Polityka walutowa i unia walutowa

W traktacie rzymskim nie sformułowano w sposób bezpośredni celów z integracją walutową krajów członkowskich ówczesnej EWG. Współpraca zgodnie z zapisami traktatu (art. 105), miała odbywać się w ramach działań dotyczących koordynacji polityki gospodarczej.

Należy pamiętać, że w początkowym okresie istnienia EWG kraje czł priorytetowo traktowały wypracowanie wspólnej polityki rolnej, utworzenie nej, a następnie wspólnego rynku. Duża stabilność kursów walutowych - skutek nictwa w systemie walutowym z Bretton Woods - również nie stwarzała przesłanek podjęcia wysiłków w kierunku stworzenia unii walutowej.

Stopniowe załamywanie się systemu walutowego z Bretton Woods i zav wymienialności dolara na złoto (1971 r.) spowodowały wzrastającą niepewność^ dżinie kształtowania się kursów walutowych. Odbiło się to negatywnie na handlowej w ramach Wspólnoty, a także spowodowało trudności w prowadzeniu nej polityki rolnej.

Koncepcja integracji walutowej w krajach „szóstki" została sformułowana nie Wernera z 1971 r., zawierającym projekt unii ekonomicznej i walutowej. Ui nie jej planowano na lata 1971-1980. Plan Wernera nie został zrealizowany w, dywanym kształcie, ale przyczynił się do wypracowania zasad współpracy wa krajów członkowskich Wspólnoty.

W1972 r. stworzono podstawy współpracy walutowej krajów członkowskich noty, określane mianem „węża w tunelu" (dopuszczalnego pasma wahań kursów lut narodowych wewnątrz szerszego pasma wahań). Dążąc do zwiększenia stabi¹ walut, kraje członkowskie EWG podjęły decyzję o zawężeniu pasma wahań nimi do ± 1,125% (wąskie pasmo). Dopuszczalna w ramach ustaleń Międzynarodo«e^ go Funduszu Walutowego granica wahań kursów walutowych była znacznie szersza — wynosiła 4,5% (szersze pasmo). Tak więc waluty krajów członkowskich EWG były „wężem poruszającym się w szerszym tunelu", którego dopuszczalne granice stanowik odchylenia walut ±2,25% (czyli 4,5%).

Interwencje w celu podtrzymania kursów walutowych mogły być podejmowane głównie w walutach krajów członkowskich. Interwencje w dolarach były dopuszczalae tylko w przypadkach znacznego odchylenia kursu którejś z walut, co mogło prowadzić do wyłączenia danej waluty z „tunelu". Rozwiązania w ramach „węża walutowego" okazały się jednak nieskuteczne.

Europejski System Walutowy (European Monetaty System), którego koncepcja powstała na podstawie niemiecko-francuskiego projektu, został utworzony zgodnie z decyzją Rady Europejskiej podjętą w Brukseli 18 grudnia 1978 r. System zaczął obo­wiązywać od 13 marca 1979 r. na mocy umowy zawartej między bankami centralnymi dziewięciu ówczesnych krajów członkowskich Wspólnot. Celem działalności Europej

skiego Systemu Walutowego (ESW) było dążenie do stworzenia obszaru stabiliza­cji walutowej w krajach członkowskich Wspólnoty³⁰. System ten obejmował następujące elementy:

-wprowadzenie europejskiej jednostki walutowej - ecu (European Currency Unit),

- mechanizm kształtowania i stabilizowania kursów walutowych walut krajów człon­kowskich {Exchange Rate Mechanism - ERM),

—mechanizm kredytowy w ramach działalności Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej (European Fund for Monetary Cooperation).

Europejska jednostka walutowa - ecu - została ustalona jako ważony średni koszyk walut krajów należących do Wspólnot. Udział poszczególnych walut w ecu określono proporcjonalnie do udziału danego kraju członkowskiego w wymianie han­dlowej wewnątrz Wspólnoty oraz do udziału danego kraju w PKB Wspólnoty. Wartość ecu była zależna od kursów walut wchodzących w skład koszyka.

Tabela 27.1. Skład koszyka walut w ecu (w %)

Waluta	12 stycznia 1987	6 listopada 1997
Marka niemiecka	34,93	31,7
Frank francuski	18,97	20,2
Funt brytyjski	11,87	12,9
Gulden holenderski	11,04	9,9
Lir wioski	9,44	7,9
Frank belgijski	9,07*	8,1
Frank luksemburski			0,3
Korona duńska	2,79	2,6
Funt irlandzki	1,13	1,1
Drachma grecka	0,76	0,5
Peseta hiszpańska	-	4,1
Eskudo portugalskie	-	0.7

* Łączny wskaźnik dla franka belgijskiego i luksemburskiego

Źródło: Dla 1987 t.-.Back Cround Report, European Community Commission, 9 March 1989, cyt za V. Lintner, S. Mazey The European Community. Economic and PoluicalAspects, London 1991, s. 62; dla 1997 r.: European Economy, nr 64, Brussels 1997, cyt. za J.D. Hansen integracja wakuowa w Eu­ropie, w: Integracja europejska, B. Klimczak, L. Olszewski, Z. Pisz (red.), Wrocław 1999, s. 95.

Ecu funkcjonowało w sferze oficjalnej; było stosowane jako wielkość odniesie­nia w mechanizmie kształtowania kursów walutowych, podstawa do określenia odchy­leń kursów walut, jednostka rozrachunkowa w operacjach walutowych w ramach ESW, środek płatniczy oraz składnik rezerw walutowych banków centralnych krajów człon­kowskich. W sferze prywatnej ecu znalazło zastosowanie jako środek rozliczeń bez­gotówkowych miedzy przedsiębiorstwami, bankami komercyjnymi, instytucjami finan­sowymi, a także między osobami prywatnymi. Pamiętać jednak należy, że nigdy nie było ani banknotów, ani monet ecu.

Stabilizacja walut miała pozytywnie wpłynąć na inflację, wzrost inwestycji i wzrost gospodarczy, a także ułatwić konwergencję gospodarczą i stworzyć podstawy przyszłej unii walutowej.

Mechanizm kształtowania i stabilizowania kursów walutowych krajów człon­kowskich w ramach ESW służył utrzymywaniu kursów walutowych w ściśle ustalonych przedziałach. Kurs każdej waluty byl określony w relacji do ecu jako tzw. kurs cen­tralny. Był on stosowany do ustalania wzajemnych relacji kursów wymiennych walut krajów członkowskich i nie stanowił przedmiotu obligatoryjnych interwencji w ramach systemu. Interwencje dotyczyły bilateralnych kursów walut. Każda waluta miała okre­ślony kurs w stosunku do pozostałych walut systemu; były to tzw. bilateralne kursy centralne. Tworzyły one siatkę parytetów walut krajów uczestniczących w mechani­zmie kursowym (ERM).

Kraje członkowskie uzgodniły dopuszczalne granice wahań kursów walutowych między swoimi walutami na ±2,25%. W latach osiemdziesiątych początkowo tylko Wiochy miały poszerzone dopuszczalne pasmo wahań, ustalone na ±6%. Po przy­stąpieniu do ERM Hiszpanii (1989 r.), Wielkiej Brytanii (1990 r.) i Portugalii (1992 r.) rozszerzone pasmo wahań zastosowano również w stosunku do walut tych właśnie krajów.

Jeżeli wahania kursów walut zbliżały się do dopuszczalnej granicy, kraje, których stabilność walutowa została nadmiernie naruszona, były zobowiązane do interwencji na rynku dewizowym. Sygnałem do takiej interwencji mogła być także zmiana kursu waluty kraju członkowskiego równa tzw. odchyleniu progowemu, które stanowiło 75% maksymalnego marginesu odchyleń kursu danej waluty w stosunku do ecu. Przewidziane były cztery formy interwencji, które nie miały jednak charakteru obli­gatoryjnego.

Najistotniejszym elementem mechanizmu stabilizowania kursów walut (mechaniz­mu kursowego) był mechanizm dostosowawczy, obejmujący środki służące do osiąga­nia stabilizacji walut w określonych granicach oraz przywracania zachwianej równowa­gi płatniczej. Do środków tych należały: interwencja na rynkach dewizowych, posunię­cia wewnętrznej polityki gospodarczej (przede wszystkim pieniężnej i kredytowej) oraz zmiana kursu centralnego (dewaluacja lub rewaluacja). Interwencja na rynkach dewi­zowych mogła polegać na sprzedaży obcej waluty (z własnych rezerw dewizowych lub z zaciągniętych kredytów) za własną walutę w celu niedopuszczenia do spadku kursu waluty poniżej określonej granicy. Uzupełnieniem tych operacji było zaostrzenie wew­nętrznej polityki pieniężnej i budżetowej.

W pierwszych latach istnienia Europejski System Walutowy bardzo dobrze speł­niał swoje funkcje - kursy walut krajów członkowskich EWG były ustabilizowane. W la­tach 1981-1983 pojawiły się jednak pierwsze napięcia, odnotowano wzrost działalności interwencyjnej banków centralnych, częściej też zmieniały się tzw. kursy centralne.

Na przełomie trzeciego i czwartego kwartału 1992 r. wystąpiły znaczne zakłóce­nia w funkcjonowaniu ESW w wyniku polityki Niemiec, utrzymujących wysoką stopę procentową (co spowodowało aprecjację marki), a także w wyniku ogólnej recesji go­spodarczej. Skutki napięć jako pierwsze odczuły kraje mające najsłabsze waluty. Po­mimo interwencji na rynku walutowym oraz decyzji podniesienia stopy procentowej przez Bank Anglii, doszło do zdewaluowania waluty brytyjskiej w skali przekra­czającej dopuszczalny zakres fluktuacji w ramach ES W, co doprowadziło do wy­stąpienia Wielkiej Brytanii z Systemu. Do maja 1993 r. miała miejsce seria dewalu­acji lira, funta irlandzkiego, pesety i eskudo. Dewaluacji franka francuskiego udało się zapobiec przez wzrost stopy procentowej oraz wsparcie Bundesbanku. Fala spekula­cji walutowych w lecie 1993 r. i niemożność przeciwdziałania im przez banki central­ne doprowadziły w sierpniu tegoż roku do rozszerzenia dopuszczalnych odchyleń dla większości walut ESW.

Od 2 sierpnia 1993 r. dla siedmiu walut Systemu rozszerzono dopuszczalne grani­ce wahań kursów do ±15%. Dotychczasowe dopuszczalne granice wahań pozostawio­no jedynie dla marki niemieckiej i guldena holenderskiego. Znaczne rozszerzenie gra­nic wahań kursów walut krajów członkowskich pozwoliło na powstrzymanie spekulacji i na względne ustabilizowanie ESW. Jednocześnie w wyniku tej decyzji zwiększył się margines niepewności w dziedzinie kształtowania się kursów walutowych, co było szczególnie niekorzystne dla realizacji założeń rynku wewnętrznego. W 1996 r. kraje „piętnastki", z wyjątkiem Wielkiej Brytanii, Szwecji i Grecji, praktycznie powróciły do wąskiego pasma wahań swoich walut sprzed 2 sierpnia 1993 r.

Trudności ze stabilizowaniem walut świadczyły jednocześnie, że dążenie krajów członkowskich do utworzenia unii walutowej jest uzasadnione.

Należy podkreślić, że w toku rozwoju współpracy krajów członkowskich Wspólnot w ramach ESW został on zdominowany przez markę niemiecką i politykę mone­tarną Niemiec. System zaczął więc być wyraźnie asymetryczny. Dominacja marki nie­mieckiej wynikała z siły gospodarczej Niemiec, a także z zaufania, jakim wśród krajów członkowskich cieszył się Bundesbank i polityka pieniężna Niemiec. Kraje prowadząc politykę pieniężną w ramach ESW w dużym stopniu kierowały się założeniami polityki pieniężnej realizowanej przez Bundesbank. Rosnące znaczenie Niemiec i marki nie­mieckiej w Systemie należy uznać za jedną z ważniejszych przyczyn leżących u podstaw dążeń krajów członkowskich Wspólnot do stworzenia unii walutowej.

Zarządzanie różnymi formami pomocy finansowej przydzielonej bankom cen­tralnym krajów członkowskich na cele związane ze stabilizacją ich walut powierzono Europejskiemu Funduszowi Współpracy Walutowej (EFWW). Był on upraw­niony do podejmowania działań interwencyjnych na rynku dewizowym w walutach krajów członkowskich, a także do podejmowania decyzji dotyczących równoważenia sald w bankach centralnych krajów należących do Wspólnot. Oprócz tego spełniał rolę instytucji gromadzącej rezerwy (banki centralne krajów członkowskich odda­wały do dyspozycji EFWW 20% swoich rezerw w złocie i dolarach). Był też zalążkiem

Europejskiego Banku Centralnego - banku banków centralnych krajów członkow­skich Wspólnot³⁵.

Wśród decyzji traktatu z Maastricht z zakresu spraw gospodarczych niewątpliwie największy ciężar gatunkowy mają te, które dotyczą stopniowego tworzenia unii go­spodarczej i walutowej.

Pierwszy etap tworzenia unii walutowej rozpoczął się 1 lipca 1990 r., z chwilą wej­ścia w życie dyrektywy dotyczącej liberalizacji przepływu kapitału. W tym okresie kraje członkowskie miały stworzyć warunki zbliżenia polityki ekonomicznej, kładąc szcze­gólny nacisk na obniżenie inflacji i zapewnienie kontroli deficytu budżetowego. Nie­które kraje członkowskie przygotowały wieloletnie programy dostosowawcze, będące podstawą działań zmierzających do osiągnięcia niskiego poziomu inflacji i uzdrowienia finansów publicznych.

Banki centralne rozpoczęły ściślejszą współpracę w celu zapewnienia większej spójności polityki walutowej w ramach Europejskiego Systemu Walutowego. W trak­cie pierwszego etapu unii walutowej zamrożono skład koszyka walutowego ecu (1 li­stopada 1993 r.). Na podstawie art. 116 TWE drugi etap tworzenia unii walutowej rozpoczął się 1 stycznia 1994 r. i zgodnie z decyzją władz Unii Europejskiej zakończył się 31 grudnia 1998 r.

W tym okresie kraje członkowskie zostały zobowiązane do unikania nadmiernego deficytu budżetowego, obniżenia stóp procentowych i podjęcia kroków w kierunku osiągnięcia pełnej niezależności banków centralnych. Na drodze do niezależności banki centralne musiały odstąpić od finansowania deficytu budżetowego i udzielania pożyczek władzom publicznym na szczeblu zarówno Wspólnoty, jak i krajów człon­kowskich.

Z chwilą przejścia do drugiego etapu unii walutowej, a więc 1 stycznia 1994 r., zaczął funkcjonować Europejski Instytut Walutowy - instytucja o charakterze przej­ściowym, mająca stworzyć warunki do funkcjonowania Europejskiego Banku Central­nego (jednocześnie przestał istnieć EFWW).

Wśród najważniejszych zadań, które spełniał Europejski Instytut Walutowy, nale­ży wymienić (art. 117 TWE):

- wzmocnienie współpracy między narodowymi bankami centralnymi,

- wzmocnienie koordynacji polityki pieniężnej krajów członkowskich w celu za­pewnienia stabilności cen,

- monitorowanie funkcjonowania ESW,

• przeprowadzenie konsultacji dotyczących problemów wchodzących w zakres kom­petencji banków centralnych, a oddziałujących na stabilność instytucji i rynków finan­sowych,

• realizowanie zadań przejętych od Europejskiego Funduszu Współpracy Waluto­wej,

- ułatwienie używania ecu.

Ponadto Europejski Instytut Walutowy miał za zadanie przygotowanie warunków do przejścia do trzeciego etapu unii walutowej przez:

• przygotowanie instrumentów i procedur niezbędnych do wprowadzenia wspól­nej waluty,

• przygotowanie zasad działania narodowych banków centralnych w ramach Eu­ropejskiego Systemu Banków Centralnych,

- nadzorowanie technicznego przygotowania banknotów euro.

Europejski Instytut Walutowy byl również odpowiedzialny za sporządzanie co­rocznych raportów dotyczących postępu w przygotowaniu krajów członkowskich do re­alizacji trzeciego etapu unii walutowej. Mógł również przesyłać opinie i zalecenia rządom krajów członkowskich na temat prowadzonej przez nie polityki.

W marcu 1998 r. Europejski Instytut Walutowy opublikował raport dotyczący spełnienia przez kraje członkowskie kryteriów konwergencji. Analizie poddano kształ­towanie się wskaźników monetarnych i fiskalnych za 1997 r.; w przypadku stabilności kursu walutowego za podstawę oceny przyjęto lata 1996 i 1997. Na tej podstawie Ko­misja Europejska miała zaproponować listę krajów przygotowanych do wprowadzenia wspólnej waluty.

2 maja 1998 r., na wniosek Komisji Europejskiej, Rada Europejska podjęła w Brukseli historyczną decyzję wyznaczającą nowy etap w integracji europejskiej, usta­lając, że do trzeciego etapu unii walutowej przystąpi 11 krajów: Belgia, Francja, Ho­landia, Niemcy, Włochy, Luksemburg, Irlandia, Hiszpania, Portugalia, Austria, Fin­landia. Z początkiem 2001 r. do tej grupy dołączyła Grecja.

Zgodnie z ustaleniami władz Unii Europejskiej za datę rozpoczęcia trzeciego etapu unii walutowej przyjęto 1 stycznia 1999 r. Europejski Instytut Walutowy ustąpił miejsca Europejskiemu Bankowi Centralnemu, który od tego momentu stoi na czele Europejskiego Systemu Banków Centralnych.

Na początku trzeciego etapu unii walutowej powołano do życia Komitet Ekono­miczno-Finansowy. Członkowie Komitetu są mianowani przez Komisję Europejską, państwa członkowskie i Europejski Bank Centralny. Do podstawowych zadań Komite­tu należy przedkładanie z własnej inicjatywy lub na żądanie Rady albo Komisji opinii o sytuacji gospodarczej i finansowej państw członkowskich, o stosunkach finansowych z krajami trzecimi i instytucjami międzynarodowymi oraz o sytuacji w zakresie prze­pływu kapitału.

Zgodnie z art. 105 TWE podstawowym celem Europejskiego Systemu Banków Centralnych jest utrzymanie stabilności cen. Zadania tego Systemu dotyczą:

• określania i realizaq'i polityki pieniężnej Wspólnoty,

• prowadzenia operacji dewizowych,

- utrzymywania oficjalnych rezerw dewizowych krajów członkowskich i zarządza­nia nimi,

- zapewniania sprawnego działania systemów płatniczych.

Europejski Bank Centralny³⁶, z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, wyposa­żony jest w osobowość prawną. Stoi na czele Europejskiego Systemu Banków Cen­tralnych, w skład którego wchodzą narodowe banki centralne krajów członkowskich

Kapitał i rezerwy walutowe, jakimi dysponuje Europejski Bank Centralny, pochodzą z wpłat narodo­wych banków centralnych, wnoszonych według przyjętego klucza. Początkowy kapitał to 5 mld euro. Por. Pro­tokół nr 3 dotyczący statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego.

Unii. System ten nie posiada osobowości prawnej, a jego struktura odpowiada struk­turze federacyjnej. Decyzje zapadają na szczeblu wspólnych instytucji, a wykonują je narodowe banki centralne.

Podstawową cechą Systemu (określoną w protokole traktatu) jest jego niezależ­ność. Podczas wykonywania obowiązków nałożonych przez traktat żaden z elementów Systemu, a więc ani Europejski Bank Centralny, ani narodowe banki centralne, ani ża­den z członków ich organów decyzyjnych, nie może przyjmować instrukcji od instytucji i organów Wspólnoty, od rządów państw członkowskich czy od jakiejkolwiek innej in­stytucji. Funkcjonowanie Systemu regulowane jest przez dwa organy: Radę Naczelną i Zarząd Europejskiego Banku Centralnego.

W skład Rady Naczelnej wchodzą prezesi narodowych banków centralnych kra­jów tworzących unię walutową i członkowie zarządu Europejskiego Banku Centralne­go. Zarząd ten składa się z prezesa, wiceprezesa i czterech członków zarządu.

Oprócz tego istnieje Rada Generalna. Wchodzą do niej: prezes i wiceprezes Eu­ropejskiego Banku Centralnego oraz prezesi narodowych banków centralnych wszyst­kich krajów członkowskich Unii Europejskiej, niezależnie od tego czy kraje te należą do strefy euro, czy nie.

Kompetencje wymienionych organów, zgodnie ze statutem Europejskiego Syste­mu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego, są następujące:

1. Rada Naczelna Europejskiego Banku Centralnego decyduje o najważniej­szych sprawach polityki pieniężnej Unii na spotkaniach, które odbywają się co naj­mniej 10 razy w roku. Każdy członek Rady ma jeden głos; decyzje zapadają z reguły na zasadzie zwykłej większości głosów.

2. Zarząd Europejskiego Banku Centralnego jest odpowiedzialny za realizację polityki, którą określiła Rada Naczelna. Każdy członek Zarządu dysponuje jednym głosem. Decyzje Zarządu zapadają zwykłą większością głosów.

3. Rada Generalna Europejskiego Banku Centralnego ma do spełnienia funk­cje forum dyskusyjnego i nie uczestniczy w podejmowaniu wiążących decyzji.

Podstawowe zadania Europejskiego Banku Centralnego dotyczą prowadzenia polityki pieniężnej i emisji banknotów euro. Narodowe banki centralne zostały podporządkowane EBC w sprawach dotyczących realizacji wspólnej polityki pienięż­nej Unii. Działają one na podstawie rozporządzeń, dyrektyw, zaleceń i opinii EBC w celu realizacji zadań, do których został powołany Europejski System Banków Cen­tralnych. Z chwilą wejścia do unii walutowej kraje członkowskie przekazały szereg swoich uprawnień do kompetencji EBC, tracąc w ten sposób część niezależności w za­kresie prowadzenia polityki pieniężnej.

Za główne narzędzie realizacji polityki pieniężnej z chwilą przejścia do trzeciego etapu unii walutowej uznano operacje otwartego rynku, wykorzystywane przez Eu­ropejski Bank Centralny do oddziaływania na rynkową stopę procentową i płynność rynku finansowego. Jako narzędzie polityki pieniężnej prowadzonej przez Europejski Bank Centralny przyjęto również rezerwy obowiązkowe.

W powszechnym użyciu stosowane są terminy: strefa euro (EU12) na określenie grupy państw, które przyjęły walutę euro, oraz Eurosystem, który dotyczy EBC oraz banków centralnych strefy euro.

1 stycznia 1999 r. centralne kursy wymiany między walutami krajów członkow­skich oraz między tymi walutami a ecu/euro zostały usztywnione (wartość ecu jest równoważna wartości euro). Waluty krajów członkowskich, które weszły do strefy euro, zostały przeliczone na euro. Dotychczasowa waluta koszykowa ecu przestała istnieć i ustąpiła miejsca euro. Wraz z rozpoczęciem trzeciego etapu realizacji unii walutowej euro zaczęto wykorzystywać w transakcjach między Europejskim Bankiem Centralnym i bankami komercyjnymi, przy emisji obligacji finansujących dług publiczny krajów członkowskich, a także w wewnętrznych rozliczeniach gospodarczych.

Środki pieniężne euro zostały wprowadzone do obiegu 1 stycznia 2002 r. Począwszy od 1 marca 2002 r. (wcześniej niż pierwotnie zakładano) banknoty i monety euro stały się jedynym oficjalnym środkiem płatniczym w państwach Unii Europejskiej tworzących unię walutową. W okresie od stycznia do końca lutego 2002 r. waluty krajo­we obowiązywały równolegle z euro; potem zostały wycofane z obiegu.

Niezwykle istotnym problemem w kontekście tworzenia unii walutowej było osiąg­nięcie przez kraje do niej pretendujące tzw. kryteriów konwergencji. Spełnienie ich uznano za warunek uczestnictwa w unii walutowej, opartej na wspólnej walucie euro­pejskiej euro. Dotyczą one kształtowania się wysokości stopy procentowej, stopy infla­cji, deficytu budżetowego, długu publicznego i stabilizacji walutowej.

W traktacie z Maastricht (Protokół nr 6) kryteria konwergencji określono w poda­ny niżej sposób.

Kryteria monetarne:

1. Średnia nominalna długookresowa stopa procentowa nie może być wyższa o wię­cej niż 2 punkty procentowe od stopy procentowej zanotowanej w trzech krajach człon­kowskich o najniższym jej poziomie.

2. Stopa inflacji, mierzona wskaźnikiem cen konsumpcyjnych, nie może być wyższa o więcej niż 1,5 punktu procentowego od stopy inflacji zanotowanej w trzech krajach członkowskich o najniższym jej poziomie.

3. Kraj członkowski co najmniej przez 2 lata powinien respektować przedział wa­hań kursów walut przewidziany w ramach mechanizmu kursowego Europejskiego Sys­temu Walutowego.

Kryteria fiskalne:

1. Deficyt budżetu centralnego (łącznie z budżetami lokalnymi) nie może być wyższy niż 3% PKB.

2. Dług publiczny instytucji centralnych i lokalnych nie może przekraczać 60% PKB.
Z raportów sporządzanych przez Europejski Instytut Walutowy wynika, że kraje

członkowskie Unii Europejskiej od początku miały poważne problemy ze spełnieniem kryteriów konwergencji. W opublikowanym w listopadzie 1996 r. raporcie Komisja stwier­dziła wyraźnie, że większość krajów należących do Unii Europejskiej nie jest przygotowa­na do wprowadzenia wspólnej waluty, co spowodowało przesunięcie terminu trzeciego etapu unii walutowej na 1 stycznia 1999 r. W toku dyskusji nad kształtem unii walutowej wyłoniła się koncepcja „Europy wielu prędkości'', stwarzająca możliwość rozpoczęcia unii walutowej w planowanym terminie przy jednoczesnym utrzymaniu ostrych warunków konwergencji, niezbędnych do wprowadzenia wspólnej waluty. Zdecydowano, że unię wa­lutową stworzą najpierw kraje spełniające wymagane kryteria, a następnie będzie ona roz­szerzana o nowe kraje, w miarę jak będą one osiągać odpowiednie wskaźniki.

W 1997 r., będącym podstawą oceny przygotowania krajów członkowskich do przy­stąpienia do unii walutowej, większość krajów tworzących Unię Europejską nie spełniała warunków konwergencji.

W opublikowanym w 1998 r. raporcie Komisja Europejska zarekomendowała jednak aż 11 spośród 15 krajów Unii Europejskiej jako kandydatów do unii waluto­wej. W raporcie podkreślano znaczny postęp, jaki odnotowały kraje członkowskie w zakresie osiągania pożądanych wielkości w dziedzinie deficytu budżetowego, za­dłużenia publicznego, stabilności cen i poziomu stóp procentowych, a także w dzie­dzinie stabilności walut krajowych. Rekomendując kraje członkowskie do unii walu­towej, Komisja Europejska w przypadku kryteriów budżetowych (szczególnie zadłu­żenia publicznego) brała pod uwagę raczej pozytywne tendencje niż faktyczne kształ­towanie się wielkości. Pozwoliło to uznać większość krajów za wystarczająco przygo­towane do wejścia do strefy euro.

Dążenie krajów członkowskich do stworzenia unii walutowej wiązało się z korzy­ściami z tytułu wprowadzenia wspólnej waluty. Najważniejsze z nich to:

• zwiększenie obrotów handlowych wewnątrz UE spowodowane brakiem ryzyka kursowego;

• zniknięcie niepewności w dziedzinie kształtowania się kursów walutowych w stre­fie euro;

-wyeliminowanie przepływu kapitału spekulacyjnego nastawionego na zmianę kursów walutowych;

• wzmocnienie efektów funkcjonowania jednolitego rynku europejskiego (inten­syfikacja wymiany handlowej i wzrost inwestycji);

• uczynienie z euro waluty światowej, skutkujące możliwością konkurowania z do­larem w ramach transakcji z krajami trzecimi;

• oszczędności w dziedzinie kosztów transakcyjnych wymiany walut, które ocenia­ne są przeciętnie na 0,4% PKB Wspólnoty rocznie; największe korzyści z tego tytułu mogą osiągnąć małe kraje oraz małe i średnie przedsiębiorstwa;

• zwiększenie dyscypliny budżetowej krajów członkowskich;

• utrzymanie inflacji na niskim poziomie;

• wzmocnienie pozycji konkurencyjnej Wspólnoty w relacjach zewnętrznych;

- przeniesienie odpowiedzialności za wspólną politykę pieniężną na szczebel Wspól­noty, mające zlikwidować dominację Bundesbanku w dziedzinie polityki walutowej, która wykształciła się w ramach ESW.

Niektórzy autorzy za główną korzyść unii walutowej uważają nadanie walucie eu­ropejskiej znaczenia symbolu tożsamości europejskiej i spodziewają się po niej więk­szych korzyści politycznych niż ekonomicznych.

Powstanie unii walutowej rodzi wiele zagrożeń. Dotyczą one przede wszystkim rozwoju regionalnego i społecznego, a także sprawnego funkcjonowania samej unii walutowej. Przed rozpoczęciem realizacji ostatniego jej etapu przewidywano, że:

• mogą występować pewne koszty i wyzwania społeczne: ograniczenie wydatków na realizację polityki społecznej w krajach członkowskich przy jednoczesnej wzrasta­jącej potrzebie regulowania spraw społecznych w skali Wspólnoty i stosowania zasady solidarności z krajami biedniejszymi;

• mogą pojawić się negatywne konsekwencje unii walutowej w dziedzinie rozwoju regionalnego i osiągania spójności ekonomiczno-społecznej w ramach Unii Europej­skiej; pogłębianie integracji w obrębie unii walutowej może przyczynić się do pogłębie­nia dysproporcji przestrzennych w skali Wspólnoty, a nie do ich złagodzenia;

• formalne spełnienie kryteriów konwergencji nie jest równoznaczne z konwergen­cją realną w sferze gospodarki; oznacza to, że kraje uczestniczące w unii walutowej są zróżnicowane pod względem struktur gospodarki, tempa wzrostu gospodarczego, sytu­acji na rynku pracy itp.; może to spowodować większe koszty związane z uczestnictwem w unii walutowej dla niektórych krajów, a także zakłócić funkcjonowanie samej unii;

• realizacja koncepcji „Europy wielu prędkości" w ramach unii walutowej może oznaczać dla krajów z niej wyłączonych niekorzystne efekty w dziedzinie kształtowania się inflacji i deficytu budżetowego; pogorszenie się tych wskaźników niewątpliwie utrud­ni drogę tych krajów do unii walutowej; istotne jest więc wspieranie wysiłków krajów pozostających poza unią walutową w dążeniu do spełnienia kryteriów konwergencji i przystąpienia do unii walutowej;

• zróżnicowana geometria unii walutowej może oddziaływać negatywnie na funk­cjonowanie jednolitego rynku europejskiego i prowadzić do wzrostu bezrobocia (nie tylko w krajach pozostających poza unią walutową, ale także w pozostałych);

• jednolite stosowanie narzędzi polityki pieniężnej przez Europejski Bank Cen­tralny w warunkach niezsynchronizowanego przebiegu cyklu koniunkturalnego w kra­jach członkowskich Unii może spowodować niepożądane efekty tej polityki w niektó­rych krajach; ustalenie krótkookresowej stopy procentowej na jednolitym poziomie może zahamować ekspansję gospodarczą w krajach stanowiących rdzeń unii walutowej (Niemcy, Francja) oraz doprowadzić do przegrzania koniunktury na peryferiach (Wło­chy, Irlandia, Hiszpania); efekty stosowania narzędzi polityki pieniężnej EBC mogą być przeciwstawne do pożądanych dla poszczególnych krajów;

• stosowanie jednolitych narzędzi polityki pieniężnej na obszarze unii walutowej może również powodować zróżnicowane efekty ekonomiczne w poszczególnych kra­jach; oznacza to dużą niepewność efektów polityki pieniężnej realizowanej przez EBC;

• uczestnictwo w unii walutowej wymaga zrezygnowania z suwerenności w zakre­sie polityki pieniężnej na rzecz Europejskiego Banku Centralnego we Frankfurcie nad Menem, a to oznacza wyeliminowanie ważnego ogniwa z zestawu narzędzi polityki ma­kroekonomicznej; w tej sytuacji podstawowe znaczenie w polityce makroekonomicznej krajów członkowskich odgrywać będzie polityka fiskalna; w celu sprawnego funkcjono­wania unii walutowej powinna być ona koordynowana na szczeblu Wspólnoty i to za­równo ex post, jak i ex ante; jednak sprawy te nie zostały do tej pory uregulowane, co może ujemnie wpłynąć na realizację unii walutowej;

• szczególnie niekorzystnie oceniane jest pozbawienie krajów należących do unii walutowej możliwości oddziaływania na kurs walutowy, spełniający istotną rolę w re­agowaniu na tzw. asymetryczne szoki zewnętrzne; utrata możliwości uruchomienia procesów dostosowawczych przez regulowanie kursu walutowego może pogłębić pro­blemy strukturalne krajów słabszych;

• spełnienie kryteriów konwergencji przez kraje członkowskie nie gwarantuje utrzy­mywania się pożądanych tendencji w ramach unii walutowej; może to wpłynąć nega­tywnie na stabilność waluty europejskiej i przyczynić się do obniżenia wiarygodności unii walutowej.

Z perspektywy kilku lat, które minęły od wprowadzenia euro, aktualność zacho­wały niewątpliwie trzy ostatnie zagrożenia. Możliwość wystąpienia zagrożeń była bra­na pod uwagę przez twórców koncepcji unii walutowej - traktat z Maastricht zawiera postanowienia, które mają służyć ich przezwyciężeniu. Jednym z przykładów tego typu rozwiązań jest decyzja o utworzeniu Funduszu Spójności, którego środki przeznaczono pierwotnie na wspieranie inwestycji w czterech najbiedniejszych krajach Unii Europej­skiej (w dziedzinie transportu i ochrony środowiska). Po rozszerzeniu z 2004 r. środki Funduszu Spójności udostępniono także wszystkim nowym krajom członkowskim.

Traktat z Maastricht (art. 104) zawiera opis procedury, którą powinna uruchomić Rada w przypadku, gdy kraj członkowski zakwalifikowany do unii walutowej i w niej funkcjonujący przestał respektować wymóg utrzymania deficytu budżetowego na do­puszczalnym poziomie. Procedura ta została uszczegółowiona w „Pakcie stabilizacji i wzrostu" uzgodnionym na szczycie Rady Europejskiej w Dublinie w 1996 r. Na szczycie w Amsterdamie w czerwcu 1997 r. przyjęto rezolucję, w której kraje członkow­skie, Komisja i Rada wyraziły zgodę na realizację „Paktu stabilizacji i wzrostu".

Zgodnie z procedurą sformułowaną w „Pakcie", w przypadku przekroczenia przez kraj deficytu budżetowego pierwszy krok podejmuje Komisja, która przygotowuje ra­port rozstrzygający, czy wzrost deficytu budżetowego był uzasadniony wyjątkowymi okolicznościami. Raport po zaopiniowaniu przez Komitet Ekonomiczno-Finansowy kierowany jest do Rady Unii Europejskiej, która ostatecznie decyduje, czy na kraj ma zostać nałożona kara. Najpierw jednak Rada może zalecić krajowi, aby podjął kroki zaradcze. Jeżeli w ciągu czterech miesięcy kraj nie podejmie stosownych działań i defi­cyt nie zmniejszy się, to na kraj ten może zostać nałożony obowiązek złożenia depozy­tu. Musi to nastąpić w ciągu 10 miesięcy od chwili stwierdzenia wystąpienia nadmier­nego deficytu. Jeżeli niekorzystna sytuacja w dziedzinie deficytu budżetowego w da­nym kraju będzie się przedłużała, depozyt ten może zostać zamieniony na grzywnę. Wysokość depozytu stanowi 0,2% PKB plus 0,1% za każdy punkt procentowy przekro­czenia dopuszczalnego deficytu budżetowego, nie więcej jednak niż 0,5% PKB kraju, na który nałożono sankcję.

W wyniku traktatu z Maastricht (art. 124) utworzono nowy mechanizm kursu walutowego, który ma sprzyjać przyspieszeniu konwergencji krajów członkowskich Unii pozostających poza unią walutową. Jeżeli chodzi o relację euro z walutami krajów spoza jego strefy, to w nowym mechanizmie kursowym (ERMII) dopuszcza się waha­nia kursów walut w szerokim paśmie ±15% wokół parytetów centralnych.

Nowy mechanizm kursowy różni się od mechanizmu kursowego funkcjonującego w ramach ESW tym, że w przeciwieństwie do poprzednich rozwiązań opiera się na dwustronnych umowach między EBC a krajami pozostającymi poza unią walutową. W nowym mechanizmie kursowym nie ma obowiązku interwencji walutowej, ponadto jest ona ograniczona do bardzo krótkiego finansowania. Europejski Bank Centralny ma prawo powstrzymać się od interwencji, jeżeli może to zagrozić stabilizacji cen.

Wydaje się, że w warunkach gospodarki rynkowej występowanie czynników zakłó­cających funkcjonowanie unii walutowej jest zjawiskiem naturalnym. Chociaż podjęto kroki mające w pewnym zakresie im przeciwdziałać, to jednak kraje tworzące Unię Europejską muszą być przygotowane na ponoszenie pewnych kosztów w sferze ekono­micznej, związanych z funkcjonowaniem unii walutowej.

W tym kontekście trzeba zdawać sobie sprawę, że unia walutowa jest koncepcją przede wszystkim polityczną. Świadczy o tym zarówno proces dochodzenia krajów członkowskich do wypełnienia kryteriów konwergencji, jak i samo kwalifikowanie kra­jów do uczestnictwa w unii walutowej dokonane przez Komisję i Radę.

W efekcie dotychczasowych doświadczeń funkcjonowania unii walutowej, które wskazują na niemożność dotrzymania przyjętych kryteriów konwergenq'i nawet przez najlepiej rozwinięte kraje, podjęto działania w kierunku zmiany zapisów „Paktu stabi­lizacji i wzrostu". Polegają one przede wszystkim na złagodzeniu kryteriów doty­czących utrzymywania deficytu budżetowego w odpowiedniej relacji do PKB. Zarówno Niemcy, jak i Francja oraz Włochy nie są w stanie utrzymać wskaźnika 3% udziału de­ficytu w PKB; istnieją dowody na to, że niektóre kraje zafałszowały wymagane wskaź­niki, aby spełnić warunki konwergencji dopuszczające do strefy euro (tabela 27.2). Na­leży zauważyć, że kraje te mają największe gospodarki w UGW, jednocześnie odgry­wają zasadniczą rolę w procesie decyzyjnym, a wcześniej forsowały zasadę rygoryzmu wo­bec państw strefy euro przekraczających normy konwergencji. Wprowadzenie w pierwszej połowie 2005 r. w „Pakcie stabilizacji i wzrostu" większej uznaniowości w ocenie przede wszystkim kryteriów stabilności budżetowej (wskazano na reformy systemu ubez­pieczeń społecznych jako podstawę w pełni uzasadniającą przekroczenie wskaźnika deficytu

budżetowego) grozi „psuciem" wspólnego pieniądza i niepożądanymi reakcjami ze strony państw ściśle stosujących się do zasad UGW.

Wielu mieszkańców strefy euro nie było psychologicznie przygotowanych do nowej waluty, która niekiedy jest traktowana jako wyraz utraty tożsamości narodowej, i po­strzega wzrost cen, który towarzyszył wprowadzaniu euro do obiegu, jako znacznie wy­ższy, niż wynika z oficjalnych statystyk. Podaje się w wątpliwość pozytywne efekty unii walutowej, ponadto dochodzi do coraz większych rozdźwięków między konwergencją nominalną a realną. Jednak trudno sobie wyobrazić wyjście kraju ze strefy euro (for­malnie nie istnieją takie procedury) i ponowne wprowadzenie własnej waluty.

Uzyskując członkostwo w Unii Europejskiej, Polska wraz z pozostałymi nowo przyjętymi krajami zadeklarowała podjęcie działań umożliwiających przystąpienie do Unii Gospodarczej i Walutowej. Jednak jako jedyny kraj nowo przyjęty do UE, Polska na początku 2006 r. zwlekała z przedstawieniem planu wypełniania kryteriów konwer­gencji i terminu wejścia do UGW. Przewiduje się, że realny termin przyjęcia Polski to 2010 r. (już w 2007 r. do UGW wejdzie Słowenia); wcześniejsze terminy nie są możliwe ze względu na trudności związane z wypełnieniem kryteriów deficytu budżetowego i stabilności kursu walutowego.

2

27.3. Polityka walutowa i unia walutowa

[Wpisz tekst]

13

27.4. Wspomaganie przemian strukturalnych i rozwoju regionalnego

Wyszczególnie­nie	Inflacja roczna (CPI)		Długoterminowe stopy procentowe		Stabilność budżetowa
		XII 2004/ /XII 2003			VII 2005/ /VII 2004			deficyt finansów publicznych		dług publiczny
						2003	2004	2003	2004	2003	2004
		w%				w%PKB
Wartość progowa	2,2	2,5	6,1	6,0	-3,0		60,0
Kraje strefy euro
Niemcy	2,2	1,9	4,1	4,0	-3.8	-3.7	64.2	66.0
Francja	23	1,8	4,1	4,1	-4.2	-3.7	63.9	65.6
Wiochy	2A	2,2	4,3	4,3	-3.1**	-3.1**	106,3	105,8
Grecja	11	19	4,3	4,0	-5.2	-6.1	109,3	110,5
Belgia	1,9	21	4,2	4,1	+0,4	+0,1	100,0	95.6
Holandia	1,2	1,5*	4,1	4,3	-3.2	-2,5	54,3	55,7
Luksemburg	3J>	4&	•	•	+0,5	-1,1	7,1	7,5
Portugalia	16	1,9	4,2	4,1	-2,9	-2,9	60.1	61.9
Hiszpania	13	13	4,1	4,1	+0,3	-0,3	51,4	48,9
Austria	23	2,1*	4,2	4,2	-1,1	-1,3	65.4	65.2
Irlandia	2A	2,2	4,1	4,1	+0,2	+ 1,3	32,0	29,9
Finlandia	0,1	0,9	4,1	4,1	+2,5	+ 2,1	45,3	45,1
Strefa euro	2,4	2,2*	4,1	4,1	-2,8	-2,7	70.8	7L3
			Pozostałe	kraje UE15
Wielka Brytania	1,6	2,3	4,6	4,9	-3.4	-3.2	39,7	41,6
Szwecja	0,9	0,7	4,6	4,4	+0,2	+ 1,4	52,0	51,2
Dania	1,0	1,9	4,3	4,3	+ 1,2	+2,8	44,7	42,7
UE15	•	2,2*	4,2	4,3	-2,8	-2,6	643	64.7
		Nowe kraje		członkowskie
Polska		1,5	5,8	42	=4.5	=4J	45,4	43,6
Czechy	23	1,4	4,1	4,8	-11,7	-3,0	38,3	37,4
Węgry	15	16	48	12	=42	-4J5	56,9	57,6
Słowacja	18	2,0	5,0	5,0	-3.7	-3.3	42,6	43,6
Słowenia	13	2,0	6£	4,7	-2,0	-1,9	29,4	29,4
Łotwa	14	13	4,9	4,9	-1,5	-0,8	14,4	14,4
Estonia	fL§	12	•	•	+3,1	+1,8	5,3	4,9
Litwa	18	1,9	5,3	4,5	-1,9	-2,5	21,4	19,7
Malta	1,9	1,7	5,0	4,7	-10.5	-5.2	71.8	75.0
Cypr	12	U	4,7	5,8	=43	=Ś2	69.8	71.9
UE25	2,2	2,1*	4,3	4,4	-2,9	-2,6	63,3	63,8

Tabela 27.2. Wypełnianie kryteriów konwergenq'i przez kraje UE

* Dane wstępne.

** Dane po weryfikacji, podkreślono wskaźniki przekraczające wartości piugjwi.

Źródło: opracowanie własne na podstawie: „EurostaL News Release" 2005, nr 101; „EurostaL Statistks in Focus. Economy and Finance" 2005, nr 19-, EC Economic Data Pocketbook nr 1/2005, Uaemborag 2005, s. 74-77,112-113.

---