Oświecenie w Polsce, Studia, Pedagogika


Czasy saskie uchodzą w dziejach Polski za okres największego upadku wszystkich dziedzin życia . Tragizm sytuacji politycznej powiększa wyzysk pańszczyźniany doprowadzony przez szlachtę aż do granic biologicznego wyniszczenia chłopów . Powszechne zacofanie , konserwatyzm , wiara w zabobony i gusła , niechęć do poważniejszego wysiłku umysłowego, lęk przed zdobyczami nauki , sarmatyzm (fanatyczne przywiązanie do tradycji narodowej , nietolerancja religijna) - to zasadnicze rysy tego okresu .

Szkoły średnie czasów saskich , przeznaczone dla synów szlacheckich , prowadzone były w większości przez zakon jezuitów , częściowo przez pijarów . Wykształcenie filozoficzne (nauczanie łaciny) , oparte na żmudnym wykuwaniu reguł gramatycznych , słówek i całych zwrotów , zajmowało 6 lat . Przestarzała metoda pamięciowa oraz długoletnie ślęczenie nad jednym przedmiotem sprawiały , że chłopcy opuszczali szybciej szkołę . Rósł procent analfabetyzmu . Szkoła jezuicka. powołana do walki z reformacją oraz z próbami ewentualnego zamachu na stosunki feudalne , tak ułożyła swój program , aby odwracał umysły uczniów od spraw i zadań życiowych . Retoryka ograniczała się tylko do umiejętności wygłaszania mów pochwalnych i do gloryfikowania „złotej wolności szlacheckiej” . Wiedza , którą szerzyli jezuici , była bezużyteczna .

Równie zacofane były szkoły wyższe i parafialne . W filozofii nie wychodziły poza Arystotelesa , kursy prawnicze ograniczały się do prawa kościelnego , Akademia Krakowska odcięła się od postępowych wpływów i zagłębiła się w niepotrzebnej scholastyce .

Na nieco wyższym poziomie znajdowały się gimnazja luterańskie (Gdańsk , Toruń) . Uniknęły one takiego upadku kulturalnego , na jakim były szkoły rdzennych ziem katolickich . Nauczyciele organizowali towarzystwa naukowe , obejmujące swym zasięgiem wiele dziedzin naukowych .

Sprowadzeni z Włoch teatyni założyli w 1737 r. nowoczesną szkołę szlachecką w Warszawie . Jej program oparty był na programie szkół rycerskich . Kolegium to było dostępne dla synów szlacheckich . Wychowanie , oparte na religii , wolne było od jezuickiej przesady . Uczono języka łacińskiego , niemieckiego i francuskiego . Łaciny uczono nie przez wkuwanie, a przez lekturę dzieł autorów klasycznych . Uczono historii , geografii , geometrii . Kolegium teatyńskie nie mogło utrzymać się długo , ponieważ większość nauczycieli była z Włoch i nie potrafiła wychować młodzieży na dobrych Polaków .

Stanisław Konarski , po odbyciu studiów w Rzymie i Paryżu , gdzie badał zakłady edukacyjne , wróciwszy do kraju i zająwszy stanowisko prowincjała pijarów , przystąpił do realizacji reformy szkolnej , której zasady , środki i cel wyłożone zostały w ustawach zakonnych .

Działalność reformatorską rozpoczął od przygotowania sił nauczycielskich . W 1741 r. otworzył Collegium Nobilium czyli internat szkolny dla zamożniejszej młodzieży szlacheckiej . Kolegium miało spełniać dwa główne zadania : wyrugować z kraju szkodliwą edukację cudzoziemską i dostarczać najzamożniejszej młodzieży nauki odpowiadającej potrzebom kraju . Dążąc do wychowania reformatorów i działaczy społecznych Konarski usiłował wyrobić w młodych ludziach wiele cnót , np. : posłuszeństwo , sprawiedliwość , miłość do ojczyzny . Napisał dwa podręczniki : Gramatyka łacińska i O poprawie błędów wymowy . Ułożył je w formie pytań i odpowiedzi .

Kolegium dzieliło się na 5 klas , klasy II , IV i V były dwuletnie . W pierwszych czterech klasach głównym przedmiotem była łacina , nie stanowiła jednak celu nauczania . Od klasy III język polski stawał się równorzędny łacinie . Do programu nauczania wprowadzono arytmetykę , języki obce , historię powszechną i historię Polski , geografię , fizykę , filozofię racjonalistyczną .

Po klasie retoryki uczniowie przechodzili do dwuletniej klasy filozofii , w której oprócz dzieł scholastyków czytali najbardziej reformatorskich filozofów nowożytnych : Bacona , Kartezjusza , Locke'a , Spinozę itp. W drugim roku tej klasy uczono matematyki , fizyki , anatomii , biologii , astronomii , geologii .

Wychowania synów magnackich w kolegium dopełniały wówczas kunszty , obejmujące naukę tańca , ćwiczenia gimnastyczne , musztra konna .

Ambitne dążenia Konarskiego do przeprowadzenia reformy nauczania i wychowania w całym szkolnictwie pijarskim doczekały się realizacji dopiero w latach 1750-1753 . Jakkolwiek w nie reformowanych wówczas publicznych szkołach pijarskich , przeznaczonych dla ogółu młodzieży szlacheckiej , nie można było wprowadzać wszystkich przepisów obowiązujących w Collegium Nobilium , to jednak różnice między obydwoma typami szkół były nieznaczne .

W 1765 r. Stanisław August powołał do życia Szkołę Rycerską w Warszawie . Nawiązywała do kolegium Konarskiego i mimo swej nazwy nie miała charakteru wyłącznie wojskowego . Było to kolegium kształcące ogólnie, w którym wykładano również przedmioty wojskowe , a regulamin przystosowano do wykształcenia przyszłych wojskowych . W programie znalazła się nowa nauka moralności , prawo natury i prawo narodów . Nauki te były wolne od wpływów religii . Wykładano przedmioty prawne , które wyrabiały w młodzieży poczucie sprawiedliwości naturalnej i zapoznawały ją z prawami i obowiązkami .

Kasację zakonu jezuickiego papież widział jako sprawę czysto kościelną , a Rzeczpospolita widziała w niej sprawę państwową . Ksiądz Wyrwicz przekonał Stanisława Augusta , że dobra jezuickie powinny przypaść rządowi , a nie biskupom . Episkopat polski wykazał w tej sprawie ugodowość . Biskupi poznański i wileński zaproponowali , aby wszystkie dobra zlikwidowanego zakonu oddać do dyspozycji Rzeczypospolitej pod warunkiem , że będą one użyte w porozumieniu z biskupami na wychowanie młodzieży i na utrzymanie ex-jezuitów . Uchwała w tej sprawie zapadła na Sejmie we wrześniu 1773 r. Kanclerz Chreptowicz przedstawił królowi „plan edukacji narodowej” . Plan Chreptowicza oddawał pod zwierzchnictwo króla nie tylko dziedzictwo pojezuickie , ale też kolegia pijarskie .

14 października 1773 r. powstała Komisja Edukacji Narodowej - pierwsze polskie ministerstwo oświaty . Ośmiu członków KEN miało być wybieranych na 6 lat . W razie wcześniejszego losowego zwolnienia miejsca , miał je zająć król .

Sejm wybrał pierwszych ośmiu członków KEN , których władza miała minąć w 1780 r. :

W ciągu działalności KEN liczba jej członków uległa rozszerzeniu , ogółem w latach 1773-1794 brało udział w jej pracach 38 komisarzy . Do najwybitniejszych spośród później powołanych należeli :

Pierwszym aktem publicznoprawnym KEN był Uniwersał z dnia 24 października 1773 r. pióra Grzegorza Piramowicza , który poinformował społeczeństwo o składzie i zadaniach Komisji .

Na powstanie KEN złożyło się wiele czynników :

Opublikowany został przez KEN z początkiem 1775 r. pt. Sposób edukacji w 15 listach opisany . Naczelną ideą była zasada powszechności edukacji , chociaż pojętej jeszcze wyraźnie stanowo . Łączy charakterystyczną dla wieku Oświecenia wiarę we wszechmoc wychowania z żądaniem , aby każdy stan był kształcony wedle swych potrzeb . Stąd projekt czterech rodzajów szkół :

Bieliński był zwolennikiem szkolnictwa państwowego . KEN wykorzystała niektóre jego projekty , a on sam , zostawszy członkiem Komisji , szczególnie oddał się porządkowaniu funduszu edukacyjnego .

Opublikowany został w roku 1774 pt. O rozporządzeniu i wydoskonaleniu edukacji obywatelskiej projekt . Późniejsze ustawy KEN zostały w znacznej mierze oparte na tym dziele . KEN wysoko ceniąc projekty Popławskiego , przyznała autorowi specjalną nagrodę za tę pracę .

Projekt został podzielony na 3 części :

Wychowanie fizyczne Popławski uważał za najważniejsze i pragnął oprzeć je na zasadzie hartowania ciała i organizowania ruchu dziecka . Edukację moralną łączył z wychowaniem moralnym , którego głównym postulatem była praca .

Szkoły parafialne miały być w każdej parafii i winny być 4-letnie . Szkoły średnie miały być 7-klasowe z tym , że najwyższa klasa retoryki miała trwać dwa lata .

Wydany w 1774 r. pt. Myśli o edukacji i instrukcji w Polszcze ustanowić się mającej . W Zdaniu o szkołach i naukach daje zarys programu , zakres przedmiotów nauczania oraz rozważa zagadnienie podręczników , których znaczenie silnie podkreśla . Projekt ten przewidywał podział szkół na :

Projekt zarysował hierarchię szkolną , zawarł koncepcję reformy uniwersytetów oraz omówił szereg zagadnień wychowawczych , zawierał też zarys instytucji do wydawania podręczników .

Wydany w 1774 r. pt. Edukacja obywatelska . Projekt podkreśla m.in. szczególną potrzebę kształcenia zawodowego młodzieży .

Projekt pt. Przestrogi dla ludu wiejskiej kondycji zawarł szereg wskazań zdrowotnych , postulatów co do tematyki kazań dla ludu w duchu fizjokratycznym , wskazówki dotyczące życia i pracy na wsi .

W wyniku i w trakcie tych niezliczonych dyskusji nad rozmaitymi projektami urządzenia szkół w Polsce (w posiedzeniach i dyskusjach brał także udział fizjokrata francuski Piotr Samuel Dupont) , Komisja opracowała przepisy dla poszczególnych szkół . Szybko jednak doszła do przekonania , że same projekty i przepisy nie wystarczą , że trzeba rozpocząć systematyczną organizację szkół , opracować dla nich programy i podręczniki , wykształcić nauczycieli .

KEN była pierwszym w Europie Ministerstwem Oświaty . Działalność KEN dzieli się na trzy etapy :

Przyjęta u podstaw działalności Komisji zasada podporządkowania jej całego szkolnictwa prowadziła do konieczności stworzenia jednolitego systemu szkolnego, co nakładało na jej członków konieczność opracowania takiej organizacji , która mogłaby zagwarantować niezbędną jednolitość . Stawiało to przed władzą edukacyjną zupełnie nowy problem zabezpieczenia sprawnie działającej administracji szkolnej . Jego rozwiązanie widziano wówczas jedynie w ściśle powiązanej hierarchii szkół . Zagadnienia organizacyjne , mimo iż w stosunku do ogólnych założeń pedagogicznych mają znaczenie wtórne , porządkujące i zabezpieczające podstawy działania , absorbowały Komisję w znacznym stopniu w pierwszym okresie jej pracy . Wyrazem tego była ogromna liczba zarządzeń , instrukcji , zaleceń i innych aktów normatywnych oraz gorączkowa niemal praca nad przygotowaniem „Ustaw” , które zamknęły w sobie ostatecznie całokształt systemu pedagogicznego Komisji .

KEN przejęła bezpośrednią kontrolę nad wszystkimi szkołami w kraju . Tym samym szkolnictwo nabrało charakteru świeckiego i podporządkowane zostało interesom państwa . Komisja zerwała z tradycyjnym monopolem Kościoła na wychowanie i nauczanie . Szkolnictwo ujęto w jednolity , ściśle zintegrowany system , w którym władzę zwierzchnią nad szkołami parafialnymi sprawowali protektorzy szkół powiatowych lub rektorzy szkół wojewódzkich . Komisja powołała specjalny urząd wizytatorów generalnych , którzy jeździli po kraju , wizytowali szkoły i składali Komisji raporty .

Bardzo postępowa była działalność Komisji na polu oświaty dla ludu . Stworzyła ona szkoły parafialne w każdej parafii i uprzystępniła je po raz pierwszy dzieciom chłopskim .

Ważnym osiągnięciem KEN było wprowadzenie do wszystkich typów szkół na całym obszarze Rzeczypospolitej języka polskiego jako wykładowego i jednolitych programów nauczania . Program szkół parafialnych obejmował naukę czytania , pisania , rachunków , katechizmu oraz moralności . Na wsi dochodziły do tych przedmiotów wiadomości z dziedziny rolnictwa , w mieście zaś z zakresu handlu i rzemiosła . Z edukacją umysłową i moralną Komisja wiąże ściśle wychowanie fizyczne , ćwiczenia i gry ruchowe na wolnym powietrzu oraz ćwiczenia przydatne do służby wojskowej . KEN po raz pierwszy zatroszczyła się o wychowanie dziewcząt , wzięła pod swoją kontrolę wszystkie pensje prywatne , przeciwstawiała się modnemu wówczas wychowaniu francuskiemu .

Komisja wprowadziła jednolite podręczniki napisane w zrozumiałym dla wszystkich języku narodowym . Przy pomocy Towarzystwa ds. Ksiąg Elementarnych opracowano i wydano nowe elementarze , podręczniki do „gramatyki narodowej” (Onufrego Kopczyńskiego) , do nauki moralności (Antoniego Popławskiego) , arytmetyki , algebry i geometrii , historii powszechnej (Józefa Kajetana Skrzetuskiego) , fizyki (Michała Hubego) , botaniki i zoologii (Krzysztofa Kulka) i inne .

KEN podniosła też wydatnie autorytet szkoły i nauczycieli , wciągając tych ostatnich na listę urzędników państwowych i zapewniając im stałe pobory . Zatroszczyła się także o kadry świeckich pedagogów , otwierając przy Akademiach Krakowskiej i Wileńskiej specjalne seminaria dla nauczycieli .

Zaopatrzenie materialne dla szkół publicznych miały w zasadzie stanowić dobra pojezuickie z tym , że kosztami utrzymania szkół parafialnych mieli być też obciążeni plebani , co zresztą do końca istnienia KEN nie zostało uregulowane.

KEN pracowała przez 20 lat . Praca jej nie była łatwa , zwłaszcza w miarę wzrostu nastrojów reakcyjnych wśród szlachty , w drugim okresie polskiego Oświecenia . Jej szkoły zwalczali dawni jezuici i reakcyjne część szlachty, która nie chciała posyłać swych synów do szkół „niełacińskich” .

Dzieło KEN stoi u początku rozwoju polskiej postępowej myśli pedagogicznej i organizacji szkolnej . Instytucji tej zawdzięczamy zwarty i pełny pierwszy kodeks szkolny . Komisja stworzyła jednolitą strukturę szkolnictwa i zapoczątkowała kształtowanie się administracji szkolnej . Największą jednak , najtrwalszą wartością wniesioną przez KEN było zaszczepienie w młodym pokoleniu ducha patriotycznego oraz miłości do ojczyzny , która nie pozwoliła pogodzić się z niewolą .

Na tradycjach KEN opiera się wiele późniejszych postępowych polskich poczynań oświatowych w okresie porozbiorowym.

Osiągnięcia :

Najtrwalszą wartością moralną wniesioną przez KEN było zaszczepienie w młodym pokoleniu ducha patriotycznego oraz miłości do Ojczyzny , która nie pozwoliła pogodzić się z niewolą .

Niepowodzenia :

Przyczyny :

Powołanie do życia KEN i ogłoszony przez nią w „Uniwersale” z 24 października 1773 r. apel o nadsyłanie uwag i projektów dotyczących reformy szkolnictwa zmobilizował uwagę i aktywność wszystkich zainteresowanych sprawami wychowania . Apel spotkał się z odzewem , a narastanie tego zainteresowania przejawiało się w nadsyłanych projektach i memoriałach , w wystąpieniach sejmowych i w artykułach . Opinia publiczna w różny sposób dochodziła do głosu , a jej stanowisko było bardzo zróżnicowane , zarówno na początku działalności KEN , jak i w latach późniejszych , kiedy Komisja miała już za sobą doświadczenia , osiągnięcia i kiedy pierwsze wykształcone przez nią pokolenie wchodziło do życia publicznego .

Przez cały okres funkcjonowania stworzonego przez Komisję systemu szkolnego ujawniało się aktywne zainteresowanie postępowej części szlacheckiego społeczeństwa , jej pracami i dążeniami . Wyrażało się ono w różnych formach : bądź to w najszerzej pojętej publicystyce , bądź w różnych mowach , bądź wreszcie w bezpośrednim udziale w pracach szkolnych czy też obecności na popisach uczniów .

Masy szlacheckie przyzwyczajone do szkół zakonnych na początku nie rozumiały potrzeby i znaczenia reformy szkoły i wychowania . Opinia szlachecka , oporna i konserwatywna wobec wszystkich „nowinek” , z nieukrywaną nieufnością przyjmowała nowy system kształcenia . Niechęć manifestowała się w przemówieniach sejmowych , w ponawianych wnioskach , by wychowanie młodzieży powierzyć kościołowi . W artykułach zaczęto wyjaśniać potrzebę zdobywanej w szkołach wiedzy . Szlachta zapraszana była na popisy i mogła się bezpośrednio przekonać o postępach synów w nauce , a jednocześnie usłyszeć gorące podziękowania wyrażane tym , którzy pomogli w pracy reformowanych szkół . Odwoływano się do rozumu , do uczuć , do snobizmu szlacheckiego . Komisja wyróżniającym się uczniom przyznawała medale złote i srebrne , co oddziaływało na motywację uczniów oraz zaspokajało próżność ich rodziców . Z biegiem czasu zaczęto się przekonywać , że wiedza zdobyta w oparciu o nowe programy jest istotnie użyteczna . Powoli wzrastało zaufanie do szkół .

Systematyczna praca szkół wszystkich szczebli wydawała plony . Przekształcenia nie dokonywały się gwałtownie , zwiększała się liczba ludzi wykształconych w oparciu o nowe zasady , bardziej przychylnych programowi reform . Na bazie osiągnięć KEN nastąpił wspaniały rozwój szkolnictwa na ziemiach litewsko - ruskich i wołyńskich w latach 1802-1830 .

Wśród młodych posłów na Sejm Wielki byli z pewnością tacy , którzy ukończyli zreorganizowane już szkoły - ci inaczej patrzyli na potrzeby państwa niż ich ojcowie . Mimo więc pewnych trudności i zachowawczych głosów opozycji zaakceptowane zostały na tym Sejmie wszystkie zmiany w „Ustawach” proponowane przez Komisję , co było dostatecznym dowodem na to , że jej program został zaakceptowany przez przedstawicielstwo narodowe .

Z drugiej strony w wielkim dziele z lat 1788-1792 był także jakiś udział wychowanków ukształtowanych przez pedagogów z kręgu Komisji . Większość komisarzy była świadoma , że wśród dotychczasowych nauczycieli oraz bardziej oświeconej szlachty można było znaleźć takich , dla których problemy edukacji były bliskie , którzy mieliby na jej temat coś istotnego do powiedzenia . Komisarze nie chcieli przez zbyt gwałtowne reformy zrażać mas zacofanej szlachty , rozumieli także , że jeśli gruntowna przebudowa szkolnictwa ma zyskać cechy trwałości , to musi dokładnie być przemyślana i oparta na mocnych podstawach organizacyjnych i materialnych .

Świadomość , iż dorobek KEN stał się najwyższym dobrem , towarzyszyła działaczom szkolnym i pedagogom polskim przez cały wiek XIX . Przełomowe znaczenie działalności pierwszego Ministerstwa Oświaty znano także po odzyskaniu niepodległości, czego wyrazem stał się obchodzony uroczyście w 1923 r. jubileusz 150-lecia powstania Komisji . Opublikowane z tej okazji materiały źródłowe i opracowania stały się nie tylko pomnikiem tej zasłużonej instytucji , lecz otworzyły niejako drogi do dalszych badań i wydawnictw dotyczących prac najbardziej postępowej władzy szkolnej .

Założona przez jezuitów w II połowie XVI w. pierwsza ich szkoła w Braniewie była początkiem wielkiego regresu oświaty i życia umysłowego . Był to okres kontrreformacji , która atakowała ostro każdą myśl postępową . Jezuici stali w tej walce na pierwszym miejscu , zarówno jako przywódcy , jak i wykonawcy najważniejszych zadań . Do końca XVI w. jezuici mieli tylko 11 szkół . Dalszy wzrost szkolnictwa jezuickiego przypadł na czasy panowania Zygmunta III .

Obok umiejętności zjednywania sobie szlachty , przemawiały za ich szkolnictwem pewne wartości obiektywne :

Pozytywne cechy szkół jezuickich w Polsce nie zmieniały faktu , że szkolnictwo to pełne było wad :


Wyszukiwarka