System partyjny w Polsce po 1989r.

1) Podstawy prawne działalności partii politycznych w Polsce po 1989 roku

W procesie kształtowania się organizacji i zasad funkcjonowania partii politycznych w Polsce po 1989r. można wyróżnić trzy etapy:

1) 1989- 1990- działalność partyjna mogła być kształtowana być prowadzona w oparciu o ogólne regulacje konstytucyjne oraz stopniowo kształtującą się praktykę, której wpływ na orzecznictwo sądowe i administracyjne, doprowadziło do podjęcia prac nad tzw. „pierwszą” ustawą o partiach politycznych z 1990roku.

2) 1990- 1997- dynamiczny rozwój aktywności obywatelskiej w życiu politycznym doprowadził do przygotowania kolejnego aktu prawnego, który miał regulować problematykę działalności partii politycznych szerzej i bardziej szczegółowo.

3) 1997- do dziś- przygotowanie ustawy o partiach politycznych (Ustawa z dnia 27 czerwca 1997r. o partiach politycznych) obowiązuje do dziś, wielokrotnie nowelizowana, co wskazuje na konieczność dostosowania funkcjonującej ustawy do zmieniających się realiów polityczno- ekonomicznych.

Przez długi okres czasu polski system polityczny określany był mianem „hegemonicznego”, po roku 1989 nastąpiła konieczność wprowadzenia regulacji prawnych określających zasady funkcjonowaniu partii politycznych. Konieczność wynikała z nagłego pojawienia się na scenie politycznej nowych podmiotów, roszczących sobie roszczące sobie prawo do miana „partia” (np. Unia Demokratyczna, Porozumienie Centrum, Kongres Liberalno- Demokratyczny, Zjednoczenie Chrześcijańsko- Narodowe, Konfederacja Polski Niepodległej, czy Unia Polityki Realnej). Dostrzegając znaczenie tych organizacji, ustawodawca już 29 grudnia 1989 roku znowelizował ustawe zasadniczą, wprowadzając do niej zapisy odnoszące się do działalności partii politycznych. Artykuł 4 Konstytucji stanowił odtąd, że „partie polityczne zrzeszają się na zasadzie dobrowolności i równości obywateli Rzeczpospolitej Polskiej w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa”, a „o sprzeczności z Konstytucją celów lub działalności partii politycznych orzeka Trybunał Konstytucyjny”. Do 1990 r. czyli do wejścia w życie ustawy o partiach politycznych art. 4 Konstytucji stanowił podstawę prawną działalności partii politycznych. Partie do roku 1990 nie zostały uznane za osoby prawne. W wielu przypadkach w stosunku do partii politycznych stosowano per analogia przepisy ustawy o stowarzyszeniach. Problem stanowiła również kwesta finansowanie działalności partii politycznych. Istniał wprawdzie projekt finansowanie partii, autorstwa PZPR i SD, zakładający finansowanie bezpośrednio z budżetu państwa, proporcjonalnie do liczby uzyskanych mandatów, ale projekt ten nie został oceniony pozytywnie.

Pojawiające się trudności z określeniem zasad działalności partii politycznych po przemianach ustrojowych doprowadziły do zapoczątkowanie na przełomie 1989 i 1990 roku prac legislacyjnych, które zakończyły się 28 lipca uchwaleniem ustawy o partiach politycznych. Nowa ustawa definiowała partię jako „organizację społeczną, występującą pod określoną nazwą, stawiającą sobie za cel udział w życiu publicznym, w szczególności przez wywieranie wpływu na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy”. Członkami partii politycznych mogli być tylko obywatele polscy, którzy ukończyli 18 rok życia. Ustawa formułowała zakaz tworzenia jednostek organizacyjnych partii na terenie zakładów pracy i w Siłach Zbrojnych. Ustawodawca przyznał partiom osobowość prawną, jednak brak jednoznacznego stwierdzenia wskazywał na możliwość legalnego działania partii politycznej pozbawionej osobowości prawnej. Partia z samego faktu powstania nie uzyskiwała osobowości prawnej, dopiero z chwilą zarejestrowania w ewidencji prowadzonej przez Sąd Wojewódzki w Warszawie, skutkował nadaniem osobowości prawnej. Ustawa dopuszczała likwidację partii politycznej, gdy jej działalność zmierzała do zmiany konstytucyjnego ustroju RP lub prowadziła do stosowania przemocy w życiu publicznym.

W maju 1990 roku uchwalono Ordynację wyborczą do Senatu i Sejmu RP. Uregulowanie, zwłaszcza w zakresie finansowania stanowiły novum na gruncie prawa polskiego, wzorując się na rozwiązaniach brytyjskich i amerykańskich. Ordynacja wyborcza zapewniała komitetom wyborczym zarejestrowanych kandydatów równy dostęp do środków masowego przekazu, czas antenowy był jednak udzielany proporcjonalnie do liczby zarejestrowanych kandydatów. Ugrupowania startujące nie mogły liczyć na finansowe wsparcie z budżetu państwa i państwowych jednostek organizacyjnych. Ograniczone było również finansowanie partii ze środków prywatnych. Ustalono jawność finansowanie. Koszta kampanii wyborczej nie mógł przekroczyć 60- ciu miesięcznych wynagrodzeń w sześciu podstawowych działach sfery produkcji materialnej.

Ordynacja wyborcza do Sejmu z 1993r. zezwoliła na udzielanie komitetom wyborczym dotacji podmiotowych, proporcjonalnie do liczby miejsc w Senacie (Sejmie) obsadzonych przez dany komitet.

Zasady organizowania, funkcjonowania i finansowania partii politycznych pozostawały niezmienione, aż do 1997 r., kiedy nowa ustawa zasadnicza i ustawa o partiach, ustaliły obowiązujące do dnia dzisiejszego regulacje prawne dt. partii.

Ustrojodawca pozostał przy funkcjonującej wcześniej definicji partii polityczne. Zakazał on „ istnienia partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa, albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa”.

Ustawa o partiach politycznych z 1997r. przewiduje tworzenie partii politycznych w trybie rejestracyjnym. Partię polityczną może powołać grupa co najmniej trzech obywateli, którzy ukończyli 18 rok życia i posiadają pełnię praw politycznych. Ustawa wprowadziła możliwość finansowania działalności partii politycznej z budżetu państwa. Dotyczy to tych partii, które w wyborach do Sejmu RP otrzymały co najmniej 3 proc. ważnie oddanych głosów na jej kandydatów, lub 6 proc. w przypadku uczestnictwa w koalicji wyborczej.

Ustawa o partiach politycznych z 1997r. „ma charakter nowoczesny, nawiązuje do współczesnych standardów nowoczesnych. Jednakże rozwiązania przyjęte w Polsce odznaczają się dużym zakresem represyjności. Przepisy odznaczają się całą gamą możliwych sankcji, do których może sięgnąć zarówno TK jak i Sąd.

2) Fazy kształtowania się polskiego systemu partyjnego po 1989 roku

Za Jerzym Sielskim można wyróżnić trzy fazy kształtowania się polskiego systemu partyjnego po przemianach ustrojowych:

1) System quasikonsensualny (1989-1990)

2) Rozbicia wielopartyjnego ( 1990- 1993)

3) System dwublokowy (1993- do dziś).

System quasikonsensualny (1989-1990)

W 1989 roku odbyły się wybory parlamentarne zwane kontraktowymi. Ich istota polegała na tym, że w wyborach do Sejmu nie dopuszczono do bezpośredniej rywalizacji o mandaty poselskie pomiędzy kandydatami PZPR a opozycją. 65 proc. miejsc w izbie niższej (299 mandatów) przypadło PZPR, ZSL, SD, PAX, PZKS, UChS, a 35 proc. (161 mandatów) kandydatom bezpartyjnym. Nowa ordynacja wyborcza z 1989 roku dała opozycji inspirację naciskania na ówczesną władzę polityczną do zmiany nie tylko systemu partyjnego, ale szerzej do zmiany systemu politycznego, doprowadzając do demokratyzacji życia politycznego.

W Sejmie kontraktowym sformułowało się stosunkowo szerokie centrum, tworzone przez reprezentantów Ruch Komitetów Obywatelskich (RKO). Partie powstające w tym obszarze miały wyłączność na udział w przetargach gabinetowych. Ugrupowania te nie różniły się zbytnio mocno w swoich deklaracjach programowych. Powstała wówczas koalicji rządowa była ponadpartyjna (rząd T. Mazowieckiego), bezpośrednio nie była związana z istniejącą bazą parlamentarną.

Okres ten miał jednorodny wzorzec rywalizacji międzypartyjnej oparty o współpracę na rzecz wyjścia państwa z zapaści gospodarczej, społecznej i politycznej. Co więcej w tym okresie dominowały tendencję dośrodkowe w ramach Ruch Komitetów Obywatelskich. Ruch obywatelski „Solidarność” stał wówczas przed dylematem, czy przekształcić się w nowoczesną partię polityczną czy też nie. Na scenie politycznej pojawiła się partia polityczne powstała z na gruzach PZPR- SdRP. Pozostałe partie starego układu (PSL i SD) zmieniły swoją relację preferencji i współtworzyły rząd nowego układu.

Rozbicie wielopartyjne (1990-1993)

Układ sił w Sejmie zmienił się do pewnego stopnia w ostatnim roku tej, skróconej uchwała Sejmu, kadencji. Po porażce poniesionej w wyborach prezydenckich 27 listopada 1990 r. premier Mazowiecki zgłosił dymisję rządu. 30 grudnia prezydent Lech Wałęsa powierzył misję stworzenia nowego rządy Janowi Krzysztofowi Kieleckiemu (Kongres Liberalno- Demokratyczny).

W tym okresie pojawił się spór o ordynację wyborczą pomiędzy prezydentem a parlamentem. Parlament ze względu na słabość tworzących go partii politycznych opowiadał się za ordynacją proporcjonalną, prezydent zaś za ordynacją mieszaną. Według Lecha Wałesy połowa posłów miała być wybierana w jednomandatowych okręgach systemem większościowym, a połowa w okręgach wielomandatowych systemem proporcjonalnym, z 5 proc. progiem wyborczym. Ostatecznie po przegłosowaniu weta prezydenta Sejm uchwalił ordynację proporcjonalną.

Konsekwencją wyborczej rywalizacji o prezydenturę pomiędzy Lechem Wałęsą i Tadeuszem Mazowieckim był nieodwracalny podział ruchu solidarnościowego i OKP (Obywatelski Klub Parlamentarny) na dwie główne orientacje. Jedna skupiona wokół Mazowieckiego i Geremka, odwoływała się do idei socjoliberalnych, przeciwstawiła się ksenofobii i klerykalizmowi. Z tego ruchu wyodrębnił się najpierw Ruch Obywatelski- Akcja Demokratyczna, a następnie Unia Demokratyczna.

Większość ruchu solidarnościowego, która w wyborach prezydenckich poparła Lecha Wałęsę, była bardziej zróżnicowana. Można było wyróżnić w niej trzy głównie ugrupowani:

- Pierwszym było Porozumienie Centrum, które już w 1991r. skłóciło się z Lechem Wałęsą. Partia ta odwoływała się do zasad chrześcijańskiej demokracji, ale jej głównym hasłem ideowym była radykalne „dekomunizacji” państwa.

- Drugi nurt to Zjednoczenie Chrześcijańsko-Narodowe, łączące elementy myśli narodowo - demokratycznej w wersji prezentowanej przed wojną przez Romana Dmowskiego z silną afirmacją roli Kościoła katolickiego w życiu państwa i narodu.

- Trzecim nurtem wspierającym Lecha Wałęsę był Kongres Liberalno- Demokratyczny.

Odmienne listy kandydatów do Sejmu i Senatu przedstawił NSZZ Solidarność.

Obok tych ugrupowań istniały także partie wywodzące się z tej części dawnej opozycji antykomunistycznej, która nie mieściła się w ruchu Solidarności. Były to zwłaszcza: Konfederacja Polski Niepodległej, Partia Chrześcijańskich Demokratów i Unia Polityki Realnej.

Obraz fragmentaryzacji systemu partyjnego byłby niekompletny, gdyby pominąć swoistą anomalię wyborów 1991r. w postaci Polskiej Partii Przyjaciół Piwa, która uzyskała aż 16 mandatów, oraz Partię X (zwolennicy Stanisława Tymińskeigo), Solidarność Pracy, Wielkopolską Unię Socjaldemokratyczną, Unię Chrześcijańsko - Społeczną, Ruch Demokratyczno- Społeczny i Solidarność'80.

Na lewej stronie również zaszły zmiany. W styczniu 1990 r. PZPR rozwiązała się, a jej posłowie podzielili się na dwa kluby: Parlamentarny Klub Lewicy Demokratycznej (116 posłów), oraz Klub Unii Socjaldemokratycznej (30 połów). Sukcesorka PZPR, Socjaldemokracja RP, nie miała własnego klubu parlamentarnego, należący do niej członkowie utworzyli koło w ramach PKLD (22 posłów).

Dwie główne partie o rodowodzie ze starego systemu - SdRP i PSL- zachowały znacznie większą spoistość wewnętrzną i w zasadzie uniknęły plagi rozłamów. Sytuacja, w której obóz postsolidarnościowy próbował wyeliminować ze sceny politycznej partie związane ze starym systemem sprzyjała wewnętrznej konsolidacji tych partii.

W okresie rządów centroprawicy (1991- 1993)fragmentaryzacja prawej części systemu partyjnego pogłębiła się na tle różnić w systemie rządzenia. Upadek rządu Jana Olszewskiego i powstanie rządu Hanny Suchockiej spowodowały rozłam w Porozumieniu Centrum, z którego wyszli zwolennicy Jana Olszewskiego i założyli Ruch dla Rzeczpospolitej.

W wyniku rozbieżności w łonie Unii Demokratycznej we wrześniu 1992r. opuściła ją grupa posłów i założyła nową partie- Konwencję Polską.

Rozdrobnienie było rezultatem wprowadzenia w 1991 roku proporcjonalnej ordynacji wyborczej, która preferował małe partie. Wybory z października 1991r. spowodowały wysoki poziom fragmentaryzacji systemu partyjnego. Według indeksu Rae'a poziom rozdrobnienia wynosił 0,942, należy to uznać za skrajną fragmentaryzację ówczesnego systemu partyjnego. Wskaźnik tzw. efektywnej liczby partii wyniósł 13, 9 najwyższy w Europie (Belgia 8,1, Szwajcaria 5,8).W parlamencie w 1991 znalazło się 29 ugrupowań, w tym 11 miało 1 mandat. Powstał system partyjny partii małych , zdobywających mniej niż 15 procent głosów. Według Sartoriego był to system wielopartyjny ekstremalnie spolaryzowany, według g. Smitha był to system rozproszony. Na rozdrobnienie wpływ miała również tzw. wojna na górze.

Zdecydowana większość partii była partiami relewantnymi , niemniej trzy relatywnie większe ugrupowania w Sejmie były partiami izolowanymi: SLD, KPN, PSL. Partie inicjujące- UD, KL-D, PC, ZChN; partie dopełniające- pozostałe nie izolowane ugrupowania w Sejmie.

Zasadą tworzenia rządów były koalicje wielopartyjne mniejszościowe. Rząd Jana Olszewskiego składał się z 4 partii i miał bazę parlamentarną na 27 proc, rząd Hanny Suchockiej składał się z 7 partii i miał bazę parlamentarną na 30 proc.

System dwublokowy (1993- do dziś)

a) Centrolewicowy Parlament (1993- 1997)

Decyzja prezydenta o rozwiązaniu parlamentu okazała się brzemienna w skutki odwrotne do tych, jakie Lech Wałęsa chciał osiągnąć. Wybory 19 września 1993r. przyniosły radykalną zmianę w politycznym składzie obu izb parlamentu. W przypadku Sejmu częściowo spowodowała to dokonana bezpośrednio przed rozwiązaniem poprzedniego parlamentu zmiana ordynacji wyborczej, wprowadzająca metodę d'Hondta i progi ( 5proc. dla partii i 8 proc. dla koalicji), których osiągnięcie było warunkiem wejścia do Sejmu. Uchwalenie tej ordynacji przez izbę, w której większość miały niewielkie partie, wynikało z przecenienia własnych możliwości.

Nowa ordynacja spowodowała konsolidację systemu partyjnego, zarówno po lewej jego stronie (do SLD przyłączyło się ponad 30 ugrupowań politycznych), jak i po prawej stronie (powstanie AWSu było wzorowane, na SLD i ROP). W 1993 roku było w Sejmie 7 ugrupowań, w 2001- 8.

Partie sdobyły następującą ilość głosów:

SLD- 20, 41proc,

PSL- 15, 40 proc.

UD- 10, 59 proc.

UP- 7,29 proc.

KPN- 5,77 proc.

BBWR- 5,41 proc.

Do parlamentu nie dostało się 9 partii w tym większość prawicowych, NSZZ Solidarność i Samoobrona A. Leppera.

Podział mandatów w Senacie potwierdził przewagę partii wywodzących się z partii działających w PRL. SLD wprowadziło do Senatu 37, a PSL 36 senatorów. NSZZ Solidarność zaś 9 senatorów. Rokowania międzyparlamentarne doprowadziły do zawiązania się koalicji SLD i PSL, oraz do podziału pomiędzy nich stanowisk marszałków Sejmu i Senatu. Koalicja powołała rząd Waldemara Pawlaka. Koalicyjne rządy tych dwóch ugrupowań przetrwały całą kadencję, co nie zdarzyło się nigdy wcześniej i nigdy później. Dwukrotnie jednak zmieniali się premierzy i kilkakrotnie rekonstruowano rząd. Po raz pierwszy dokonano zmiany premiera w 1995 roku. Nowym premierem, na mocy konstruktywnego wotum nieufności dla premiera, został Józef Oleksy. W 1996 roku Oleksego zastąpił Włodzimierz Cimoszewicz.

Cechą charakterystyczna Sejmu III kadencji było utrzymanie się koalicji SLD i PSL. Do 1995 roku występowały konflikty pomiędzy prawicowym prezydentem a lewicowym rządem. Ich apogeum przypadło na początek 1995 roku, kiedy Lech Wałęsa publicznie zapowiadał rozwiązanie parlamentu, nawet wbrew konstytucji. Sytuacja zmieniła się po 1995, gdy nowym prezydentem został Aleksander ( przewodniczący klubu parlamentarnego i partii SLD).

b) Centroprawicowy parlament (1997- 2001)

Pozytywne strony kadencji 1993- 97 nie zapewniły jednak rządzącej koalicji zwycięstwa wyborczego. W wyborach przeprowadzonych 21 września 1997r. na podstawie tej samej co w 1993r. ordynacji wyborczej zwycięzcom okazała się koalicja ugrupowań centroprawicowych zbudowana wokół NSZZ Solidarność (AWS). Zdobyła ona 33,83 proc. głosów, SLD- 27,13 proc., UW- 13,37 proc., PSL- 7,31 proc., ROP- 5,56 proc..

W Senacie AWS zdobyło bezwzględną większość głosów.

Natychmiast po wyborach powstała koalicja AWS i UW, a premierem został Jerzy Buzek, który skonstruował rząd mniejszościowy. Jego pozycję dodatkowo osłabiły podziały w AWS, które pod koniec kadencji spowodowały, że rząd nie miał nawet takiego poparcia parlamentarnego, jakie mogłoby mu zapewnić AWS, gdyby pozostała zjednoczona.

Stosunki pomiędzy prezydentem i rząd nie układały się dobrze, zwłaszcza, że rząd próbował ograniczyć pozycję ustrojową prezydenta. Prezydent w czasie kadencji zawetował 28 ustaw.

c) Parlament zdominowany przez lewicę od 2001 roku

Sejm poprzedniej kadencji uchwalił nową Ordynację wyborczą, która miała zmniejszyć przewagę zwycięzcy. Dotychczasową metodę d'Hondta zastąpiono metodą Sainte- Legue, która była korzystna dla średnich ugrupowań oraz zlikwidowano listę krajową. Nowa ordynacja senacka wprowadziła 50 okręgów wyborczych, w których w zależności od liczby mieszkańców, wybierano 2, 3 lub 4 senatorów. Zmniejszyło to różnice w liczbie wyborców przypadających na jeden mandat senatorski.

Koalicja SLD i UP, powstała jeszcze podczas wyborów prezydenckich w 2000r. uzyskała 41, 04 proc. głosów,

PO- (powstałe po wyborach prezydenckich w 200r.) 12,63proc.

Samoobrona- 10,2 proc.

Pis- 8,98 proc.

PSL- 8,98 proc.

LPR- 7,87proc.

UW i AWS nie weszły do Sejmu.

W wyborach do Senatu koalicja SLD-UP zdobyła 75 mandatów, a 15 mandatów przypadło Blokowi Senat 2001 (AWS, PO, Pis, UW), 4- PSL, po 2 Samoobrona i LPR.

Koalicja SLD-UP nie miała większości odpowiedniej do stworzenia rządu. Powstała, więc koalicja SLD-UP-PSL, w wyniku, czego na czele z przewodniczącym SLD Leszkiem Millerem uzyskała większość absolutną w Sejmie. Większość ta rozpadła się w marcu 2003 roku, gdy premier Miller usunął z rządu peeselowskich ministrów, po tym, jak klub PSL głosował przeciw jednemu z rządowych projektów ustaw. Od tego momentu rząd stał się formalnie rzecz ujmując gabinetem mniejszościowym. Rząd ten drastycznie tracił poparcie społeczne, ze względu na częste zmiany na stanowiskach ministrów oraz afery korupcyjne. W efekcie po wstąpieniu polski do UE w maju 2004r. Leszek Miller zrezygnował z funkcji premiera, a na jego zastępce prezydent wysunął Marka Belkę.

d) Podsumowanie systemu dwublokowego

Zasadą stało się tworzenie koalicji większościowych. Rządy Pawlaka, Aleksego, Cikoszewicza i Buzka miału poparcie ok. 65 proc. bazy parlamentarnej. Rząd Millera ok. 56 proc. Dwa rządy tylko w tym czasie były rządami mniejszościowymi - rząd AWSu (odejście z koalicji UW) w 2000r. miał poparcie w Sejmie ok. 30 proc. i rząd L. Millera (wyprowadzenie PSL z rządu), który miał poparcie rządu ok. 44 proc.

System przetargów gabinetowych został uproszczony, aby stworzyć koalicję rządową wystarczyło 2 lub 3 ugrupowania. W latach 1993- 2001 były to koalicje rządowe typu minimalnej zwycięskiej koalicji. Koalicję AWS i UW można raczej zaliczyć do typu koalicji minimalnie zbieżnej, zwycięskiej. Koalicja SLD-UP-PSL miała charakter koalicji minimalnej zwycięskiej.

W roku 1993 dominujący był podział socjopolityczny o ekonomicznym charakterze, jednak od prezydenckiej kampanii wyborczej w 1995r. na pierwszy plan powrócił konflikt aksjologiczny, wspierany argumentami natury natury historycznej. W 2001 r. znów powrócił na pierwszy plan podział socjopolityczny o charakterze ekonomicznym. Zwycięstwo koalicji SLD-UP-PSL miało dać elektoratowi, uporządkowanie reform państwa i wyprowadzenie państwa z zapaści gospodarczo- społecznej.

3) Podziały socjopolityczne- schematy

Gospodarka wolnorynkowa i prywatyzacja

PO

UW

PiS

SLD

PSL

UP

LPR

Samoobrona

Gospodarka regulowana przez państwo i sprzeciw wobec prywatyzacji

Państwo katolickie

LPR

PSL

PiS

Samoobrona

PO

UW

SLD

UP

Państwo neutralne światopoglądowo

Akceptacja lustracji i dekomunizacji

PiS

LPR

PO

PSL

Samoobrona

UP

UW

SLD

Odrzucenie lustracji i dekomunizacji

4) Partie odgrywające współcześnie największą rolę na polskiej scenie politycznej

Platforma Obywatelska

Idea powołania nowej partii zrodziła się po wyborach prezydenckich w 2000r.,w których niezależny kandydat środowisk liberalnych Andrzej Olechowski osiągnął z znaczne poparcie 17,3 pro., przegrywając tylko z Aleksandrem Kwaśniewskim. Potwierdziło to, że potencjalny elektorat polityczny środowiska jest znacznie szerszy niż elektoraty UW i SKL. Olechowski uzyskał dla swojego pomysłu poparcie Donalda Tuska, liberała z UW oraz Macieja Płażyńskiego, konserwatywnego polityka z AWS. „Trzej tenorzy”, jak ochrzciła ich prasa, 11 stycznia 2001r. ogłosili powstanie Platformy Obywatelskiej. Początkowo formacja ta pomyślana była jako pozapartyjny ruch obywatelski. Propozycja ta okazała się atrakcyjna działaczy UW, SLK. Na fali entuzjazmu deklaracjaę uczestnictwa podpisało około 176 tyś. osób- sympatyków ruchu, a zbadany w sondażach OBOP potencjalny kredyt zaufania wyniósł 23 proc.

Według zamysłu Platforma w czasie wyborów w 2001r. miała działać jako szerokie zaplecze sympatyków, w samych wyborach zaś miała wystartować niewielka, kadrowa partia służąca tylko do wygrywania wyborów. Do wyborów w 2001r. PO przystąpiła pod hasłem „Normalni ludzie, normalne państwo” eksponując swoje poparcie dla UE, liberalnych działań prorynkowych, zmian w polityce podatkowej. Oczekiwała wbrew oczekiwaniom niższe poparcie 12, 68 proc., a to za sprawą powstania komitetu wyborczego Pis, popularnych braci Kaczyńskiech.

Po wyborach przystąpiono do budowy do budowania struktur partii i jej rejestracji. W X 2001r.przyjęto statut, a w XII ogłoszono Deklarację Ideową promującą wartości liberalizmu w sferze gospodarki i konserwatyzm w sferze aksjologicznej. Wspierając wolny rynek, przedsiębiorczość jednostki, cnoty obywatelskie, odpowiedzialność jednostki za swój los, jednocześnie odwołując się do norm Dekalogu, ochrony życia ludzkiego, tradycyjnych norm obyczajowych, wartości rodziny, integracja Polski z UE. Partie zarejestrowano 5 marca 2002r.

Platformie towarzyszy dylemat, ile w jej programie ma być liberalizmu a ile konserwatyzmu i tradycjonalizmu. Na tle tego konfliktu wiosną 2003r. ze stanowiska przewodniczącego odszedł Maciej Płażyński, który widział PO jako koalicję prawicy aż po LPR.

Elektorat PO charakteryzuje się dobry wykształceniem, względną zamożnością ,poglądami liberalnymi. Jest to raczej ludność miejska, ludzie biznesu, inteligencja, są to ludzie zadowoleni ze zamian, jakie nastąpiły po 1989r. W marcu 2004 r. liderzy partii zapowiedzieli zmianę strategii rozwoju partii w kierunku partii powszechnej.

Prawo i Sprawiedliwość

Partia powstała przed wyborami parlamentarnymi w 2001r z inicjatywy polityków PC- Jarosława i Lecha Kaczyńskich oraz Ludwika Dorna. Przyczyn powstania należy poszukiwać w postępującym rozkładzie AWS, niekorzystnych prognozach przedwyborczych oraz sukcesie PO. Poważnym atutem do wykorzystania była popularność Lecha Kaczyńskiego jako bezkompromisowego ministra sprawiedliwości walczącego z korupcją i przestępczością pod hasłem czystego życia publicznego. Cele Pis określano jako uporządkowanie i wzmocnienie polskiej prawicy oraz sanacja i wzmocnienie państwa oraz oczyszczenie z przestępczych powiązań u układów.

Od marca 2001r. oddolnie powstawały komitety społeczne PIS, które miały przygotować nową formację do wyborów. W kwietniu powstało ogólnopolskie biuro organizacyjne komitetów wyborczych. Ruch już od początku miał przekształcić się w partię polityczną, co stało się 13 czerwca 2001r. Kampania wyborcza PIS dotyczyła potrzeby naprawy państwa pod hasłem „Prawo i sprawiedliwość”.W jesiennyc wyborach komitet Pis zdobył 9 proc. głosów.

Na I Walnym Zjeździe na początku grudnia 2001r. uchwalono statut i deklarację polityczną partii oraz wybrano jej władze. Na prezesa partii Wybrano Lech Kaczyńskiego, a wiceprezesami zostali Ludwik Dorn i A. Lipieński. Szefem zarządu partii został Jarosław Kaczyński.

Charakter nowej partii trudno określić ponieważ skupiła ludzi o bardzo zróżnicowanych poglądach zarówno w kwestrach gospodarczych, jak i ideowych: chadeków, konserwatystów, narodowców, a także ludowców. Kaczyńscy chcieli budować partie raczej pragmatyczną niż ideową. Pis jest zdecydowanie partię „propaństwową”. Wzmocnić należy władzę wykonawczą przez likwidację dualizmu. Rzucając hasło naprawy państwa PiS walczy o oczyszczenie życia publicznego i elit plitycznych, postulując wprowadzenie zasady jawności majątkowej polityków oraz utworzenie rządu antykorupcyjnego. W walce z przestępczością postulowano zaostrzenie przepisów kodeksu karnego, przywrócenie kary śmierci, reformę policji, służb specjalnych oraz wymiaru sprawiedliwości.

W sferze gospodarczej proponują wzmocnienie ośrodka kierującego polityką gospodarczą, nawet kosztem autonomii NBP i RPP.

Popularność Pis jest zmienna i utrzymuje się na poziomie od 10 - 20proc.

Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej

Partia Przymierze „Samoobrona” Rzeczpospolitej powstała w 1992r. z inicjatywy działaczy Związku Zawodowego Rolników „Samoobrona”, członków Związku zawodowego Metalowców i kilku byłych działaczy Zielonych. 12 czerwca 1992r. została wpisana do rejestru partii politycznych. Niekwestionowanym lideram całego ruch był Andrzej Lepper. Początkowo celem ruchu była obrona interesu rolników, przed, którym groziła egzekucja ich długów. Stosując różne formy nacisku na władzę (manifestacje, blokady, również rozmowy z rządem), w wielu przypadkach udawało się osiągnąć Ruchowi zamierzone cele. Były to: niskooprocentowe kredyty dla rolników, pomoc dla najbiedniejszych, zwłaszcza bezrobotnych, emerytów i rencistów.

Samoobrona mimo ambicji jej przewodniczącego nie zdołała w 1993r. wprowadzić do Sejmu swoich reprezentantów. Nie udało się to również w 1997r., gdyż jej kandydaci startowali z równych list wyborczych. Po nieudanych startach Samoobrony w wyborach parlamentarnych i jej przewodniczącego w wyborach prezydenckich partia rozpoczęła żywiołową działalność partii, przypominającą jednak w swoim charakterze działania związków zawodowych. Z jednej strony prowadzono spotkania z przedstawicielami władz państwowych i słali petycje z drugiej zaś organizowali blokady, a nawet uwięzili w 1999r. urzędników i wojewodę olsztyńskiego. Celem tych działań było zwrócenie uwagi władz i społeczeństwa na dramatyczną sytuację rolnictwa.

Analiza podstawowych dokumentów programowych tej partii pozwala określić tę organizację jako najbardziej roszczeniową i populistyczną partię na scenie politycznej. Samoobrona określa się jako ugrupowanie ludowo- narodowe, ekologiczne i prosocjalne, reprezentujące interesy całej gospodarki narodowej, w tym rolnictwa.

Samoobrona postuluje:

- umorzenie całego zadłużenia zagranicznego Polski,

- pozostawienie poza procesem prywatyzacji takich gałęzi przemysłu jak: kolejnictw, energetyka, telekomunikacja, przemysł zbrojeniowy i wydobywczy.

- przywrócenie państwowych monopoli,

- współodpowiedzialność RPP i NBP za politykę ekonomiczną państwa,

- oddłużanie rolnictwa,

- interwencyjny skup plonów i ochrona rodzimej produkcji poprzez system ceł i dopłat,

- wprowadzenie zasiłków dla bezrobotnych na poziomie minimum socjalnego.

W wyborach parlamentarnych w 2001 roku Samoobrona odniosła sukces zdobywając 10, 2 proc. głosów. A. Lepper został wicemarszałkiem Sejmu, jednak już 30 listopada 2001r. został usunięty z tej funkcji. Powodem było publiczne oskarżenie polityków SLD i PO o łapownictwo i kontakty ze światem przestępczym.

W styczniu 2000r. partia zmieniła nazwę na Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej.

Liga Polskich Rodzin

Na początku 2001r. przy aprobacie, a być może i z inicjatywy o. Tadeusza Rydzyka zostało zawarte porozumienie około 20 organizacji, które przyjęły nazwę Ligi Rodzin. Celem porozumienia były naprawa państwa oraz udział w wyborach parlamentarnych. W swojej deklaracji założycielskiej ze stycznia 2001r. odwołując się do wartości katolickich, narodowych i patriotycznych, przedstawiła pakiet postulatów dt. problemów politycznych, gospodarczych i społecznych. Za najważniejsze uznała zaprzestanie sprzedaży majątku narodowego, renegocjacja układu stowarzyszeniowego z UE, wprowadzenie rządowego programu wspieranie przedsiębiorczości, ograniczenie biurokracji. Prezesem został Witold Hatka.

W łonie SND powstał rozłam na tle przystąpienia lub nie do Ligi Rodzin. Ostatecznie część działaczy SN na czele z Markiem Kotlinowskim wiosną 2001 podjęło decyzję o zmianie nazwy Stronnictwo na Ligę Polskich Rodzin. 10 maja 2001r. powołano Komitet Wyborczy LPR, a 30 maja sąd przyjął zmieniony statut Ligi. W krótkim czasie do LPR przyłączyła się powstała wcześniej LR, a o. Rydzyk został uznany za faktycznego twórcę partii. Do LPR przystąpili także najbardziej prawicowo zorientowani politycy AWS na czele z Zygmuntem Wrzodakiem. Przewodniczącym partii został namaszczony przez o. Rydzyka Marek Kotlinowski.

Deklaracja Ideowa LPR oparta jest w znacznej mierze na dokumentach wcześniejszej LR. Liga zamierza dążyć do głębokich reform ustrojowych państwa, poczynając od wprowadzenia do preambuły odwołania do Boga, ograniczenie liczby posłów do 360, zmianę trybu wybierania senatorów, likwidację KRRiTV, RPP, wzmocnienie struktur państwowych, zwiększenie kompetencji Senatu, zmiany ordynacji wyborczej, tak, aby zapewniała reprezentację środowisk lokalnych w parlamencie. Zgodnie z nazwą partii uważają, że rodzina zasługuje na szczególną ochronę ze strony państwa: opowiadają się przeciw eutanazji, aborcji, klonowaniu człowieka i za wspieraniem rodzin wielodzietnych. W sprawach gospodarczych dąży do ochrony rodzimego przemysłu, oraz popiera niskie podatki.

Liga liczy ok. 12 tyś. członków. Poparcie społeczne dla LPR w lutym 2004r. wynosiło 13 proc., a w marcu spadło do 10 proc. Partia opowiadała się przeciw przystąpieniu do UE.

Sojusz Lewicy Demokratycznej

Konieczność utworzenia nowej partii politycznej wynikała z konieczności dostosowania się do zmian, jakie wprowadziła nowa konstytucja z 1997, w art. 100. Zakładała ona, że prawo do zgłaszania kandydatów w wyborach mają tylko partie polityczne lub wyborcy, a zatem koalicja partii i organizacji, jaką był SLD, nie miała możliwości udziału w wyborach. SLD nie był jednolitą strukturą, ale lecz koalicją ponad 30 podmiotów politycznych. Pojawiła się obawa przed ruchami odśrodkowymi. Niepokojącym zjawiskiem było istnienie dwuwładzy na lewicy w postaci SdRP i SLD. SdRP zwolniona jednak z obowiązków partii lewicowej wobec istnienia SLD przestała się rozwijać. Chciano zatem powołać nową i silną partie lewicową.

15 kwietnia 1999r. przedstawiciele 29 partii i ugrupowań politycznych ( w tym 27 z 32 ugrupowań starej SLD) podpisali deklarację założycielską nowej partii Pod nazwą Sojusz Lewicy Demokratycznej. Na I kongresie wyłoniono władze partii. Przewodniczącym został Leszek Miller, wiceprzewodniczącymi: Borowski, Szmajdziński, a sekretarzem generalnym K. Janik.

W deklaracji ideowej SLD określa się jako partia lewicowa, nawiązująca do tradycji polskiego i międzynarodowego ruch socjalistycznego i socjaldemokratycznego. Potępiając jednocześnie zbrodnie komunizmu.

SLD:

- potwierdza znaczenie państwa obywatelskiego,

- zapowiada wzmocnienie samorządu terytorialnego,

- ograniczenie wpływu partii na obsadzanie stanowisk publicznych,

-popiera dialog społeczny,

- opowiada się za współpracą z Kościołem przy zachowaniu świeckiego charakteru państwa,

- wprowadzenie czytelnego i stabilnego systemu podatkowego,

- integracja ze strukturami europejskimi.

Uszczególnienie programu nastąpiło przed wyborami parlamentarnymi w 2001r.

W grudniu 2000r. Rady Krajowe SLD i UP podjęły uchwałę o zawarciu koalicji wyborczej przed wyborami parlamentarnymi w 2001r. Koalicja poszła do wyborów pod hasłem „Przywróćmy normalność, wygrajmy przyszłość”. W wyborach parlamentarnych uzyskała 41, 04 proc. głosów, wynik ten nie zapewnił jednak samodzielnych rządów. Do koalicji SLD-UP dołączyła PSL. Premerem nowo utworzonego Sejmu został Leszek Miller, a wicepremierami Marek Pol (UP) i Jarosław Kalinowski (PSL).

Jednakże w krótkim czasie od objęcia rządó przez SLD poparcie dla tej partii i dla rządu zaczęło drastycznie spadać. Przyczyną było niezrealizowanie postulatów wyborczych („państwo tańsze, skuteczne, przyjazne”) oraz afery korupcyjne. Za osiągnięcia rząd SLD uznaje wprowadzenie Polski do UE, oraz zaangażowanie w działalności koalicji antyterrorystycznej w Iraku.

Próbą wyjścia z Trudnej sytuacji miał być plan Hausnera, zakładający zmniejszenie wydatków państwa i ograniczenie deficytu budżetowego.

W 2001r. przed wyborami parlamentarnymi partia liczyła ok. 150 tyś. członków. W wyniku przeprowadzonej weryfikacji w końcu 2003r. ich liczba zmniejszyła się od 71 tyś.

Na początku 2004r. poparcie dla SLD wynosiło zaledwie 10 proc., a dla jej przewodniczącego 8 proc. W konsekwencji zdecydował się on na ustąpienie ze stanowiska przewodniczącego partii. Nowym przewodniczącym SLD został w marcu 2004r. Krzysztof Janik. Nie zahamowało to jednak rozłamu w SLD. W nocy z 25 na 26 marca grupa skupiona wokół Marka Borowskiego ogłosiła powstanie nowej partii Socjaldemokracji Polskiej. 2 maja Leszek Miller ustąpił ze stanowiska premiera, a prezydent wysunął na jego zastępcę Marka Belkę.

5) Podsumowanie

Polski system partyjny w swoich początkach w głównej mierze kształtowany był przez proporcjonalna ordynację oraz brak progu wyborczego. Głosy liczono metodą d'Hondta, która w lepszej sytuacji stawia partie małe. Doprowadziło to do sytuacji, kiedy w Parlamencie znajdowało się kilkanaście partii politycznych, a stworzenie koalicji rządowej wymagało nawet 7 partii. Dopiero w 2001r. zmodyfikowanie ordynacji wyborczej i zastosowanie metody Saint- Legue w przeliczaniu głosów na mandaty doprowadziło do uzyskanie przez jedną z koalicji wyborczych SLD-UP większości miejsc w Parlamencie.

System partyjny w Polsce ewoluował od drastycznego rozbicia wielopartyjnego, aż do systemu dwublokowego, jak uważa wielu obserwatorów sceny politycznej.

Według Sobolewskiego powstał system wielopartyjny ustabilizowany oparty na rywalizacji dwublokowej. W ujęciu Sartoriego Były to systemy wielopartyjne umiarkowanie spolaryzowane, wg. G. Smitha- system równowagi. W 1993r. - z jednej strony PSL i SLD z drugiej UD, BBWR, KPN.

W 1997r.- po jednej stronie UW i AWS a po drugiej SLD i PSL.

W 2001r. - Z jednej strony SLD, UP, PSL a po drugiej PO, PiS, Samoobrona i LPR.

Z dzisiejszego punktu widzenia system partyjny stabilizuje się w postaci systemu dwublokowego, w którym są dwie ostro zarysowane osie sporu: historyczno- światopoglądowa i społeczno ekonomiczna. Spór pomiedzy prawicą a lewicą rozgrywa się wokół pierwszej osi. Natomiast na płaszczyźnie społeczno- ekonomicznej między UW i PO a PSL.

Bibliografia

1) Partie i koalicje partyjne III RP, pod red. Krystyny A. Paszkiewicz, Wrocław 2004

2) Polskie Partie i Ugrupowanie Polityczne, pod red. K. Kowalczyk i J. Sielski, Adam Marszałek 2004r.

3) J.J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Frątczak- Rudzicka, Demokracja polska 1989- 2003, Scholar 2003r.

Polskie Partie i Ugrupowanie Polityczne, pod red. K. Kowalczyk i J. Sielski, Adam Marszałek 2004r., s.32-33

Tamże, s. 35

Tamże, s. 35-36

Tamże, s. 38

M. Chmaj, Ustawa o partiach politycznych, Kraków 1999r., s. 60-63

Polskie Partie i Ugrupowanie Polityczne, pod red. K. Kowalczyk i J. Sielski, Adam Marszałek 2004r., s.11- 20

Tamże, s.11

Tamże, s.11-12

Tamże, s. 12

J.J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Frątczak- Rudzicka, Demokracja polska 1989- 2003, Scholar 2003r., s. 104

Tamże, s. 182

Tamże, s. 183

Tamże, s. 184

Polskie Partie i Ugrupowanie Polityczne, pod red. K. Kowalczyk i J. Sielski, Adam Marszałek 2004r., s.14

J.J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Frątczak- Rudzicka, Demokracja polska 1989- 2003, Scholar 2003r., s. 111

Polskie Partie i Ugrupowanie Polityczne, pod red. K. Kowalczyk i J. Sielski, Adam Marszałek 2004r., s.16

J.J. Wiatr, J. Raciborski, J. Bartkowski, B. Frątczak- Rudzicka, Demokracja polska 1989- 2003, Scholar 2003r., s. 112

Tamże, s. 115

Tamże, s. 118-119

Polskie Partie i Ugrupowanie Polityczne, pod red. K. Kowalczyk i J. Sielski, Adam Marszałek 2004r., s.16

Tamże, s. 17

Tamże, s.17-18

Partie i koalicje partyjne III RP, pod red. Krystyny A. Paszkiewicz, Wrocław 2004, s.76

Tamże, s.111-112

Tamże, s. 112-113

Tamże, s. 57

Tamże, s. 59

Tamże, s. 166

13

---