Sztuka - ewolucja i rewolucja

IZRAEL. SZTUKA. Pionierem sztuki współczesnego państwa Izrael był B.
Schatz,
założyciel (1906) szkoły artyst. Becalel w Jerozolimie. Wraz z innymi
artystami pochodzącymi m.in. z Polski (M.E. Lilien, S. Hirszenberg, L.
Gottlieb, A. Pann) podjął próbę stworzenia sztuki nar. opartej na
tradycyjnych tematach żyd. i motywach lokalnego pejzażu, a także odrodzenia
rzemiosła artystycznego. W 1918-40 przyjechało do Izraela wielu artystów,
m.in. z Polski, Rosji i po 1933 - z Niemiec (J. Budko, J. Steinhardt, H.
Struck, Mané-Katz, R. Rubin, N. Gutman, A. Ticho, M. Janco). W latach 30.
ukształtowała się grupa ekspresjonistów, związana z École de Paris (m.in.
Ch. Atar, A. Avni, M. Castel, L. Fein, M. Mokady, A. Steimatzky, M. Sheni);
1932 pojawił się pierwszy znany periodyk artyst. "Gazith", otwarto muzeum w
Tel Awiwie. W architekturze gł. rolę odgrywali twórcy pochodzący z Niemiec i
Austrii, w tym związany z Bauhausem E. Mendelsohn (Bank Leumi, Jerozolima)
oraz I. Krakauer (Teltsh Hotel, Hajfa). W 1948 powstała grupa Nowe Horyzonty
(m.in. Z. Mairovich, P. Abramovic, A. Aroch, A. Naton, A. Steimatzky, L.
Fein, Y. Streiochman, J. Zaritsky); w twórczości jej członków oprócz
kontynuacji ekspresjonizmu pojawiły się tendencje do przyjęcia sztuki
abstrakcyjnej. W 1948 Ch. Atar zał. Muzeum Sztuki w Ejn Harod, gromadzące
twórczość żyd. diaspory XX w.; 1953 z inicjatywy dawnego dadaisty M. Janco
powstała kolonia artyst. w Ejn Harod (S. Slonim, Z. Neuman). W powojennej
twórczości artystów izrael. są widoczne ścisłe związki ze sztuką
zachodnioeur. i amer., w tym z różnymi nurtami abstrakcji (malarze: M.
Ardon, M. Mokady, A. Steimatzky, M. Kupferman; rzeźbiarze: I. Tumarkin, M.
Kadishman), nadrealizmem (J. Bergner), op-artem, sztuką kinetyczną (Y.
Agaam) i sztuką konceptualną.

POLSKA. SZTUKA.

ŚREDNIOWIECZE

W okresie wczesnego średniowiecza (VI-X w.) rozwinęło się na ziemiach
przyszłego państwa pol. kilka rodzajów budownictwa: drewn.-ziemne
konstrukcje obronne grodów (Gniezno, Poznań) - o gęstej drewn. zabudowie
wewn. i konstrukcji zrębowej, drewn. świątynie (Szczecin), kam. obwałowania
miejsc kultu rel. (Łysiec - ob. Łysa Góra, Ślęża); sypano także kopce ziemne
ku czci panujących (tzw. Kopiec Krakusa) oraz kopano mogiły ciałopalne
(Lipsk k. Zamościa); rzeźbiono w drewnie i kamieniu posągi kultowe (tzw.
baby), wyrabiano zdobione przedmioty drewn., ceram., kościane, rogowe,
złotnicze i tkaniny. Wraz z przyjęciem chrześcijaństwa Polska znalazła się w
kręgu wpływów zach. sztuki przedrom. i rom., zwł. karolińskiej i ottońskiej,
korzystano m.in. z wzorów czes., saskich, nadreńsko-mozańskich i włoskich. W
X i XI w. wznoszono już katedry w formie bazylikowej (Poznań, Gniezno,
Kraków), tzw. palatia z kaplicami (Ostrów Lednicki, Giecz), założenia
klasztorne (Tyniec). Rozkwit architektury rom. przypadł na XII w.; skalą i
bogactwem programu wyróżniała się druga z kolei katedra na Wawelu i
częściowo na niej wzorowana kolegiata w Tumie (pod Łęczycą); formy kościołów
klasztornych oraz świątyń kongregacji kanonickich (Wrocław, Czerwińsk - ob.
Czerwińsk n. Wisłą, Kruszwica, Opatów, Trzemeszno) inspirowała gł.
architektura zreformowanych benedyktynów niem.; przy grodach możnowładcy
fundowali małe kościoły, często z wieżą i wewn. emporą (Prandocin,
Wysocice). Na XII stulecie przypadł też rozkwit rzeźby kam., zdobiącej
elementy architektury, przede wszystkim portale (Wrocław, Tum, Czerwińsk n.
Wisłą); dla Śląska i Kujaw są charakterystyczne tympanony fundacyjne
(Wrocław, Strzelno); wyjątkowe w skali eur. zjawisko stanowią rzeźbione
kolumny międzynawowe w kościele Norbertanek w Strzelnie, a także ryta i
impastowana posadzka ze scenami figuralnymi w krypcie kolegiaty w Wiślicy;
wybitnym osiągnięciem rzeźb. są także odlane w brązie Drzwi Gnieźnieńskie. Z
dzieł malarstwa ściennego zachowały się niewielkie pozostałości (m.in. w
kościele Kanoników Regularnych w Czerwińsku n. Wisłą); malarstwo miniaturowe
jest reprezentowane gł. przez dzieła importowane (Ewangeliarz Emmeramski,
Biblia Płocka, Ewangeliarz Kruszwicki). Do wybitnych przykładów sztuki
złotniczej należą m.in. kielichy trzemeszeńskie, patena z Lądu, płocki
kielich Konrada I Mazowieckiego. Nurt późnorom. łączył się w pocz. XIII w. z
elementami got. w architekturze tzw. stylu przejściowego (małopol. opactwa
cysterskie w Wąchocku, Koprzywnicy, Sulejowie); w tej późnej fazie romanizmu
pojawiła się już cegła (korpus kościoła Dominikanów w Sandomierzu,
wzniesiony przez wł. warsztat, katedra w Kamieniu Pomorskim). Dla rozwoju
architektury XIII w. decydujące znaczenie miała związana z kolonizacją niem.
lokacja miast, jak też spotęgowana rola zakonów, oprócz dawnych także nowych
zgromadzeń żebraczych - franciszkanów i dominikanów - osiedlających się w
miastach; w asymilowaniu gotyku przodowali śląscy cystersi filiacji niem.
(Lubiąż, Trzebnica, Henryków), których wzorce arch. inspirowały inne budowle
(katedra we Wrocławiu) i docierały do Małopolski (Mogiła). W końcu XIII w.
gotyk stał się stylem panującym, a południowa Polska znalazła się na 2
stulecia, wraz z Czechami i Węgrami, w jego środkowoeur. kręgu. W
zjednoczonym Królestwie Pol. "dworski styl" znamionował gł. ceglano-kam.
budowle w Małopolsce; korpus nowej (trzeciej) katedry na Wawelu naśladowano
w wielkich bazylikach krak. (kościoły: Św. Katarzyny, Mariacki,
Dominikanów); wśród fundowanych przez Kazimierza III Wielkiego kościołów
wyróżnia się grupa świątyń dwunawowych o palmowo-gwiaździstych sklepieniach
(Wiślica, Stopnica). Ten król-budowniczy wzniósł na terenie całego kraju
ponad 80 zamków (np. Będzin) i obwodów murów miejskich (np. Szydłów). Dość
tradycyjnej architekturze małopol. XV w. brakowało rozmachu i bogactwa
odmian poprzedniego stulecia; dopiero pod koniec wieku pojawiły się okazałe
budowle (np. Barbakan w Krakowie) i dekor. formy arch. (krużganki Collegium
Maius tamże). W Wielkopolsce różne stylowe powiązania - południowo-,
zachodnio- oraz północnoeur. - cechowały wzniesione w XIV w. katedry
(Gniezno, Poznań). Poza Koroną pol. znalazły się ziemie Pomorza Wsch. i
Prus, opanowane przez Krzyżaków, którzy prowadzili planowo zorganizowaną,
wielką akcję budowy zamków, murów miejskich i kościołów; w największych
miastach państwa zakonnego (Toruń, Gdańsk, Elbląg) wpływ na kształt
architektury miały też: żywioł mieszczański, związany z eur. miastami Hanzy,
oraz eur. powiązania kongregacji zakonnych; gł. budowle tych miast (w swej
późnogot. fazie powstałe już lub kończone za czasów przynależności do Prus
Król.) są znakomitymi przykładami północnoeur. ceglanego gotyku (kościoły:
Mariacki w Gdańsku, Świętych Janów, Św. Jakuba, NMP - w Toruniu; gdań. i
tor. ratusze i inne budowle komunalne oraz kamienice i spichrze).
Późnogotyckie formy saskiej proweniencji (m.in. kryształowe sklepienia,
które pojawiły się też w Krakowie) z Gdańska docierały na Mazowsze i Litwę.
Na Mazowszu uproszczone i sprowincjonalizowane schematy got. przetrwały
najdłużej - do pocz. XVII w. (kościół w Przasnyszu); jeszcze dłużej
przetrwały w kształtach drewn. kościołów.

Pierwsze wybitne dzieła got. rzeźby kam. pojawiły się w 2 poł. XIII w. i ok.
1300 (tympanon portalu kaplicy Św. Jadwigi w Trzebnicy, nagrobek Henryka IV
Probusa we wrocł. kościele Św. Krzyża); na Wawelu pomnik Władysława I
Łokietka zapoczątkował serię baldachimowych nagrobków król.; wybitne dzieła
kam. rzeźby 2 poł. XIV w. na Śląsku i w Małopolsce wykazują związki z
wytworną stylizacją warsztatów czynnych przy katedrze Św. Stefana w Wiedniu
(tympanon zach. portalu kościoła w Strzegomiu, nagrobek Kazimierza III
Wielkiego w katedrze na Wawelu) oraz z monumentalną plastycznością rzeźby
praskiego kręgu Parlerów (nagrobki książąt śląskich - w Świdnicy i Opolu,
Henryka II Pobożnego i biskupa Przecława z Pogorzeli - we Wrocławiu, zespół
posągów na wieży ratuszowej w Jaworze). Dla Małopolski charakterystyczne są
oryginalne programy heraldyczne na zwornikach (kamienica Hetmańska w
Krakowie), a dla lat ok. 1400 ozdobna kamieniarka okładzin (tzw. pawilon
got. zamku na Wawelu, kruchta kościoła Św. Katarzyny). Poza przyjęte w
Polsce konwencje stylowe wykracza nagrobek Władysława II Jagiełły (w
wawelskiej katedrze) - dzieło należące do wczesnego florenckiego
Quattrocenta; wśród rzeźb drewn., gł. ołtarzowych, pełen ekspresji nurt
mistyczny poł. XIV w. reprezentuje krucyfiks z kościoła Bożego Ciała we
Wrocławiu i Pieta z Lubiąża, natomiast wytworny styl międzynar., zw. też
miękkim (ok. 1400) - wawelski krucyfiks Jadwigi, kamienna Pieta z kościoła
Św. Barbary w Krakowie, kamienne Piękne Madonny (wrocł. i zaginiona tor.). W
2 poł. XV w. rzeźba późnogot. przechodzi ewolucję od stylu "miękkiego" do
"łamanego", osiągając swe apogeum pod koniec stulecia w twórczości
największego artysty schyłku średniowiecza - Wita Stwosza (Ołtarz Mariacki,
nagrobek Kazimierza IV Jagiellończyka na Wawelu). Malarstwo XIV w. jest
znane gł. z dzieł iluminatorstwa i malowideł ściennych (Ląd, Gniezno), w
znacznej mierze uzależnionych od sztuki czes. (zwł. na Śląsku i w Toruniu),
a sporadycznie od wł., poprzez węg. (Niepołomice); z XIV w. pochodzą też
zespoły witraży (Kościół Mariacki w Krakowie). Z osobą Władysława II
Jagiełły wiążą się malowidła bizant.-ruskie, m.in. w kaplicy zamkowej w
Lublinie. Również tablicowe malarstwo przeł. XIV i XV w. ulegało wpływom
czes.; ok. poł. XV w. powstała w Małopolsce grupa dzieł (określanych dawniej
mianem szkoły krak.-sądeckiej), w których relikty "miękkiego" stylu
przełamywały się w stylizowanej, nieco naiwnej dekoracyjności (ołtarz z
Ptaszkowej, Zdjęcie z krzyża z Chomranic); w wielkich ołtarzach krak. 3
ćwierci XV w. panował już realizm, często ekspresyjny (ołtarze Augustiański,
Dominikański, Olkuski); na pocz. XVI w. docierały tu wpływy niderl. (Matka
Boska Bolesna w krak. kościele Franciszkanów - mistrza Jerzego), pojawiały
się elementy nowoż. obrazowania (tryptyk z Bodzentyna Marcina Czarnego);
rozkwitało malarstwo miniaturowe (Behema Baltazara Kodeks), w którym
pojawiały się pierwsze motywy renes. (Graduał Jana Olbrachta); powstawały
malowidła stropowe w drewn. kościołach (Libusza, Grębień); dla dzieł
malarstwa i rzeźby późnogot. produkowanych w ramach organizacji cechowej,
decydujące znaczenie miały pierwowzory graficzne. Wybitne dzieła późnogot.
malarstwa niderl., czy niderlandyzującego, pojawiły się u schyłku XV w. w
Gdańsku (tryptyk Sąd Ostateczny H. Memlinga, Ołtarz Jerozolimski, tablica
Dziesięcioro Przykazań i inne w Kościele Mariackim), a także w Toruniu
(obraz Zdjęcie z krzyża). Późnogotycką wysokiej klasy sztukę reprezentują
też liczne dzieła złotnictwa (krak., gdań. i tor.), stolarki i snycerki
(stalle w Pelplinie i w Toruniu), hafciarstwa (wawelski ornat P. Kmity).

CZASY NOWOŻYTNE

Renesans we wł., toskańskiej formie, pojawił się w pierwszych latach XVI w.
na Wawelu wraz z działalnością Franciszka Florentczyka, twórcy arch.
dekoracji, wzniesionego przez E. Rosenbergera pałacu króla Aleksandra
Jagiellończyka (dziś zach. skrzydło Zamku Wawelskiego) oraz obudowy nagrobka
króla Jana I Olbrachta. Doskonalszy kształt miały zrealizowane dla Zygmunta
I Starego dzieła B. Berrecciego - arkadowe krużganki przy wzniesionych m.in.
przez mistrza Benedykta dalszych skrzydłach zamku, a zwł. Kaplica
Zygmuntowska (1517-33), centr. mauzoleum kopułowe z bogatym wystrojem rzeźb.
wnętrza - najznakomitszy pomnik renesansu na pn. od Alp. Jednocześnie formy
renes. stapiały się z późnogot. w oryginalnych dziełach kamieniarzy niem.
czy węg. pochodzenia (Benedykt, Caspar Simon) - ich najwybitniejszym dziełem
były portale wawelskie. Architektura 2 ćwierci XVI w. przejmowała formy
renes. powierzchownie, były one ograniczone do dekoracji, zresztą przeważnie
got.-renes., zdobiących budowle o tradycyjnych układach (zamki w Drzewicy,
Szydłowcu, Ogrodzieńcu); wyjątkiem była, wzorowana na rzym. bazylikach XV
w., nowa katedra w Płocku (G. Cini i B. Zanobi de Gianotis - także twórcy
wielu nagrobków). Malarstwo czasów Zygmunta I Starego było gł. domeną
Niemców, oddziałujących też na artystów miejscowych, z których
najwybitniejszym był, uzależniony od szkoły naddunajskiej, miniaturzysta
Stanisław Samostrzelnik. Sprowadzano na Wawel z Niemiec i z Flandrii dzieła
złotnictwa, odlewnictwa i innych rzemiosł; najwybitniejszym importem była
zakupiona przez Zygmunta II Augusta kolekcja brukselskich arrasów (arrasy
wawelskie). Od poł. XVI w. dekor. formy renesansu rozpowszechniły się poza
Krakowem, nakładając się na ogół na późnogot. typy budowli: ratusza (Tarnów,
Sandomierz, Szydłowiec), kamienicy miejskiej (Tarnów, Jarosław) czy
szlacheckiego dworu-kasztelu (Szymbark); ich szczególnie charakterystycznym
dla Polski elementem była (zapoczątkowana w krak. Sukiennicach) attyka. Do
rozpowszechnienia italianizujących form przyczynili się muratorzy i
kamieniarze z pogranicza Włoch i Szwajcarii, tzw. komaskowie i lugańczycy;
najwybitniejszy z nich G.B. Quadro był twórcą ratusza w Poznaniu (ze
świetną, wykorzystującą ryciny S. Serlia fasadą), z Wenecji pochodził
osiadły w Płocku murator Jan Baptysta, twórca mazow. grupy kościołów
(Brochów, kolegiata w Pułtusku). Najwyższy poziom reprezentowali wł.
architekci-rzeźbiarze ze środowiska krak., którzy przejęli od Berrecciego
typy renes. nagrobka przyściennego (G.M. Padovano, H. Canavesi) i kaplicy
grobowej; w wersji już manierystycznej rozwinął je Jan Michałowicz z
Urzędowa; szczególna wirtuozeria i wyrafinowanie cechowały twórczość
florentczyka Santi Gucciego, pracującego gł. dla Stefana Batorego i rodziny
Myszkowskich (kaplica i nagrobek króla przy katedrze wawelskiej, pałac w
Książu Wielkim, zamek w Baranowie Sandomierskim); jego dzieła zadecydowały o
stylu tzw. warsztatów pińczowskich, produkujących gotowe elementy
arch.-rzeźb., które najwyższy stopień fantazyjnej dekoracyjności osiągnęły w
kaplicy i nagrobku Firlejów w Bejscach. W tym samym czasie przybyły z Padwy
B. Morando przeszczepił na ziemie Rzeczypospolitej wenecką, klasycyzującą
odmianę manieryzmu, projektując dla J. Zamoyskiego miasto Zamość - wybitne
dzieło wł. idealnej urbanistyki, z nowoż. fortyfikacjami bastionowymi i
okazałymi budowlami (m.in. kolegiata); modele Moranda przyjęły się we Lwowie
(cerkiew Wołoska), łącząc się tam z wprowadzoną przez wrocławian (m.in. J.
Pfister) dekoracją niderl.; owe mieszane formy z dodatkiem cech
orientalizujących przybierały niekiedy kształty nieokiełznane (kaplica
Boimów). Środowisko odrębne stanowił protest. Gdańsk - od 2 poł. XVI w.
przez niemal sto lat swoista enklawa sztuki niderl.; architekci i rzeźbiarze
(A. van Opbergen, W. van dem Blocke) przynieśli tu formy pn. manieryzmu,
które ukształtowały okazałe budowle municypalne i kamienice, przeważnie o
ceglano-kam., zdobionych groteskową ornamentyką fasadach. Blocke jako
rzeźbiarz i jego syn Abraham przejęli od C. Florisa typ nagrobka z klęczącą
postacią, który przeniknął do innych dzielnic Rzeczypospolitej.

Wzmożony w 1 poł. XVII w. ruch budowlany cechowała wielość i różnorodność
przenikających się nurtów stylowych: prowincjonalnych, porenes., najlepiej
widocznych w stiukowych dekoracjach kościołów i fasad kamienic (Lublin,
Kazimierz Dolny, Zamość, Kalisz), nurtu północnomanierystycznego (oprócz
Gdańska, także kaplice Kalwarii Zebrzydowskiej - P. Baudartha), różnych
odmian manieryzmu wł. (kolegiata w Klimontowie i olbrzymi zamek Krzyżtopór
Ossolińskich - A. Locciego, zw. Starszym? i W. Senesa; w Wielkopolsce
kościoły w Sierakowie i Grodzisku Wielkopolskim - K. Bonadury) oraz
najbardziej elitarnego, ale coraz mocniejszego nurtu wczesnobarok., rzym.
lub północnowł. orientacji, wytwornego w swej powściągliwości, określanego
jako styl Wazów; obejmował on przede wszystkim budowle król. (przebudowa
Zamku Wawelskiego dla Zygmunta III Wazy, w Warszawie Zamek Królewski i pałac
w Ujazdowie) realizowane przez wł. architektów z najbardziej zaawansowanych
stylowo kręgów (G. Trevano, M. Castelli, C. Tencalla, G.B. Gisleni),
niektóre rezydencje magnackie (typu palazzo in fortezza: Wiśnicz i Łańcut
Lubomirskich - M. Trapoli; pałace warsz., m.in. Koniecpolskich, Podhorce,
pałac Biskupów Krakowskich w Kielcach) oraz kościoły nowych zakonów
kontrreformacji - Jezuitów (Nieśwież, Kalisz, Kraków), Kamedułów (Bielany
pod Krakowem, Rytwiany), Karmelitów Bosych (Wilno) wznoszone przez
wymienionych i innych architektów (J.M. Bernardoni, A. Spezza). Sztukaterie
barok. wykonywał G.B. Falconi, kam. rzeźbę nagrobkową z użyciem modnego
czarnego marmuru - S. Sala, a później pod wpływem G.L. Berniniego - F.
Rossi. W malarstwie tego okresu również krzyżowały się różne wpływy; w
Małopolsce gł. postacią był T. Dolabella, wenecjanin posługujący się grafiką
niderl., uprawiający malarstwo rel. i hist.; w Wielkopolsce oryginalnym,
bizantynizującym twórcą był K. Boguszewski. Najwyższy poziom osiągnęło
malarstwo (zwł. portretowe) na dworze król., najpierw pozostawało pod
wpływem cesarskiego dworu w Pradze i w Wiedniu (M. Kober, B. Strobel),
później Niderlandów (przez Gdańsk, gdzie działali: J. Vredeman de Vries, I.
van dem Blocke, A. Möller, H. Han, A. Boy); najwybitniejszym portrecistą
królów Jana II Kazimierza i Michała Korybuta Wiśniowieckiego był pod koniec
tego okresu wykształcony na malarstwie hol. gdańszczanin D. Schultz, a
następnie A. Stech; malarstwo rel. poł. XVII w. reprezentuje działający w
Małopolsce bernardyn, F. Lekszycki (wpływy P.P. Rubensa). Pierwsza połowa
stulecia była też okresem świetnego rozwoju rzemiosł artyst., zwł. w
Gdańsku, skąd eksportowano dzieła złotnictwa, ludwisarstwa i konwisarstwa
(trumny Wazów w katedrze wawelskiej).

Ruch budowlany wznowiony po wojnach poł. XVII w., zwł. od lat 70.,
wprowadzał formy rozwiniętego baroku, przyswajane nie tylko przez
architektów, ale i przez muratorów cechowych; gł. centrum twórczości stała
się Warszawa, zabudowywana pałacami magnackimi, przeważnie w obrębie
jurydyk. Najwyższy, eur. poziom reprezentuje twórczość Tylmana z Gameren,
łącząca elementy klasycyzującego baroku pn. (pochodził z Holandii) z
bardziej dynamicznym, rzym. i franc., układem apartamentów; Tylman pracował
dla oświeconej elity, m.in. S.H. Lubomirskiego (pałac-willa w Puławach,
Łazienki w Warszawie), J.D. Krasińskiego (pałac w Warszawie); król.,
reprezentacyjnym, wielofunkcyjnym założeniem arch.-urb. jego projektu był
warsz. Marywil, ulubioną przez Tylmana formą świątyni - centr. kościół
kopułowy (Sakramentek w Warszawie). Przy budowie warsz. pałacu Krasińskich
współpracował z Tylmanem wybitny, pochodzący z Gdańska rzeźbiarz, A.
Schlüter, twórca nagrobków w Żółkwi, działający później w Berlinie i
Petersburgu. Rozbudowany przez A.W. Locciego zw. Młodszym ze skromnego dworu
pałac Jana III Sobieskiego w Wilanowie był zdobiony sztukateriami i
malowidłami o złożonym programie symbol.; autorami malowideł byli m.in.
popierani przez króla malarze związani z rzym. Akademią Św. Łukasza - J.E.
Szymonowicz-Siemiginowski i J. Reisner (także twórcy portretów rodziny
król.) oraz znany też jako autor fresków w kościołach (Węgrów) M.A. Palloni.
Mecenat Jana III Sobieskiego, gloryfikujący - z nawiązaniem do antyku -
ideały rycersko-ziemiańskie i propagujący typ wiejskiej siedziby bogato
wyposażonej w dzieła różnych sztuk i rzemiosł, także orientalizujące, był
przejawem kultury sarmatyzmu, która w zacofanych kręgach szlacheckich
przetrwała jeszcze przez XVIII w. Charakterystycznym dla niej tematem arch.
był dwór, na ogół drewn. (temat skodyfikowany w anonimowego autorstwa
traktacie Krótka nauka budownicza...), w malarstwie zaś tzw. portret
sarmacki, zwł. portret trumienny, poza Polską nie uprawiany. Do
najwybitniejszych dzieł sakralnych tego okresu należą 2 kościoły centr. -
Filipinów w Gostyniu (wg projektu B. Longheny, realizacja J.J. Catenaci),
trawestujący formę weneckiej świątyni Santa Maria della Salute, oraz
Kamedułów w Pożajściu; w trzech znakomitych świątyniach podłużnych dokonało
się zespolenie architektury z rzeźbą stiukową i malarstwem ściennym
(kościoły: Św. Anny w Krakowie - B. Fontana, Jezuitów w Poznaniu - B.
Wąsowski, Świętych Piotra i Pawła na Antokolu w Wilnie - J. Zaor, stiuki
P.P. Perti i J. Galli). Działający w Warszawie i Wielkopolsce architekt i
sztukator J.Sz. Bellotti (zamek w Rydzynie) rozwinął typ świątyni
ścienno-filarowej (kościół Św. Krzyża w Warszawie).

Na 2 i 3 dekadę XVIII w. przypada działalność kilku wybitnych architektów
stosujących formy późnego baroku wł.; dwaj z nich byli laureatami rzym.
Akademii Św. Łukasza: K. Bażanka, działający gł. w Małopolsce, który
nawiązywał do dzieł Berniniego, Borrominiego i Pozza (kościoły Norbertanek w
Imbramowicach i Misjonarzy w Krakowie) i P. Ferrari pracujący w
Wielkopolsce, zwolennik formy centr. świątyni kopułowej (rozbudowa kościoła
Cystersów w Lądzie); rzym. proweniencji jest też architektura K. Baya
(klasztor Misjonarzy w Siemiatyczach), twórcy kościołów o kolumnowych
fasadach (Wizytek i Św. Marcina w Warszawie, Pijarów w Łowiczu); w poł.
XVIII w. działał, gł. w Krakowie, F. Placidi (nawiązujący do twórczości
Borrominiego kościół Trynitarzy). Odrębne miejsce zajmują sascy architekci
zatrudnieni w król. urzędzie budowlanym w Warszawie, więcej projektujący niż
budujący, realizujący "na papierze" pomysły Augusta II; ich dziełem była
przede wszystkim Oś Saska, wydłużone założenie ogrodowe z Wielkim Salonem
(M.D. Pöppelmann) i przebudowanym później dla króla dawnym pałacem
Morsztynów. Za Augusta III działalność saskich architektów wkroczyła w fazę
rokok. (wsch. elewacja Zamku Królewskiego, G. Chiaveri i in.; pałac Brühla -
J.F. Knöbel). Przekształcono wtedy w Warszawie lub wzniesiono wiele pałaców,
na ogół poprzedzonych dziedzińcami ujętymi w oficyny (Błękitny, Mniszchów,
Czartoryskich, Sapiehów); w ich wnętrzach pojawiła się od ok. 1730 rokok.,
franc. dekoracja, czasem sprowadzana z Francji (J.A. Meissoniera w pałacu
Bielińskich projektu J. Fontany i u Czartoryskich w Puławach). W tym okresie
w kilku latyfundiach magnackich powstały olbrzymie, osiowe założenia
pałacowo-ogrodowe, zrealizowane przez przybyszy z Warszawy (Białystok
Branickich - J.S. Deybel, J.H. Klemm, J. Fontana; Radzyń Podlaski
Potockich - J. Fontana). Wyposażenie pałaców i ogrodów stanowiła rzeźba kam.
(m.in. J.J. Plerscha posągi w warsz. Ogrodzie Saskim i J.Ch. Redlera rzeźby
w Białymstoku i Radzyniu). W architekturze sakralnej typ odrębny
reprezentują kościoły centr.-podłużne o ośmiobocznym lub eliptycznym
korpusie; zapoczątkowuje je świątynia Kamedułów na warsz. Bielanach, zwartą
grupę tworzą budowle P.A. Fontany i T. Rezlera na Lubelszczyźnie (Chełm,
Lubartów, Włodawa), a najdoskonalszym jest lwow. kościół Dominikanów (J. de
Witte), trawestujący układ wiedeńskiego kościoła Św. Karola Boromeusza (B.
Fischer von Erlach). Również centr.-podłużna, lecz pięciokopułowa, jest
unicka cerkiew Św. Jura we Lwowie, wybitne dzieło B. Meretyna; na obszarze
tym architekturę wzbogacała niezwykła, rozwichrzona rzeźba figuralna i
dekoracja rokok. (J.J. Pinsel, A. Osiński, S. Fesinger, P. i M. Polejowscy);
drugim ośr. świetnej architektury późnobarok. i rokok. na wsch. ziemiach
Polski było Wilno, z kościołami o smukłych wieżach, giętych ścianach i
scenograficznych zestawach ołtarzy (Św. Katarzyny - J.Ch. Glaubitz,
Misjonarzy; Bazylianów w Berezweczu). Ważna była rola architektów
przybywających ze Śląska; w Wielkopolsce działał K.M. Frantz, twórca
bliskich kręgowi Dientzenhofferów kościołów o centralizujących wnętrzach. Od
2 poł. XVII w. barokizacji uległa też architektura kościołów drewn.
naśladujących układy świątyń murowanych (Mnichów, Szalowa); wysokiej klasy,
wyjątkowe w skali eur. zjawisko stanowiły drewn. synagogi z XVIII w.
(wszystkie zniszczone przez Niemców podczas II wojny świat.).

Malarstwo XVIII w. korzystało z różnych wzorów - wł., franc., środkowoeur.;
w kręgach dworu król. i dworów magnackich panował typ reprezentacyjnego
portretu (A. Pesne, A. Mirys), w sferach szlacheckich - portret sarmacki;
najbardziej wziętymi malarzami rel. byli wykształceni w Rzymie T. Kuntze i
Sz. Czechowicz. We wnętrzach kościołów dużą rolę odgrywało malarstwo
sklepienne, m.in. oparte na wł. kwadraturze i wzornikach A. Pozza; uprawiali
je przede wszystkim przybysze ze Śląska, Czech i Moraw (J.W. Neunherz, F.
Eckstein, J. Meyer), ale i miejscowi (S. Stroiński, A. Radwański, W.
Żebrowski). Wyroby barok. i rokok. rzemiosła artyst. były produkowane na
potrzeby dworów i Kościoła (złotnictwo gł. w Gdańsku i Toruniu, produkcja
gobelinów w manufakturach radziwiłłowskich, kobierców w Brodach, mebli w
Kolbuszowej). Najbardziej charakterystyczne wnętrze pol. zabytkowego
kościoła jest wypełnione obficie dziełami stolarki i snycerki z XVII-XVIII
w. (ołtarze, stalle, konfesjonały, ławki, ambony, prospekty organowe,
feretrony).

OŚWIECENIE

W 2 poł. XVIII w. nadal żywe były tradycje późnego baroku i rokoka (gł. w
architekturze sakralnej, malarstwie i rzeźbie). Najważniejszym zjawiskiem
artyst. stała się sztuka powstająca w kręgu mecenatu króla Stanisława
Augusta Poniatowskiego, określana czasem mianem stylu Stanisława Augusta;
król, nadając wysoką rangę poczynaniom z dziedziny sztuki i kultury,
stworzył zorganizowane (także administracyjnie) formy opieki nad artystami,
projektował powołanie nowocz. instytucji artyst. (muzeum nar., akad. sztuk
pięknych), zgromadził zespół wybitnych artystów (gł. sprowadzonych z
zagranicy); ich działalność koncentrowała się wokół przebudowy rezydencji
król.: Zamku Królewskiego w Warszawie (projekt V. Louis, J. Fontana,
reprezentacyjne apartamenty zrealizowane przez D. Merliniego i J.Ch.
Kamsetzera) oraz zespołu pałacowo-parkowego w warszawskich Łazienkach
Królewskich (D. Merlini, J.Ch. Kamsetzer). W końcu XVIII w. ukształtował się
nowy typ siedziby wiejskiej - prostokątny pałac z kolumnowym portykiem,
który w różnych wariantach i skali przetrwał w architekturze
rezydencjonalnej do poł. XX w., w zredukowanej formie dworu stając się
symbolem polskości. W architekturze dominowały tendencje klasycyst. w
różnych odmianach: barok.-klasycyzującej (Zamek Królewski, Łazienki),
ang.-palladiańskiej (pałac Królikarnia w Warszawie - D. Merlini),
"rewolucyjnie" surowej (kościół Ewangelicko-Augsburski w Warszawie - Sz.B.
Zug); pojawiła się, przejęta z Anglii, moda na "malownicze" parki
krajobrazowe, których różnorodnym pawilonom nadawano formy stylów hist. i
egzotycznych, otwierając drogę dla romant. pluralizmu stylowego (Arkadia k.
Łowicza - Sz.B. Zug). W dziedzinie malarstwa gł. postacią był spolonizowany
Włoch M. Bacciarelli (cykle malowideł w Zamku Królewskim i Łazienkach, o
programach apologetyczno-hist., portrety), który prowadził także zamkową
"malarnię", kształcącą młodsze pokolenie, pol. już artystów. Zespół widoków
ówczesnej Warszawy, o wielkiej wartości dokumentacyjnej, wykonał dla Zamku
Królewskiego wenecki weducista B. Bellotto, zw. Canaletto; na potrzeby dworu
pracowali też malarze dekoratorzy (J.B. Plersch, J. Pillement) oraz
rzeźbiarze (A. le Brun, J. Monaldi, F. Pinck); osobne miejsce zajmuje
twórczość działającego długo w Polsce francuskiego malarza, rysownika i
grafika J.P. Norblina, łączącego rokok. tradycję scen gatunku fetes galantes
z utrwalanym z reporterską pasją obrazem pol. życia i aktualnych wydarzeń
politycznych. Nastąpił znaczny rozwój rzemiosła artyst. dzięki powstaniu
manufaktur produkujących wysokiej klasy wyroby: ceramikę (Belweder, Korzec),
pasy kontuszowe (Słuck, Kobyłka, Warszawa, Kraków), szkła (Naliboki).

POD ZABORAMI

Utrata samodzielnego bytu państw. przyniosła głębokie przemiany w strukturze
społ.-polit. kraju i w nar. mentalności, co wpływało także na sztukę, która
w różnych okresach, z różnym nasileniem była obarczana ideowymi
powinnościami, aby w 2 poł. XIX w. przejąć od poezji romant. posłannictwo
podtrzymywania świadomości i jedności nar.; z biegiem czasu w poszczególnych
zaborach pogłębiały się różnice w warunkach rozwoju sztuki, dla którego
wyraźnymi cezurami stały się wydarzenia polit. (zwł. powstania listopadowe i
styczniowe). Jednocześnie, od początku stulecia, wraz ze zmianami mecenatu
kształtowały się nowe formy i instytucje życia artyst. (publ. wystawy i
muzea, konkursy, handel dziełami sztuki, krytyka artyst.), rozwijało się
(nie bez przeszkód natury adm.-polit.) szkolnictwo artyst., nastąpiła
polonizacja środowiska artystów, których nowa pozycja społ. łączyła z
krystalizującą się klasą miejskiej inteligencji.

W architekturze okres Królestwa Pol. przyniósł początek, opartego na
ustawodawstwie, planowania przestrzennego (porządkowanie starych układów
miejskich, regularne plany nowych osiedli związanych z rozwojem przemysłu),
czemu towarzyszyła tendencja do typizacji form budynków, zwł. urzędowych,
ale także kośc. (projekty typowe - Ch.P. Aigner, H. Szpilowski); stołeczna
Warszawa otrzymała w tym czasie kompleks reprezentacyjnych gmachów rządowych
przy pl. Bankowym (A. Corazzi) oraz monumentalne budynki użyteczności publ.
(pałac Staszica, Teatr Wielki - A. Corazzi). Po 1830 dominujące dotąd formy
klasycyst. zaczęły być wypierane przez style hist.: neorenesans i neogotyk,
szczególnie popularny w architekturze siedzib wiejskich (zamek w
Zagórzanach - F.M. Lanci) i kościołów (przebudowa katedry w Warszawie - A.
Idźkowski); klasą arch. wyróżniają się dzieła K.F. Schinkla (Krzeszowice,
Antonin) i jego kontynuatorów, działających w zaborze prus. (A.F. Stüler). W
latach 60. i 70. XIX w. pojawiły się: neobarok (pałac w Kozłówce) i tzw.
kostium francuski (pałac w Guzowie) oraz inne regionalne odmiany stylowe,
dobierane stosownie do przeznaczenia budynku lub życzeń zleceniodawcy.
Najbardziej okazałe budowle w duchu historyzmu powstały już u schyłku XIX i
na pocz. XX w. (Teatr im. Słowackiego w Krakowie - J. Zawiejski;
Politechnika w Warszawie - S. Szyller); hist. i eklekt. formy służyły nowym
funkcjonalnie typom budowli, takim jak: dworce kol. (dworzec Kolei
Warsz.-Wiedeńskiej - H. Marconi), banki (Tow. Kredytowe Miejskie w
Warszawie - J. Ankiewicz, rozbud. przez W. Marconiego), biblioteki publ.
(Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu), teatry (teatr we Lwowie - Z.
Gorgolewski), kamienice czynszowe o zróżnicowanym standardzie, założenia
fabryczne łączące zabudowania przem. z pałacem fabrykanta i domami
mieszkalnymi robotników (zespół fabryki Scheiblera na Księżym Młynie w
Łodzi). W ostatniej tercji wieku koniunktura gosp. sprzyjała gwałtownej
urbanizacji (Łódź), czasem hamowanej przez ograniczenia militarno-obronne
(wznoszone przez zaborców fortyfikacje w Warszawie, Poznaniu, Krakowie).
Szybki rozwój budownictwa miejskiego wspomagały wynalazki techn.:
konstrukcje żeliwne i stalowe, elementy prefabrykowane. Nasilające się ok.
1900 tendencje do stworzenia "stylu narodowego" skłoniły architektów do
poszukiwania nar. specyfiki, dostrzeganej zwł. w chłopskim budownictwie
Podhala (styl zakopiański) i w architekturze dworu pol. (styl dworkowy),
oraz do nawiązywania do rodzimych form arch. i ornamentalnych (wystrój arch.
mostu Poniatowskiego w Warszawie - S. Szyller); tendencje te splatały się z
wpływami architektury i ornamentyki secesyjnej, co jest widoczne zwł. w
Krakowie (dom Czynciela - L. Wojtyczko; Stary Teatr - F. Mączyński i F.
Stryjeński), który stał się wówczas gł. centrum kult. i artyst. ziem
polskich.

W malarstwie pierwszych dziesięcioleci XIX w. orientację klasycyst. o franc.
proweniencji reprezentował A. Brodowski, romant.-nazareńską W.K. Stattler.
Nowe, romant. zainteresowanie przeszłością kraju, jego naturą, zabytkami i
folklorem dało początek malarstwu hist. (F. Smuglewicz), sprzyjało też
rozwojowi malarstwa rodzimego krajobrazu (Z. Vogel, M. Zaleski) i obserwacji
obyczajowej (A. Orłowski, później F. Kostrzewski). Indywidualnością wyraźnie
wybijającą się na tle malarstwa 1 poł. stulecia był, za życia niemal
nieznany jako malarz, ziemianin i działacz gosp., artystycznie kształcony w
Paryżu - P. Michałowski; jego tematycznie różnorodna twórczość (batalistyka
hist. i współcz., sceny rodzajowe, studia portretowe, studia koni) dzięki
dynamice i dramatyzmowi (Samosierra), niezwykłości w traktowaniu ludzkich
fizjonomii (Seńko), mal. mistrzostwu, inspirowanemu sztuką dawnych mistrzów
i współcz. franc. romantyków, ma ważne miejsce w historii eur. malarstwa
romantycznego. W 2 poł. XIX w. malarstwo zyskało niespotykane przedtem
znaczenie dzięki rozkwitowi tematyki nar.-hist.; początkowo
sentymentalno-anegdotyczne (J. Simmler) i ilustracyjne (W. Gerson),
osiągnęło swoje patetyczne apogeum w wielkich płótnach J. Matejki, będących
nie rekonstrukcją wydarzeń, lecz historiozoficzną wizją dziejów Polski,
ujętą w sugestywną, pełną ekspresji, widowiskową formę (Kazanie Skargi,
Rejtan, Bitwa pod Grunwaldem, Hołd pruski, Sobieski pod Wiedniem). W nar.
wyobraźni równie silnie utrwaliły się stworzone przez A. Grottgera rysunkowe
cykle odnoszące się do wydarzeń powstania styczniowego (Warszawa I i
Warszawa II, Polonia, Lithuania); malarstwo portretowe miało świetnego
przedstawiciela w H. Rodakowskim; międzynar. uznaniem cieszył się H.
Siemiradzki, czynny gł. w Rzymie twórca efektownych, akademickich obrazów z
życia antycznej Grecji i Rzymu (Pochodnie Nerona). Osobnym zjawiskiem była
działalność malarzy związanych z liczną pol. kolonią artyst. w Monachium,
uprawiających malarstwo realist.-naturalistyczne (J. Brandt, J. Chełmoński),
wśród których najwybitniejszymi byli bracia M. i A. Gierymscy (ten ostatni
przeszedł od naturalizmu do indywidualnie prowadzonych poszukiwań
świetlno-koloryst. - Altana). Pleneryzm oraz impresjonist. technikę i
kolorystykę przyswajali pol. malarstwu - W. Podkowiński, J. Pankiewicz, L.
Wyczółkowski; oscylujące między symbolizmem, ekspresjonizmem i secesyjną
dekoracyjnością malarstwo Młodej Polski, mające wielu znakomitych
przedstawicieli o wyrazistych osobowościach twórczych (O. Boznańska, K.
Krzyżanowski, S. Lentz, F. Ruszczyc, J. Stanisławski, W. Ślewiński, W.
Weiss, W. Wojtkiewicz), cechuje równowaga między sztuką podejmującą kwestie
nar. (J. Malczewski, S. Wyspiański), a twórczością skupioną na czysto
artyst. problematyce epoki modernizmu.

W okresie Królestwa Pol. powstały zamówione dla Warszawy 2 dzieła wybitnego
duń., działającego w Rzymie, klasycysty B. Thorvaldsena - pomniki M.
Kopernika i ks. Józefa Poniatowskiego. W zajmującej skromne miejsce rzeźbie
krajowej, gł. portretowej i nagrobnej, długo utrzymywały się konwencje
klasycyst. (J. Tatarkiewicz); w 2 poł. XIX w. pojawiło się kilku
wybitniejszych twórców (W. Brodzki, A. Kurzawa, P. Weloński) i powstały
ważniejsze publ. realizacje (pomniki: A. Mickiewicza w Krakowie - T. Rygier,
w Warszawie - C. Godebski; Władysława II Jagiełły w Krakowie - A. Wiwulski).
Secesyjna stylizacja, czasem o osobliwym charakterze (B. Biegas),
charakteryzowała też rzeźbę K. Laszczki i W. Szymanowskiego (pomnik F.
Chopina w Warszawie); od przełomu wieków datuje się, początkowo
symbolistyczno-ekspresjonist., twórczość najwybitniejszego rzeźbiarza pol. 1
poł. XX w. - X. Dunikowskiego.

W grafice XIX w. przeważał ilustracyjny drzeworyt i litografia, która wysoką
rangę zyskała dopiero w okresie Młodej Polski, gdy uprawiało ją wielu
malarzy (L. Wyczółkowski, J. Pankiewicz), także dla użytku typograficznego
(S. Wyspiański, E. Okuń). W wyposażeniu wnętrz mieszkalnych 1830-50
rozpowszechnił się styl zw. biedermeier; trwałą renomę zyskała warsz.
produkcja meblarska J. Simmlera. Warszawa słynęła też z wyrobów srebrnych i
platerowych (K. Malcz, J. Fraget, L. Norblin); w Nieborowie czynna była
wytwórnia wysoko cenionych fajansów. Poszukiwanie stylu nar., inspirowanego
sztuką lud., dodało znaczenia sztuce użytkowej w okresie Młodej Polski
(Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana, Warsztaty Krakowskie).

DRUGA RZECZPOSPOLITA

Lata po 1918 cechuje wielość i dynamika przedsięwzięć organiz. i artyst.,
będących wyrazem kształtowania się nie obciążonych już serwitutami nar.
postaw twórczych i potrzeby określenia nowych, zwł. społ. funkcji sztuki i
artystów; w niepodległym państwie działalność artyst. otrzymała nowe,
częściowo oficjalne ramy instytucjonalne; życie artyst. charakteryzowała
skłonność do wiązania się artystów w grupy, zarówno o programowym, jak i
sytuacyjnym i środowiskowym charakterze; wszystkie dziedziny sztuki, a zwł.
malarstwo, znamionowała rozpiętość dążeń artyst. - od radykalnych postaw,
wyrastających z idei międzynar. awangardy, po nurty
tradycjonalno-historyzujące, żywe szczególnie w kręgach oficjalno-rządowej
sztuki lat 30.

W architekturze powojennej nadal utrzymywały się tendencje stylu nar.
realizowanego w różnych odmianach: historyzującej (rysunki S. Noakowskiego),
dworkowej (dworzec kol. w Gdyni - R. Miller), łączącej lud. stylizację z Art
Déco (pawilon pol. na Wystawie Sztuk Dekoracyjnych w Paryżu - J.
Czajkowski), modernistyczno-ekspresjonist. (kościół Św. Rocha w
Białymstoku - O. Sosnowski), stapiającej różnorodne inspiracje w dzieło
indywidualne (Szkoła Główna Handlowa w Warszawie - J. Koszczyc-Witkiewicz).
Po 1930 w kręgu ugrupowań awangard. (Blok, Praesens: B. i S. Brukalscy, H. i
Sz. Syrkusowie i in.), opartych na założeniach konstruktywizmu i stylu
międzynarodowego (Bauhaus, Le Corbusier, CIAM), został sformułowany program
arch. łączący radykalną orientację społ. z postulatami masowego,
funkcjonalnego budownictwa mieszkaniowego (osiedle Warsz. Spółdzielni
Mieszkaniowej na Żoliborzu w Warszawie). Pierwszorzędne znaczenie i
wybitnych przedstawicieli miała w latach 30. reprezentacyjna, stołeczna
architektura rządowa (Ministerstwo Oświaty - Z. Mączeński) i urzędowa (gmach
Sądów - B. Pniewski, Bank Gospodarstwa Krajowego - R. Świerczyński, Muzeum
Narodowe - T. Tołwiński); budowano też, zwł. w Warszawie, nowocz., luksusowe
domy wielkomiejskie (L. Korngold, J. Żórawski) oraz wille (B. Lachert, J.
Szanajca). Wyjątkowym polem działania dla architektury nowocz. było
wznoszone od podstaw, planowo i szybko, miasto i port Gdynia.

W malarstwie wśród mnogości ugrupowań i prądów rysuje się kilka dominujących
tendencji; krótkotrwały, najwcześniej adaptujący elementy futuryzmu, kubizmu
i ekspresjonizmu ruch Formistów miał znakomitych protagonistów: malarza,
filozofa i logika L. Chwistka oraz S.I. Witkiewicza (Witkacego) - malarza,
teoretyka sztuki, pisarza i dramaturga, niezwykłą indywidualność artyst. i
intelektualnego życia międzywojennej Polski. Najwybitniejszymi
przedstawicielami awangardy wyrastającej z doświadczeń ros. konstruktywizmu
(grupy: Blok, Praesens, a.r.) byli - malarz i teoretyk W. Strzemiński,
twórca własnej koncepcji sztuki - unizmu oraz rzeźbiarka K. Kobro.
Zasadnicze znaczenie miał nurt kolorystyczny, dający priorytet
autonomicznym, "czysto malarskim" wartościom, czerpiący z tradycji franc.
postimpresjonizmu, reprezentowany przez tzw. Komitet Paryski (kapiści: J.
Cybis, J. Czapski, A. Nacht-Samborski, Z. Waliszewski, P. Potworowski, H.
Rudzka-Cybisowa), ale bliski też innym ugrupowaniom (Jednoróg, Pryzmat,
Zwornik), z biegiem lat przyciągający coraz liczniejszych zwolenników.
Różnego typu tradycjonalizm, nasilający się zwł. w latach 30. przejawiał się
w twórczości artystów należących do ugrupowań: Bractwo św. Łukasza, Szkoła
Wileńska, Szkoła Warszawska, Rytm; ten ostatni nawiązywał też do wysoce
przestylizowanego w duchu Art Déco folkloru (Z. Stryjeńska, W. Skoczylas).
Niezależnym, odrębnym torem rozwijało się malarstwo działającego we Francji
T. Makowskiego.

W rzeźbie dominował nurt klasycyzyjący, oparty na wzorach franc., przejęty
jako styl oficjalnych pomników (E. Wittig), reprezentowany także w
późniejszej twórczości początkowo kubizującego A. Zamoyskiego; kubistyczną
geometryzację form (Z. Pronaszko) łączono z tradycją lud. snycerki (J.
Szczepkowski) i stylizacją bliską Art Déco (H. Kuna); wysoką pozycję
osiągnęli, oprócz X. Dunikowskiego - S. Horno-Popławski, A. Karny, F.
Strynkiewicz. Indywidualnym dokonaniem była konstruktywistyczna rzeźba K.
Kobro.

W grafice na czołowe miejsce wysunął się drzeworyt, praktykowany przez
artystów zgrupowanych w zał. przez W. Skoczylasa ugrupowaniu Ryt; w grafice
użytkowej ważne miejsce zajął plakat (T. Gronowski, E. Bartłomiejczyk).

Dużą wagę miało, rozbudzone w okresie Młodej Polski, zainteresowanie dla
sztuki stosowanej, dekor. i rzemiosła artyst., czego najpełniejszym wyrazem
była działalność spółdzielni Ład, łączącej stylizowaną, rodzimą ludowość z
nowocz. zasadami funkcjonalności, czystości techniki, wykorzystania
właściwości naturalnych tworzyw (rękodzielnicze tkactwo, meblarstwo,
ceramika).

OKRES 1944-89 I LATA 90.

Okres II wojny świat. i okupacji przyniósł ogromne zniszczenia w zakresie
architektury zabytkowej, zbiorów muzealnych, kolekcji prywatnych i dorobku
współcz. artystów. Wprowadzona przez powojenne władze Polski reforma rolna
stopniowo doprowadziła do unicestwienia lub degradacji wiejskiej
architektury rezydencjonalnej, stanowiącej dotąd istotny element kultury i
pejzażu arch. kraju. Aż do lat 80. niemal wyłącznym mecenasem i inwestorem
było państwo, co uzależniało twórczość artyst. (zwł. arch.) od jego
aktualnej polityki, celów propagandowych i możliwości ekonomicznych. W
okresie powojennym gł. wysiłek arch. został skierowany na odbudowę
największych miast oraz budowę nowych kombinatów przem. (Nowa Huta, Nowe
Tychy) i standardowych osiedli mieszkaniowych; narzucony 1949-56 z przyczyn
polit. styl "socjalistyczny w treści i narodowy w formie" (realizm
socjalistyczny) nadał kształt monumentalnym kompleksom miejskim
(Marszałkowska Dzielnica Mieszkaniowa - projekt zbiorowy, podarowany przez
ZSRR Pałac Kultury i Nauki w Warszawie - L.W. Rudniew); w skromniejszej
formie wznoszonych w większości miast (centra z siedzibą władz partii
komunist.). Jednocześnie podjęto na wielką skalę odbudowę i rekonstrukcję
zespołów zabytkowych, przede wszystkim Starego Miasta w Warszawie
(uwieńczoną w latach 70. rekonstrukcją Zamku Królewskiego), które stało się
modelem dla wielu miejskich "starówek" (Gdańsk, Poznań). Programowo dawano w
nich miejsce rzeźbie arch. i dekoracjom ściennym, wykonywanym w różnych
technikach. Od 1955 podejmowano próby nawiązania do współcz. kierunków
architektury świat. (Stadion Dziesięciolecia w Warszawie - J. Hryniewiecki,
M. Leykam, tzw. Ściana Wschodnia pl. Defilad w Warszawie - Z. Karpiński,
osiedle J. Słowackiego w Lublinie - Z. i O. Hansenowie). Późniejszą
architekturę przez kilka dziesięcioleci cechowało dążenie do rozwiązań
skrajnie oszczędnościowych i utylitarnych (prefabrykacja, tzw. wielka płyta
produkowana w "fabrykach domów"), co doprowadziło do typizacji
niskostandardowego budownictwa mieszkaniowego, zarówno osiedli
wielkomiejskich, jak zabudowy małomiasteczkowej i wiejskiej, i trwale
odcisnęło się na krajobrazie architektonicznym Polski. Na tym tle wyróżniają
się nieliczne realizacje o indywidualnym obliczu (Supersam w Warszawie - J.
Hryniewiecki, M. i E. Krasińscy; Hala Sportowo-Widowiskowa w Katowicach,
tzw. Spodek - M. Gintowt, M. Krasiński, Stadion Warszawianki w Warszawie -
Z. Ihnatowicz, J. Sołtan, L. Tomaszewski). Specyficznym zjawiskiem była
bezprecedensowa liczba wznoszonych od lat 70. kościołów, czasem o wielkiej
skali, których zróżnicowane, zwykle ekspresyjne, często pretensjonalne,
kształty górują nad zunifikowaną zabudową "blokowisk" (kościoły: na
Szydłówku w Kielcach - W. Pieńkowski; na Krzykach we Wrocławiu - T. Zipser;
na Ursynowie w Warszawie - M. Budzyński). Rangę indywidualnej twórczości
arch. przywrócił wolny rynek arch. i prywatne inwestycje lat 90.; nowo
wznoszone banki, hotele, centra biurowe i handl. oraz podmiejskie
rezydencje, będące świadectwem nowej ekonomii, prezentują całą gamę
postmodernist. stylizacji, nie wyrastających jednak ponad powierzchowne
naśladownictwo nowych mód architektonicznych.

W malarstwie lat bezpośrednio powojennych odtworzenia zniszczonych przez
okupację instytucji artyst. dokonali gł. artyści związani z nurtem
kolorystycznym, którzy zachowali potem długo dominującą pozycję w
szkolnictwie artyst.; kontynuację tradycji awangard., podjętą przez nowe
pokolenie, przerwał forsowany 1949-54 przez państwo program realizmu
socjalist., którego pełną manifestacją były kolejne Ogólnopolskie Wystawy
Plastyki. Dla ożywającej wraz z polit. odwilżą działalności ugrupowań
niezależnych przełomowym wydarzeniem była 1955 wystawa pot. określana jako
Arsenał. Na przeł. lat 50. i 60. nastąpił powszechny zwrot ku będącemu
synonimem nowoczesności abstrakcjonizmowi, zwł. typu informel (T. Kantor, A.
Kobzdej), a także do aluzyjnego malarstwa bezprzedmiotowego (M. Jarema, J.
Lebenstein, J. Tchórzewski) oraz abstrakcji wywodzącej się z tradycji
kolorystycznej (P. Potworowski, T. Dominik). Reakcją na te zjawiska była w
poł. lat 60. tzw. nowa figuracja z tendencją do ekspresyjnej deformacji
(grupa Wprost). Zarówno różne odmiany sztuki abstrakc., jak i nowej
figuracji, okazały wielką żywotność i są kontynuowane do chwili obecnej.
Lata 70. przyniosły zacieranie się tradycyjnych podziałów gatunkowych (np.
między rzeźbą i malarstwem) i pojawienie się całkowicie nowych form
wypowiedzi artyst. (happening, environement, performance, akcje, instalacje,
do których później dołączyły nowe techniki - wideo, komputerowa - i
działania multimedialne). Liberalna polityka kult. władz sprzyjała licznym
imprezom artyst. (festiwale, sympozja, plenery); jednocześnie ożywiła się
działalność częściowo niezależnych galerii autorskich, popierających
najczęściej tendencje konceptualistyczne (Galeria Foksal w Warszawie,
Akumulatory w Poznaniu) lub różne formy kontrkultury (Galeria Repassage w
Warszawie). Podjęty w latach 80. po wprowadzeniu stanu wojennego społ.
bojkot oficjalnych instytucji zrodził specyficzne zjawisko organizowanych
pod patronatem Kościoła (działalność kościoła przy ul. Żytniej w Warszawie)
wystaw i wydarzeń artyst., czasem o znacznym zasięgu i dużej publiczności,
które angażowały większość wybitnych artystów, o bardzo różnych nieraz
orientacjach twórczych. Na tle podlegającej częstym fluktuacjom, obfitej i
b. zróżnicowanej działalności artyst. rysują się indywidualności artystów
konsekwentnie realizujących własną koncepcję twórczości jak: T. Brzozowski,
J. Nowosielski, S. Gierowski, J. Sempoliński; międzynar. pozycję zdobyli: T.
Kantor i jego teatr Cricot 2, konceptualista R. Opałka, rzeźbiarki A.
Szapocznikow i M. Abakanowicz.

Zjawiskiem typowym dla PRL była wielka liczba wznoszonych pomników o b.
różnym wyrazie stylowym i poziomie artyst. - od konwencji figuralno-symbol.
(M. Konieczny) przez ekspresyjne, aluzyjne formy (G. Zemła) po związane z
krajobrazem układy przestrzenne (pomnik ofiar obozu w Treblince - F.
Duszenko, A. Haupt, F. Strynkiewicz, pomnik ofiar obozu w Oświęcimiu - J.
Jarnuszkiewicz, O. Hansen). Twórczość rzeźb. cechuje zróżnicowanie
wynikające z tradycji warsztatowych (np. rzeźba w drewnie wychowanków
zakopiańskiego Państw. Liceum Technik Plast. pod dyrekcją A. Kenara),
stosowanych materiałów i technik (rzeźba w metalu - J. Jarnuszkiewicz, M.
Więcek), odrzucenia konwencji technol. na rzecz asamblażu przypadkowych
przedmiotów (W. Hasior). Także i w tej dziedzinie obserwuje się zacieranie
granic gatunkowych, charakterystyczne zwł. dla poszukiwań konceptualnych (J.
Berdyszak, G. Kowalski), działań parateatr. (J. Kalina, J. Bereś), czy
instalacji (M. Bałka).

W grafice, obok kultywującej tradycje grafiki warsztatowej (J. Gaj, J.
Gielniak, J. Panek) oraz szczególnie popularnej od lat 70., bliskiej efektom
malarskim, serigrafii, na czoło wysunęła się sztuka plakatu (tzw. polska
szkoła plakatu - H. Tomaszewski, J. Lenica, J. Mroszczak, R. Cieślewicz, F.
Starowieyski, W. Świerzy).

Nadal żywa i ceniona tradycja pol. rękodzieła artyst. (tkanina - W. Sadley;
szkło - H.A. Tomaszewski, Z. Horbowy; mające wielu wybitnych przedstawicieli
ceramika i metaloplastyka) ściera się z potrzebami wzornictwa przem.;
zacierają się granice między dziedzinami twórczości, czego najlepszym
przykładem jest wychodząca od tkaniny, realizowana w różnych materiałach i
technikach przestrzenna sztuka M. Abakanowicz - jedno z największych
osiągnięć pol. sztuki powojennej.

---