się dziedzic. Zachowanie takie zwało się pro herede gestio.
Z pełnym skutkiem prawnym nabycie spadku następowało także przez nieformalne oświadczenie woli, nuda voluntas.

Nabycie bonorum possessio nigdy nie następowało ipso iure. Każdy dziedzic pretorski musiał bowiem wyjednać od pretora bonorum possessio, a tego nie można było uczynić bez oświadczenia woli.

Spadek przed nabyciem nosił miano hereditas iacens (spadek leżący). Mógł on być np. przedmiotem specjalnego zasiedzenia trwającego rok, a dziedzicem można się było w ten sposób stać nawet bez słusznego tytułu (iustus titulus) i bez dobrej wiary (bona fides).

Jeśli prawo do spadku miało więcej osób, przyjmowano, że każdy z dziedziców powołany był do całości spadku, a otrzymywał określony udział wyrażony w ułamku tylko dlatego, że jego prawo konkurowało z prawem do spadku pozostałych dziedziców. Rezultatem tej koncepcji było tzw. prawo przyrostu. Odpadnięcie jednego z kilku powołanych dziedziców powodowało, iż jego część automatycznie przyrastała do części pozostałych dziedziców, i to nie w częściach równych, lecz proporcjonalnie do ich udziałów.
Zasada ta w dziedziczeniu testamentowym, podlegała od czasów Augusta aż do Justyniana licznym ograniczeniom ze względu na tzw. prawo kaduka (cadudum) - spadki przeznaczone dla osób żyjących a stanie bezżennym oraz dla osób nie posiadających dzieci przypadały tym, którzy przyczynili się do prokreacji nowych obywateli rzymskich.

Na rzeczach należących do spadku nabytego przez kilku dziedziców powstawała współwłasność. Wierzytelności spadkowe przypadały poszczególnym dziedzicom proporcjonalnie do ich udziałów w spadku, w takim samym stopniu odpowiadali za długi spadkowe.
Z istoty sukcesji uniwersalnej wynika, iż po nabyciu spadku majątek spadkowy zlewa się w jedną całość z majątkiem dziedzica.

Przy nadmiernym zadłużeniu majątku dziedzica takie zlanie się dwóch majątków mogło okazać się niekorzystne dla wierzycieli spadkodawcy. Chroniąc ich interesy wprowadził pretor już w okresie klasycznym tzw. beneficium separationis. Z mocy tego dobrodziejstwa odłączano od majątku osobistego dziedzica majątek spadkodawcy i z niego zaspokajano w pierwszej kolejności wierzycieli spadkowych.
Chroniąc interesy dziedzica przed szkodą wynikłą z nabycia spadku nadmiernie obciążonego długami wprowadził Justynian w roku 531 tzw. dobrodziejstwo inwentarza, beneficium inventarii. Dziedzic winien był w określonym terminie. Przy udziale świadków i notariusza, sporządzić spis spadku i wtedy odpowiadał za długi spadkowe tylko tymi przedmiotami, które ujęte zostały w spisie.

Dziedzic mógł wnosić:
- rei vindicato - o wydanie rzeczy należącej do spadku, a znajdującej się u osoby trzeciej
- actio nediti - domaganie się zapłaty nieuiszczonej ceny z kontraktu kupna-sprzedaży zawartego przez spadkodawcę
Takie powództwa szczegółowe (syngularne) wnosił jednak dziedzic tylko przeciw tym osobom, które nie kwestionowały jego prawa do spadku, lecz wiodły spór o pojedynczy stosunek prawny.

Do dochodzenia prawa do spadku jako całości służyło dziedzicowi powództwo uniwersalne, zwane hereditatis petitio. Było to powództwo in rem, a więc skuteczne przeciw każdemu, kto wobec powoda kwestionował jego przymiot dziedzica i związane z tym prawa.
Legitymację bierną w hereditatis petitio miał:
a) possessor pro herede - ten, kto sam sobie rościł prawo do spadku
b) possessor pro possessore - ten, kto prawa takiego sobie nie rościł, lecz tylko kwestionował w całości lub w części prawo powoda do spadku

Bonorum posesor wprowadzony przez pretora w posiadanie spadku korzystał z interdictum quorum bonorum, a prawie późniejszym przyznano my possessoria hereditatis petitio, skuteczną tak samo jak hereditatis petitio.

-----------------------------------------------Legaty i fideikomisy. Fideikomis uniwersalny--------------------------------------------------------
Już w ustawie XII tablic, obok sukcesji uniwersalnej, znało prawo rzymskie, sukcesję syngularną, jako skutek zapisu.

Zapisem jest przysporzenie komuś z mocy rozporządzenia ostatniej woli pewnej korzyści majątkowej kosztem przychodów uzyskanych ze spadku.
Aż do czasów Augusta w prawie rzymskim znana była tylko jedna postać zapisu. Był to pochodzący z ius civile zapis formalny zwany legatem (legatum). Legat obciążał tylko dziedzica testamentowego, musiał być zatem umieszczony w testamencie, później również w kodycylu potwierdzonym w testamencie.

Z 4 form legatu, na uwagę zasługują 2:
Legat windykacyjny - przy jego użyciu przenosił testator na legatariusza (zapisobiorcę) własność kwirytarną zapisanej rzeczy.
Legatariusz nabywał tę własność w momencie nabycia spadku przez dziedzica i miał prawo do domagania się wydania przedmiotu zapisu za pomocą rei vindicatio od każdego, w czyim władaniu owa rzecz się znajdowała.

Legat damnacyjny - nie powodował przejścia prawa rzeczowego na zapisobiorcę, a ten otrzymywał jedynie roszczenie do dziedzica o wypełnienie treści zapisu. Służyła mu do tego celu actio ex testamento.

Od czasów Augusta zaskarżalne stały się również prośby nieformalne o dokonanie pewnego przysporzenia majątkowego wskazanej osobie (fideikomisariusz), wystosowywane przez spadkodawcę do kogoś, kto uzyskał jakąś korzyść ze spadku (fiducjariusz). Prośba ta to nowa postać zapisu, zwanego fideikomisem.
Różnił się od legatu tym, że niekoniecznie musiał być umieszczony w testamencie, mógł mieć charakter ustny, można nim było obciążyć nie tylko dziedzica lecz również legetariusza, a nawet fideikomisariusza, wreszcie fideikomisem nie można było przenieść prawa rzeczowego, jak to miało miejsce w przypadku legatu windykacyjnego.

- lex Falcidia 40 r. p.n.e. - ograniczyła zdolność testatora do obciążana spadku legatami tylko do ¾ jej wysokości; wolna od obciążeń musiała być ¼ spadku (tzw. kwarta falcydyjska)

Lex Falcidia miała od 75r. n.e. zastosowanie również w odniesieniu do fideikomisów.
Przedtem można było skierować prośbę do dziedzica o przekazanie całego spadku fideikomisariuszowi (tzw. fideikomisariuszowi uniwersalnemu). Fideikomisem uniwersalnym posługiwano się przeważnie wtedy, gdy jakaś osoba nie miała testamenti factio passiva, a mogła uzyskać coś w drodze nieformalnego zapisu.

---