OKRES PRENATALNY - od 38 do 42 tyg., średnio 280 dni

faza zarodkowa - do 8 (14?) tyg.

• okres blastogenezy - do 4 tyg.

• okres organogenezy (kształtowania się narządów) - od 4 tyg.

• wykształcenie wszystkich głównych części ciała

• 7/8 t. - rozwój w kierunku płci

• 7 t. - serce pełnosprawne czynnościowo

• szybki rozwój mózgu

faza płodowa - od 9 (14?) tyg. do końca ciąży

miesiąc
3	- nerki zaczynają wytwarzać mocz (wydalany do płynu owodniowego; większość zbędnych metabolitów trafia jednak do krwi matki) - wytworzenie gałek ocznych i ich połączenie z OUN - rozpoczyna się aktywność ruchowa płodu
4	- najszybsze tempo wzrastania płodu - zarysy szczegółów twarzy i skóry - zaawansowany rozwój OUN (bruzdy i zwoje na powierzchni mózgu) i układu krążenia (serce 120/min) - przyspieszenie rozwoju narządów płciowych, zwł. żeńskich
5	- z zewnątrz dostrzegalne ruchy płodu (wyczuwalne od 18-20 tyg.) i czynność serca - możliwe wykrycie wad OUN - widoczne zróżnicowanie zewnętrznych narządów płciowych - niezdolny do życia pozamacicznego - niedostatecznie rozwinięte: układ oddechowy, pokarmowy, skóra i termoregulacja - rozpoczyna się wytwarzanie surfaktantu
6	- doskonalenie skóry; gruba maź płodowa - nasila się kostnienie
7	- możliwość przeżycia poza organizmem matki (prawdopodobieństwo 80%) - intensywny rozwój mózgu - integracja OUN z innymi układami
8	- reaguje na dźwięki
9	- ruchliwość maleje - 2-3 tyg. przed porodem nie rośnie (zmiany degeneracyjne łożyska) - macica obniża się, mętnieją wody płodowe - płód zwraca się główką w kierunku miednicy - prawidłowe stężenie surfaktantu po 37 tyg.

OKRES POSTNATALNY

okres noworodkowy - pierwsze 28 dni

• wiek ciążowy liczy się od ostatniej miesiączki

• noworodek donoszony: urodzony w 38-42 tyg., 50-52 cm dł., 3,0-3,5 kg , ch. zazwyczaj trochę > dz.

• wcześniak: urodzony w 22-37 tyg., 501-2500g

• noworodek przenoszony: urodzony powyżej 42 tyg.

• głowa: ¼ dł. ciała (dorosły 1/8), obwód 34-36 cm (1-2cm większy od obwodu klatki piersiowej)

• mózgowie: 350-400g = 14% m. c. (dorosły 2%)

• przedgłowie - uwypuklenie części główki przodującej w kanale rodnym, spowodowane przesiękiem wskutek podciśnienia; przekracza granice kości

• krwiak podokostnowy - ograniczony do 1 kości, wymaga interwencji chirurgicznej

• luźne połączenia kości czaszki - zniekształcenia po porodzie; ciemiączka i szwy zarastają do 18 m-ca

• krótkie kończyny

• środek ciężkości powyżej pępka (dorosły - na poziomie spojenia łonowego)

• klatka piersiowa beczkowata, poziome ustawienie żeber → skurcz mięśni międzyżebrowych nie zwiększa pojemności klatki piersiowej

• brzuch „wzdęty”

• nieco wzmożone napięcie mięśniowe

• na przedramionach meszek płodowy (lanugo)

• w 3-4 dobie fizjologiczne złuszczanie się naskórka

• fizjologiczny spadek masy ciała - do 10%; w I miesiącu przybiera 500-600g

• prawidłowa czynność serca 120-160/min

• prawidłowa częstość oddechów 40-60/min

• termoregulacja nie w pełni dojrzała; t.=37°C (po urodzeniu ulega obniżeniu); rzadko reagują gorączką na zakażenie

• pocenie się - tylko u donoszonych, wcześniaki poniżej 32 tyg. nie

• skala Apgar

- 0 - 2 pkt za każde kryterium:

1) zabarwienie skóry

2) oddechy

3) czynność serca

4) napięcie mięśniowe

5) reakcja na odsysanie (wprowadzenie do nosa cewnika wywołuje intensywny płacz, krzyk)

- wykonuje się w 1, 3, 5 i 10 minucie po urodzeniu

- po 3 min. zmiany w OUN są jeszcze odwracalne; jeśli po 5 min. ma mało pkt → znaczne uszkodzenie OUN, np. MPD

- gdy matka w czasie porodu otrzymała narkotyczne leki p/bólowe, zdrowy noworodek może mieć zaburzenia oddychania i mało pkt w Apgar

- prawidłowy noworodek: różowy, prawidłowo oddycha, czynność serca powyżej 100/min., czynne ruchy, przygięte kończyny, krzyczy

- stan kliniczny:

prawidłowy: 8-10 pkt

patologiczny: 5-6 pkt - lekkie niedotlenienie, 3-4 pkt średnie, 0-2 pkt ciężkie

0-3 pkt → wentylacja mechaniczna 100% tlenem, intubacja dotchawicza, adrenalina dotchawiczo

• pierwszy oddech - dopiero gdy spadnie pO₂ w pępowinie

• wstępne zaopatrzenie noworodka:

- odpępnienie i zawinięcie kikuta pępowiny w jałowy gazik

- udrożnienie dróg oddechowych

- ocena stanu wg Apgar

- jak najszybszy kontakt z matką

- odsysanie - tylko w razie potrzeby

- kąpiel - obecnie się od tego odchodzi - maź płodowa ma znaczenie ochronne, wchłania się po kilku h

- zabieg Credego - zakroplenie do worka spojówkowego AgNO₃ - zapobieganie zakażeniu Trichomonas vaginalis (może prowadzić do ślepoty)

• prawidłowo: masa 2,5 - 4,5 kg, długość 47-58 cm

• noworodki eutroficzne: masa ciała właściwa da wieku ciążowego

• noworodki hipertroficzne: masa ciała za duża w stosunku do wieku ciążowego (powyżej 97 c.)

• noworodki hipotroficzne: za mała urodzeniowa masa ciała (MUMC) w stosunku do wieku ciążowego (poniżej 2500g) - opóźnienie wewnątrzmacicznego wzrastania)

- hipotrofia asymetryczna - masa za mała, długość ciała prawidłowa

- hipotrofia symetryczna - za mała masa i długość

- zagrożone wystąpieniem opóźnienia rozwoju psychoruchowego, zaburzeniami rozwojowymi i chorobowymi (trudności w nauce, MPD, upośledzenie umysłowe i inne)

- łatwo dochodzi go hipoglikemii - niewielki zapas glikogenu wątrobowego

- upośledzona reabsorpcja kanalików bliższych - szybciej dochodzi do utraty elektrolitów, zwł. hiponatremii; nasila się glikozuria i odwodnienie

• zgięcie kończyn we wszystkich stawach

• głowa spoczywa na boku

• na silne światło lub dźwięk reaguje rozchylaniem rąk lub płaczem

• w pozycji na brzuchu może unosić głowę na kilka sekund

• trzymanie w pozycji siedzącej - głowa odchyla się do tyłu, ale wyczuwa się napięcie mięśniowe

• kontakt z otoczeniem gł. za pośrednictwem skóry

• pod koniec potrafi na kilka sekund ufiksować wzrok na kolorowym przedmiocie

• śpi 20 - 22 h/dobę

• odruchy noworodkowe:

- niemożność wywołania lub wyraźna asymetria → zaburzenia OUN

- przetrwanie przez dłuższy czas → mózgowe porażenie dziecięce

odruch	opis	kiedy powinien zanikać?
pełzania (Bauera)	leżąc na brzuchu prostuje i zgina rączki i nóżki, pełza; może spaść ze stolika	2-3 m-c
chwytny małpi	dotyk powierzchni dłoniowej powoduje: 1) skurcz zginaczy i zaciśnięcie dłoni 2) przyciąganie ciała	4 m-c
podparcia (stąpania)	trzymany pionowo podczas dotknięcia stopą podłoża prostuje nóżki i tułów	3 m-c
ssania	po podaniu smoczka od razu ssie; występuje u zdrowych, donoszonych noworodków; nie występuje u bardzo niedojrzałych wcześniaków	po 1 rż.
połykania	występuje u zdrowych, donoszonych noworodków; nie występuje u bardzo niedojrzałych wcześniaków	-
Moro (obejmowania)	nagły hałas, uderzenie w podłoże, na którym leży dziecko (na wznak) powoduje rozrzucenie rączek na boki, a następnie ruch jakby obejmowania nie zanika w MPD	5 m-c
szukania	dotknięcie policzka, okolicy kącika ust powoduje zwrócenie głowy w kierunku dotknięcia (umożliwia noworodkowi odszukanie brodawki sutkowej) i otwieranie ust	2-3 m-c
spadochronowy Landaua	szybki ruch ku dołowi niemowlęcia trzymanego w pozycji poziomej twarzą w dół → łukowate wygięcie tułowia, uniesienie głowy i wyprost kończyn dolnych w stawach biodrowych; w pełni wyrażony w II półroczu życia brak → zmiany organiczne w OUN	3 rż.
podeszwowy Babińskiego	drażnienie zewnętrznego brzegu podeszwy stopy powoduje zgięcie grzbietowe palucha i rozszerzenie pozostałych palców spowodowany niepełną mielinizacją OUN	2 rż.
na światło	jasne światło powoduje zaciśnięcie oczu
oczu śpiącej lalki	skręcanie głowy powoduje ruch gałek ocznych w przeciwnym kierunku	10 dzień
toniczny szyjny asymetryczny Magnusa de Kleina	zmiana ułożenia głowy powoduje przyjęcie tzw. „pozycji szermierza” (wyprost kończyny górnej po stronie skrętu głowy, po przeciwnej zgina się)
skrzyżowany wyprostu kończyn	dziecko leży z nogami zgiętymi w kolanach, podrażnienie podeszwy stopy powoduje wyprost	2 m-c
wygięcia grzbietu (Galanta)	drażnienie w pobliżu wyrostków poprzecznych kręgosłupa powoduje wygięcie grzbietu po stronie drażnionej

okres niemowlęcy - 1 rż.

• podwaja masę urodzeniowa w 3-4 m-cu, potraja w 9-10

• I półrocze - przyrost miesięczny 600-700 g; II - 500g

• w I kwartale rośnie 10 cm, w II 6 cm, w III i IV 4 cm

• w ciągu 1 rż. obwód głowy wzrasta o 10 cm, klatki piersiowej o 12 cm

• pod koniec: przyrost wysokości wynosi ok. 23-25 cm, masy ok. 7 kg

• dobrze rozwinięta tkanka tłuszczowa

• roczne dziecko - śr. 6 zębów; dz. ząbkują na ogół szybciej od ch.

• szybki rozwój mózgowia i integracja OUN z układem ruchu; 14 h snu

• im młodsze, tym bardziej zagrożone alergiami i zakażeniami, szczególnie układu pokarmowego

• słabo rozwinięty układ chłonny

• okres oralny - satysfakcja z karmienia i ssania przedmiotów

- przyrost 800-900 g

- obwód główki = obwód klatki piersiowej

- opanowuje ruchy mm. szyi, tułowia, barków

- unosi głowę na kilka sekund; utrzymuje ją prosto w pozycji siedzącej

- reaguje nasłuchiwaniem na dźwięk 9zatrzymuje spojrzenie lub ruch)

- wodzi wzrokiem za kolorowym przedmiotem

- uśmiech - na kontakt z matką

- dźwięki przypominające samogłoski

- w pozycji leżącej na brzuchu unosi głowę na 1 minutę

- podczas podciągania z pozycji leżącej na wznak do siedzącej potrafi na krótko unieść głowę

- początek zarastania tylnego ciemiączka

- trzyma włożony w rękę przedmiot

- uśmiech nie tylko na kontakt z matką

- „gurzenie”, „gruchanie”

- podczas podciągania do pozycji siedzącej trzyma głowę w osi kręgosłupa

- bawi się rączkami, wkłada do buzi zabawki

- unosi główkę i klatkę piersiowa opierając się na przedramionach

- głośno się śmieje; poszerza się zakres wydawanych dźwięków

- przekręca się z pleców na boki

- podczas pociągania do pozycji siedzącej głowa zbliża się do klatki piersiowej, następuje zgięcie w stawach biodrowych i kolanowych

- leżąc na brzuchu opiera się na dłoniach

- podtrzymywane pod pachami utrzymuje pozycję pionowa kilka sekund, stojąc na palcach

- sięga po leżącą zabawkę, ale nie umie jej chwycić

- różnicuje mimikę i ton głosu matki

- pierwsze zęby mleczne → gorączka, biegunki, płacz, rozdrażnienie

- siedzi przy pomocy

- przekręca się z brzucha na plecy

- opiera się na wyprostowanych rączkach

- chwyta zabawkę całą dłonią, wkłada do buzi, przekłada z ręki do ręki

- odróżnia rodzinę od obcych

- łączy sylaby łańcuchowo

- uczy się żuć

- leżąc na wznak bawi się nogami

- aktywnie zmienia położenie ciała - obraca się z pleców na brzuch

- samodzielnie siada

- podtrzymywane pod pachami prostuje i zgina nogi (odbijanie się od podłoża, sprężynowanie)

- potrafi jednocześnie chwycić w obie ręce 2 przedmioty

- szuka przedmiotu, który mu upadł i podnosi go

- dużo gaworzy, zmieniając głośność i intonację

- zmienia swoje położenie

- potrafi obrócić się wokół własnej osi

- chwytając palce dorosłego potrafi podciągnąć się do pozycji siedzącej i samodzielnie siedzieć kilkanaście sek.

- zwiększa się uwaga i koncentracja

- interesuje się swoim odbiciem w lustrze

- rozróżnia kolory

- nasila się rezerwa wobec obcych

- zmienia natężenie głosu (szept), stale mówi do siebie

- postawa pionowa

- samodzielnie siedzi ok. 1 min.

- podparte na ramionach pełza

- trzymane za ręce stoi kilka sek.

- celowo upuszcza trzymany przedmiot, wyjmuje mniejsze z większego

- kojarzy słowa ze znaczeniem

- podwójne sylaby (ma-ma, ba-ba)

- samodzielnie podnosi się i siada

- stoi ok. 30 sek. trzymając się przedmiotów

- kołysze się oparte na dłoniach i kolanach

- chwyta przedmioty kciukiem i palcem wskazującym

- powtarza proste gesty i sylaby

- rozróżnia nazwy niektórych przedmiotów i potrafi je wskazać

- wykonuje pewne czynności dla uzyskania aprobaty dorosłych

- raczkuje (nie musi, może od razu zacząć chodzić)

- dość pewnie stoi

- trzymane za ręce robi pierwsze kroki

- samodzielnie je herbatnik, pije z kubka

- rozumie zakazy, ale ich nie zapamiętuje i nie stosuje się do nich

- pierwsze samodzielne kroki (dz. szybciej niż ch.)

- wrzuca przedmiot do pojemnika przez otwór lub podaje go do ręki

- reaguje na proste polecenia

- rozumie treść krótkich zdań

- pierwsze słowa

- łatwo się rozprasza. bywa przekorne

- podaje przedmioty do ręki

- 6 ząbków

okres poniemowlęcy (wczesnego dzieciństwa) 2-3 rż.

• zwolnienie tempa rozwoju

• przyrost wzrostu: ok. 12 cm w 2 rż., ok. 8 cm w 3 rż.

• pod koniec: ¼ ostatecznej masy, 1/3 powierzchni, nieco powyżej ½ wzrostu i 90% obwodu głowy

• koniec wyrzynania się zębów mlecznych

• wydłużenie kończyn

• zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej, zwiększenie mięśniowej; zgrabnieje sylwetka

• podkreślenie fizjologicznych krzywizn kręgosłupa

• wiotkość mięśni → wypięty brzuch i płaskie stopy (fizjologia)

• opanowane podstawowe czynności motoryczne (dz. na ogół szybciej)

• równowaga wodno-elektrolitowa

• zwiększa się odporność

• intensywny rozwój mowy (dz. szybciej)

• intensywny rozwój OUN

• rozwój osobowości (można wykryć zaburzenia), poczucie własnej odrębności

• brak poczucia czasu, rytuały

• znaczna pobudliwość ruchowa i niemożność dłuższej koncentracji uwagi

• wzrost sprawności manualnej i wzrokowo-ruchowej

• uczy się posługiwania przedmiotami codziennego użytku (przez naśladownictwo)

13-15 m-c - większość dzieci chodzi bez pomocy

15 m-c - samodzielnie wchodzi na krzesło

- intensywny rozwój mowy - buduje proste zdania

- poszerza się zakres rozumianych pojęć

- zmienność nastrojów

- rozwój koordynacji wzrokowo-ruchowej i orientacji przestrzennej

- wieża z 2 klocków

- nieudane próby samodzielnego jedzenia

1,5 roku - je bez pomocy

- wykonuje proste polecenia

- naśladuje czynności wykonywane przez matkę

- potrafi wskazać kilka nazwanych przedmiotów

- sygnalizuje potrzebę oddania moczu

2 lata - składa 2-3 wyrazy; zna ok. 300 słów

- wieża z 5-6 klocków

- próby samodzielnego ubierania się i mycia rąk

- zaczyna zadawać uporczywe pytania

- wchodzi na schody, biega

2,5 roku - potrafi samodzielnie się ubrać

- zaczyna rozróżniać kolory

- rysuje proste figury

- często jeszcze sepleni

- zauważa różnice płci

3 lata - zaczyna mówić poprawnie i gramatycznie; zna ok. 1500 słów

- staje na 1 nodze

- schodzi ze schodów

- jeździ na 3-kołowym rowerku

- rozwój praksji (ruchy celowe)

- koordynację czynności ruchowych przejmuje kora

- ustala się lateralizacja (dominacja 1 półkuli)

- rozwój pamięci (gł. mechanicznej) i koncentracji

- naśladownictwo

- dużo mówi, lubi czytanie i opowiadanie bajek

- przekora, upór, zachowania egocentryczne, zazdrość

- pod koniec 3 rż. powinno mieć pełną kontrolę nad zwieraczami

- kształtują się nawyki higieniczne i podstawowe umiejętności samoobsługi

okres przedszkolny 4-6 rż.

• zwolnienie tempa rozwoju utrzymuje się

• rozpoczęcie wydzielania własnego hormonu wzrostu

• przyrost wzrostu 26-27 cm (dz. - przewaga 1 cm; przewaga dzieci miejskich), masy o ok. 10 kg

• wydłużanie kończyn dolnych, silnie zaznaczone krzywizny kręgosłupa

• od 3 rż. dymorfizm płciowy

• nasilenie mineralizacji kości

• od 6 rż. wymiana uzębienia na stałe

• od 5 rż. wzmocnienie aparatu więzadłowo-ścięgnistego stopy; płaskostopie staje się patologią

• wzmożona ruchliwość („rozrzutność ruchowa”); stopniowo maleje od 5-6 rż.

• zaczyna się przewaga 1 ręki

• precyzyjne ruchy manualne pozostają trudne → nieukończona mielinizacja

• rozwój pamięci i doświadczenia ruchowego

• trudniejsze formy ruchu - narty, łyżwy, rower 2-kołowy

• wzrost potrzeby kontaktu z rówieśnikami

• 4 lata: gadatliwe, fantazjuje, chętnie bawi się z innymi dziećmi, dobrze biega, skacze i rzuca

• 5 lat: chętnie bawi się w grupie, intensywny rozwój pamięci, spostrzegania, uwagi, mowy, bogata wyobraźnia, chętnie rysuje i maluje, potrafi skupić uwagę na określonym zadaniu, kształtują się uczucia i wola

okres szkolny 7-15 rż.

faza obojętnopłciowa: dz. do 8 rż., ch. do 9 rż.

• zwolnienie tempa rozwoju, okres względnego spokoju biologicznego

• integracja międzynarządowa

• zwiększa się odporność

• wrażliwość narządów zmysłów osiąga pułap

• dojrzałość prostych czynności ruchowych

• opanowane ok. połowy ruchów charakterystycznych dla dorosłego

• u dzieci opóźnionych w rozwoju występują trudności w pisaniu → niepełna innerwacja mięśni

• postępująca ekonomia ruchów i zdolność koncentracji

• spłaszczenie klatki piersiowej; może pogłębiać się kifoza piersiowa

• szybkie wydłużanie się stopy i kończyny dolnej

• gromadzenie rezerw ustrojowych na okres dojrzewania płciowego

• stopniowo zaznacza się dymorfizm płciowy

faza dojrzewania płciowego

• 9-12 rż. - najlepszy okres kształtowania sprawności ruchowej („złoty okres motoryczności”)

• w okresie dojrzewania płciowego: spadek koordynacji ruchów, ich precyzyjności, niezręczność ruchowa, skłonność do niepokoju ruchowego i ruchów mimowolnych (tiki, grymasy) - tzw. mutacja motoryczności spowodowana pokwitaniowym skokiem wzrostu; objawy te przemijają

♀ 8-16 rż.

• najpierw - wydzielanie z pochwy śluzu o kwaśnym pH

• ok. 11 rż. - powiększenie gruczołów piersiowych (M2); pełny rozwój do stadium M5 trwa ok. 5 lat

• pokwitaniowy skok wzrostu (8-10 cm) - ok. 12 rż., ok. 6-12 m-cy przed menarche

• zwiększenie ilości tkanki tłuszczowej, lokalizacja typowo żeńska

• pokwitaniowy skok szerokości bioder i zmiana kształtu miednicy

• początek rozwoju owłosienia łonowego zwykle następuje ok. 2 lat po początku rozwoju piersi (stadium P2); kończy się ok. 14 rż. (dopiero wtedy pojawia się owłosienie pachowe)

• menarche - ok. 13 rż., piersi w stadium M3-M4, wiek kostny 13-14 lat

• niepokojący jest brak miesiączki u dz. z wiekiem kostnym powyżej 14,5 lat

• pierwsze miesiączki (metrorrhagia iuvenilis) - najczęściej bezowulacyjne (tzw. niepłodność młodzieńcza; nie zawsze występuje); do 2 lat mogą być nieregularne; u 20% bolesne

• mniejsze zainteresowanie aktywnością ruchową

• ok. 16 rż. - zarastanie nasad kości długich

• 3 tory: wcześnie dojrzewające (najwyższe), przeciętnie dojrzewające, późno dojrzewające (najniższe)

♂ 9-17 rż.

• pierwsza polucja ok. 13,5 rż. - nie jest jednoznaczne z możliwością zapłodnienia

• punkt graniczny fazy przedpokwitaniowej i pokwitaniowej - szczyt przyrostu wysokości ciała (13,5-14 lat); rozwój narządów płciowych i owłosienia łonowego jest już wtedy zaawansowany - stadium G4

• pokwitaniowy skok wzrostu: trwa kilka lat, 25% całego przyrostu postnatalnego, uwarunkowany przyspieszeniem wzrostu tułowia i kończyn dolnych; roczny może przekraczać 12 cm; pod wpływem testosteronu i hGH; ok. roku przed I polucją

• rozwój jąder - ok. 6 lat z przyspieszeniem ok. 13-14 rż.

• rozwój prącia - od ok. 13 rż., trwa ok. 2 lat, zależy od stężenia testosteronu

• pokwitaniowy skok szerokości barków i klatki piersiowej

• po 14 rż. przyspieszenie przyrostu masy - w szczycie ok.. 10 kg rocznie

• do zarośnięcia nasad kości długich konieczne są h. tarczycy i kortyzol

• stadium P5 owłosienia łonowego - 15-16 rż.

• ok. 13-14 rż. - zarost na twarzy (górna warga)

• 13-15 rż. - mutacja głosu (szybki wzrost chrząstki tarczowatej i wydłużanie strun głosowych)

• odrębności okresu dojrzewania typowe dla płci męskiej:

- większy skok pokwitaniowy

- późniejszy szczyt szybkości wzrastania

- większy przyrost masy kostnej i mięśniowej, mniejszy - tkanki tłuszczowej

- większa zmienność przebiegu

okres młodzieńczy 16-20 rż.

• kończą się procesy różnicowania większości tkanek

• ustalają się proporcje ciała i jego ostateczna wysokość

• kończy się dojrzewanie układu mięśniowego, ale może dalej rozwijać się siła

• równowaga anabolizmu i katabolizmu

• człowiek jest przygotowany do rozrodu

• największa wydajność

• dojrzałość intelektualna

• uspokojenie życia psychicznego

okres dojrzałości 20-25 do 40-50 rż.

• stopniowe zubożenie motoryczności, regresja od 30 rż.

okres starzenia się - od 40-50 rż.

2

---