Znaki specjalne

Na klawiaturze komputera mamy kilka znaków specjalnych. A oto ich nazwy:

# - pot. „płotek” (znak # wywodzi się z łacińskiego skrótu oznaczającej numer i w tej funkcji jest nadal używany w krajach anglosaskich),

/ - ukośnik, często stosowany jest też angielski termin slash,

\ - ukośnik wsteczny, często stosowany jest też angielski termin backslash ,

| - pałka

$ - dolar,

@ - atka (od łac. ad, ang. at),

^ - cyrkumfleks (potocznie „daszek”)

& - „etka” (od łac. et - i),

~ - tylda

( ) - nawiasy okrągłe

[ ] - nawiasy prostokątne

{ } - nawiasy klamrowe (zwane potocznie „wąsami”)

@ i & to ligatury, czyli połączenia dwóch liter w jeden znak graficzny.

Ligatury to znaki pisma w których połączono dwie lub trzy litery, zazwyczaj ze względów estetycz­nych. Wywodzą się jeszcze z czasów rękopiśmiennictwa, a w szczególności z napisów epigraficznych I-II wieku. W niektórych językach występowanie ligatur związane jest z zasadami ortografii np: nor­weskie `æ'. Zazwyczaj fonty zawierają kilka - kilkanaście ligatur. Fonty nazwane Expert mogą zawierać ich kilkadziesiąt. Niektóre ligatury są szczególnie często wykorzystywane, jak np: `&' (etka) wywodząca się z łacińskiego spójnika i (et).

Odpowiedź prof. Jerzego Bralczyka w Poradni Językowej PWN <http://slowniki.pwn.pl/poradnia/> na pytanie o znaki specjalne:

Znaki te bywają nazywane różnie w różnych odmianach polszczyzny - inaczej mówią informatycy i użyt­kow­nicy komputerów, inaczej były nazywane w języku zecerów i drukarzy, jeszcze inne nazwy pojawiają się w róż­nych polskich normach. Niektóre z tych znaków nie mają ustabilizo­wanych nazw również w innych językach łącznie z angielskim. Pełne omówienie tego zagadnienia to materiał na obszerny artykuł, krótko mogę więc przedstawić tylko swoje osobiste poglądy.

Znak | jest stosowany rzadko i przez to sprawia mniej problemów; razem z dużymi komputerami IBM wy­marło rozróżnienie między pionową kreską ciągła i z przerwą, które śladowo zachowało się w opisie odpowied­niego klawisza na niektórych kla­wiaturach. Potocznie nazywam go pałką, w sytu­acjach bardziej formalnych opisuję jego kształ lub funkcję (znak alternatywy). Największy problem sprawia @. Wylansowane przez telewizję odczytywanie tego znaku jako małpa jest już chyba nie do zwalczenia w języku potocznym. Historycz­nie jest to skrócony zapis łacińskiego słowa ad, używanego w języku angielskim jako skrót wieloznacznego słowa at, stosowanego głównie w znaczeniu `po', `w cenie'. Być może warto ożywić nazwę stosowaną przez zecerów: atka. J. Bralczyk

Inne pytania zadane PJ PWN:

ukośnik w funkcji nawiasów Spotykam się czasem z tekstami, w których zamiast nawiasów okrągłych ( ) używa się ukośników. Kiedyś stare maszyny do pisania nie miały nawiasów okrągłych w zestawie czcionek, ale obecnie można je wpisać na każdym komputerze. Wobec tego czy używanie ukośników w miejsce nawiasów nie jest błędem?

Odp. Jeśli tylko dostępne są nawiasy okrągłe, należy im dawać pierwszeństwo, choćby dlatego, że są dwa i każ­dy widzi, który jest lewy, a który prawy. Ukośna kreska natomiast raz zastępuje nawias otwierający, raz nawias zamykający i przez to tekst staje się mało czytelny. Użycia ukośnika zamiast nawiasu nie można jednak rozpa­trywać w kategoriach błędu językowego. Jest to raczej konwencja wynikająca z braku właściwego znaku - zło konieczne i dlatego usprawiedliwione. W tzw. małej poligrafii wydano wiele książek, w których ukośnik używa­ny jest zamiast nawiasów - są wśród nich nawet skrypty uniwersyteckie do nauki kultury języka! Mimo że kom­putery rozwiązały wiele dawnych problemów, podobnych konwencji wynikających z braku odpowiednich znaków graficznych dziś też się używa. Na przykład zamiast Müller wolno nam napisać Mueller - w tej sprawie wypowiadała się nawet Rada Języka Polskiego. - Mirosław Bańko

opuszczanie znaków diakrytycznych Moje wątpliwości dotyczą opuszczania znaków diakrytycz­nych używa­nych w obcych językach w sytuacji niedysponowania odpowiednimi czcionkami. Czy za­sady dotyczące przegło­su obowiązujące w przypadku języka niemieckiego mają również zastosowanie w innych językach (nawet tak odległych jak np. fiński)? Czy zwykłe opuszczenie diakrytyku, bez dodawania litery, byłoby błędem? Zapewne nie, bo jak zastąpić używane we francuskim i tureckim c z ogonkiem, w portugalskim n z tyldą czy skandynaw­skie a z kółeczkiem nad literką (nie znam facho­wych nazw tych znaków)? W tym ostatnim przypadku spotkałem się jednak z powtórzeniem litery a (np. imię Haakon, w oryginale przez jedno a z diakrytykiem).

Odp. Jeśli nie możemy znaków obcych, opartych na alfabecie łacińskim, oddać w formie oryginalnej, wolno nam zastąpić je podobnymi znakami rodzimymi. W związku z tym skandynawskie a z kółecz­kiem nad literką możemy oddać jako a, zaś polskie ł jako l (tylko w tekście niepolskim) itd. W pew­nych wypadkach stosuje się powszechniej przyjęte zastępniki, np. ae zamiast ä, ni zamiast ibe­ryjskie­go n z tyldą itd. Nowy słownik ortogra­ficzny PWN podaje zasady zastępowania znaków narodowych dla alfabetów słowiańskich. Nie wiem, jakie jest podłoże tych trudności, ale problem opisany w pyta­niu traci aktualność, ponieważ współcześnie niemal wszyst­kie teksty przeznaczone do opublikowania opracowuje się za pomocą edytorów komputerowych, które umożli­wiają łatwe wprowadzanie takich znaków. Oznacza to, że nie powinno być problemu z jakąkolwiek literą obcego alfabetu łacińskiego. - Jan Grzenia, Uniwersytet Śląski

porządek alfabetyczny W jakim miejscu w spisach alfabetycznych należy umieszczać wyrazy (nazwiska) rozpoczynające się od liter, których nie ma w polskim alfabecie. Chodzi mi tutaj o takie litery, jak C lub S z róż­nymi „daszkami”, niemieckie „umlauty”, szwedzkie literki z mały­mi kółecz­ka­mi u góry itp. Czy je traktować, jakby nie miały tych dodatków, i umieszczać mię­dzy innymi wyraza­mi na S, C itp., czy raczej - po zakończeniu spisu - dajmy na to, na S - spo­rządzić spis na Ś (to jesz­cze polski alfabet) i dopiero spis na S z daszkiem? To drugie wydaje mi się bardziej sensowne, ale spotykam często tę pierwszą wersję.

Odp. Wiele zależy od tego, komu i do czego taki spis ma służyć. Na ogół jednak - czy to w encyklopediach, czy w katalo­gach bibliotecznych - litery różniące się tylko obecnością obcych znaków diakrytycznych (dasz­ków, ptaszków, akcentów itp.) traktowane są identycznie, tak jakby nie zawierały tych znaków. Pozostaje oczy­wiście pytanie, jak uszeregować np. litery a, á, â, ă, ä, a więc w jakiej kolejności ułożyć słowa różniące się tylko nimi. Być może rozstrzyga to jakaś polska norma, ale w praktyce nie przez wszystkich jest stosowana. W słow­nikach polskich na przykład wyrazy są porządkowane alfabetycznie według zasady „litera po literze”, a gdy ta prosta zasada nie wy­starcza, decyduje chyba stopień znajomości słowa (wyrazy szerzej znane mają pierwszeń­stwo). MB

nowy spójnik w polszczyźnie? Jest „zbitek” wyrazów przedzielonych ukośnikami, np. pliku/plików. Czy pomiędzy wyrazem a ukośnikiem powinnam używać spacji? Jak podzielić taki ciąg w przypadku przeniesienia do nowej lini w tekście pisanym? Czy ukośnik powinien znajować się na końcu wyrazu z ciągu, czy też otwierać nową linię i kontynować ciąg?

Odp. Użycie znaku / (slasha, po polsku ukośnika) w funkcji spójnika lub jest stosunkowo nowe. Ża­den słow­nik, o ile mi wiadomo, takiego znaku nie opisał, nie ma go też w słownikach ortogra­ficz­nych na liście znaków przestankowych. Kłopoty z używaniem ukośnika w zwykłych teks­tach (w przeciwieństwie np. do tekstów mate­matycznych) wynikają więc stąd, że zasady jego użycia są dotąd nie ustalone (według nowej pisowni: nieustalo­ne), a sam znak w pewnym sen­sie nielegalny, bo nie usankcjonowany w przepisach ortograficznych. Dlatego namawiam Panią do zastąpienia go zwykłym spójnikiem, a więc pisania pliku lub plików. Jeżeli jednak z jakichś powodów musi Pani używać ukośnej kreski, to radzę traktować ją tak jak znaki interpunkcyjne, tzn. nie umieszczać odstępu przed nią, lecz tylko po niej i na granicy wierszy dzielić po kresce. MB

Informacje ze strony Roberta Chwałowskiego http://www.typografia.ogme.pl/typografia/

2.5.2.7. Symbol @ (atka)

 Rys. 2.x. Różne realizacje symbolu @.Źródło: opracowanie własne.

Pochodzenie
Berthold Louis Ullman w książce Ancient Writing and Its Influence stwierdza, iż symbol @ jest ligaturą [za: 46]. Ma on pochodzić z uproszczenia łacińskiego ad (na, przy, do, w kierunku).

Nazwa
W języku polskim symbol @ jest nazywany atką. W języku angielskim jest nazywany
commercial at czy at sign [46].

Zastosowanie
Symbol @ jest symbolem zastępującym w niektórych sytuacjach angielskie at (w znaczeniu położenia) i angielskie at price of ... (each) czy at the rate of ... [46]. A więc może być odczytywany jako w, na, przy, w cenie ... (każdy) itp. Na przykład 3 widelce @ $200 może być rozwinięte jako trzy widelce po dwieście dolarów sztuka.
   Symbol @ w adresach e-mailowych może oznaczać na, czy wręcz na serwerze (tak można przetłumaczyć angielskie at w tym kontekście). Adres e-mailowy [e-mail] w języku polskim może być przeczytany jako robertch na wa kropka home kropka pl czy robertch na serwerze wa kropka home kropka pl.

==

2.5.2.8. Symbol & (etka)

Pochodzenie
Symbol & pochodzi z uproszczenia łacińskiego et (spójnik i) [3, s. 78, 271].

 Rys. 2.x. Różne realizacje symbolu &. Bardziej lub mniej wyodrębnialne litery e i t. Źródło: opracowanie własne.

Nazwa
W języku polskim symbol & jest nazywany etką lub et [15, s. 86]. W języku angielskim jest nazywany ampersandem [3, s. 271].

Zastosowanie
Etka może zastępować wyraz „i”. Dyskusyjne jest w jakich okolicznościach taka funkcja jest uzasadniona.

1. Etka jest często używana w nazwach własnych (tytuły czasopism, nazwy firm itp.). To zastosowanie tłumaczą względy estetyczne.

2. W tekście ciągłym etka raczej nie powinna być stosowana. Jedynym uzasadnieniem jej użycia może być jedynie oszczędność miejsca. O ile w języku angielskim czy niemieckim jest to sensowne (jeden znak zamiast trzech), o tyle w języku polskim jest wprost przeciwnie. Symbol & zajmuje więcej miejsca niż wąska litera „i”. W każdym przypadku zmniejszenie czytelności tekstu ciągłego wydaje się jednak zbyt duże.

Niektóre aspekty stosowania etki
Dla niektórych krojów (szczególnie tych, gdzie wysokość majuskuł jest zbliżona do wysokości liter z wydłużeniami górnymi) etka umieszczona w dłuższym tekście wydaje się zbyt duża. W takich przypadkach celowe wydaje się zmniejszenie etki o 1 lub 2 punkty. [4, s. 24-25]

Rys. 2.x. Zmniejszenie wielkości etki w kroju Times New Roman. Źródło: opracowanie własne.

W niektórych krojach etka w wersji pochylonej jest bardziej estetyczna niż wersji prostej. W takich przypadkach celowe wydaje się używanie etki wersji pochylonej. [3, s. 78]

Rys. 2.x. Wersje proste i pochyłe etki w krojach Adobe Garamond i Book Antiqua. Źródło: opracowanie własne.

==

http://www.typografia.ogme.pl/typografia/r2_ligatury_i_abrewaitury.htm

2.5.2. Ligatury i abrewiatury

2.5.2.1. Ligatura a abrewiatura

Według Polskiej Normy [BN-77/7401-15] ligatura to znak stanowiący połączenie dwóch lub więcej liter, a abrewiatura (abrewiacja) to znak stanowiący skrót wyrazu.
    Cytowana Polska Norma do abrewiatur zalicza symbol & (etkę). O ile w niektórych realizacjach etki składowe litery „e” i „t” są trudno wyodrębnialne (czy wręcz są zupełnie niewyodrębnialne), o tyle ważniejsze jest chyba kryterium etymologiczne. Dlatego etkę (każdą, niezależnie od realizacji) należałoby zaliczać konsekwentnie do ligatur. Podobne zasady należy odnieść do symbolu @.

Rys. 2.x. Niektóre abrewiatury (Times New Roman). Źródło: opracowanie własne.

2.5.2.2. Rodzaje abrewiatur

Oprócz abrewiatur (abrewiacji) zdefiniowanych przez Polską Normę (stanowiących jednoznakowy skrót wyrazu), wyróżnia się jeszcze dwa ich rodzaje [15, s. 13]:
1. Suspensje, będące skrótami postałymi przez obcięcie wyrazów (np. inż. - inżynier),
2. Kontrakcje, będące skrótami powstałymi przez ściągnięcie wyrazów (np. dr - doktor).

2.5.2.3. Rodzaje ligatur

Ligatury standardowe
W części krojów pisma litera „f” (szczególnie w odmianach pochyłych) posiada przewieszkę potencjalnie kolidującą z następującą po niej literą. W łacinie (a więc języku pierwotnym dla alfabetu łacińskiego) najczęściej występującymi zestawieniami są: „ff”, „fi”, „fl”, „ffi” i „ffl”. Ligatury powstałe z tych zestawień okazały się wystarczające także dla języka angielskiego. Stąd też takich właśnie pięć ligatur jest obecne w większości fontów. [3, s. 50; 52]
    

Rys. 2.x. Pięć podstawowych ligatur standardowych (Bembo Italic). Źródło: opracowanie własne.

Charakterystyka niektórych języków (częstość występowania kolidujących ze sobą zestawień liter) może powodować celowość projektowania dodatkowych ligatur standardowych.
   

Rys. 2.x. Przykład specyficznej polskiej ligatury „łł” (Monotype Script). Polskie znaki: Andrzej Tomaszewski,                  ligatura: Adam Twardoch. Źródło: [52].

Ligatury estetyczne

Ligatury estetyczne są tworzone w celu podniesienia estetyki składu [52].

Rys. 2.x. Niektóre ligatury estetyczne (Chianti Italic). Źródło: opracowanie własne.

Ligatury językowe

W niektórych językach połączenia liter stanowią osobny znak pisma (element alfabetu - literę). W takich przypadkach można mówić o ligaturach językowych.

Rys. 2.x. Niektóre ligatury językowe (Bembo). Źródło: opracowanie własne.

2.5.2.4. Ligatury z niestykającymi się literami

W ligaturach litery nie muszą być ze sobą połączone. O obecności takich właśnie ligatur decyduje projektant kroju (ustalając taką a nie inną odległość sąsiadujących liter) czy kompatybilność (np. gdy w wersji pochyłej litery nachodzą na siebie, a w wersji prostej nie - wtedy w foncie z prostą wersją kroju w miejscu ligatury są umieszczone po prostu dwie litery obok siebie). O tym, że jest to ligatura świadczy fakt, iż połączone litery są traktowane (i zakodowane w foncie) jako jeden znak (glif).

Rys. 2.x. Ligatury standardowe z niestykającymi się literami (Chianti). Źródło: opracowanie własne.

2.5.2.5. Kwalifikowanie ligatur

Granice pomiędzy niektórymi ligaturami standardowym, ligaturami estetycznymi i ligaturami językowymi są dosyć płynne. Często o tym, czy dana ligatura została stworzona z pragmatycznych czy estetycznych przesłanek decyduje konkretna realizacja. Np. niemieckie połącznia liter „ch” można zaliczyć zarówno do ligatur językowych jak i estetycznych, czasami wręcz do ligatur standardowych.

Rys. 2.x. Różne realizacje ligatury „ch” (rodzina Chianti). Źródło: opracowanie własne.

2.5.2.6. Stosowanie ligatur

O użyciu ligatur standardowych czy estetycznych w danym składzie decyduje osoba składająca. Każdorazowa decyzja zastosowania ligatur powinna być uzasadniona i przemyślana.
   Ligatury standardowe i estetyczne mogą podnieść jakość składu.
   Są też sytuacje, gdy ligatur nie powinno się stosować, bądź ich stosowanie jest wątpliwe.
1. W składzie, w którym zwiększone są odległości międzyliterowe. Odległości pomiędzy literami w ligaturach nie zwiększają się. Prowadzi to do niepożądanego efektu.

Rys. 2.x. Ligatury standardowe w składzie ze zwiększonymi odległościami międzyliterowymi (Bembo).                  Źródło: opracowanie własne.

2. W książkach dla dzieci. Dzieci uczące się czytać nie znają ligatur i mogą w nich nie rozpoznać składowych liter.

3. W niektórych krojach (szczególnie w składach małym stopniem pisma) ligatura „fl” (także ligatura „fi”, choć w mniejszym stopniu) może bardzo przypominać majuskułową literę „A”. Obniża to czytelność tekstu, szczególnie gdy taka ligatura znajduje się na początku wyrazu.

Rys. 2.x. Niektóre ligatury„fl” (Bembo, Adobe Garamond, Bodoni Antiqua, Bookman Old Style i Century                  Schoolbook). Źródło: opracowanie własne.

Prof. J. Bralczykowi podoba się „ciach”, ale nie akceptuje formy „wtyłciach”.

7

---