Metodyka nauczania i wychowania na I etapie edukacyjnym (zaliczenie z oceną)

• Rozumienie pojęć i zakres relacji między tymi pojęciami: edukacja (dziesięciościan edukacji), nauczanie, wychowanie

Edukacja - ogół procesów których celem jest zmiana ludzi,przede wszystkim dzieci i młodzieży - stosowanie do panujących w danym społeczeństwie ideałów i celów wychowawczych
Nauczanie - planowa i systematyczna praca nauczyciela z uczniami mające na celu wywołanie pożądanych trwałych zmian w ich postępowaniu, dyscyplinach i całej osobowości pod wpływem uczenia się i opanowania wiedzy przeżywania wartości i działań praktycznych  Wychowanie -świadome zorganizowana dził.społ.której celem jest wywołanie zamierzonych zmian w osobowości czł.Zmiany obejmują:stronę poznawczo-instument.-str.aksjologiczną

Ściana edukacji	Neutralny opis	Patologia nadmiaru	Patologia niedomiaru
Globalizacja	Świat: problemy globalne, wojny, zagrożenia środowiska naturalnego, wyczerpywanie się surowców energetycznych, podział na polityczne centrum i peryferie	Kosmopolityzm, globalizm, wyolbrzymienie dramatu ludzkiego w wymiarze światowym przy jednoczesnym niezauważeniu problemów własnego państwa, marginalizacja społeczeństw i problemów lokalnych	Partykularyzm (zwracanie uwagi tylko na własne problemy)
Etatyzacja	To naród, państwo, jego suwerenność, ustrój, konieczność znalezienia miejsca w świecie, wrogowie-sojusznicy, siła i stabilność, racje stanu	Etatyzm, czyli zbyt duże ingerencje państwa za pomocą środków administracyjnych w życie społeczne, kształtowanie irracjonalnego, religijnego kultu państwa, jego instytucji i przywódczych osób, instytucje totalne, wychowanie jako tresura	Anarchizm, delegitymizacja państwa, nieutożsamianie się z państwem, alienacja polityczna
Nacjonalizacja	To naród, tradycja, swoistość kulturowa, istota więzi i odrębność	Nacjonalizm, nazizm, wyższość jednego narodu nad innym, tym samym zamknięcie się	Alienacja społeczna, wykorzenienie z więzi narodowej, aspołeczność, kosmopolityzm
Kolektywizacja socjalizacja wtórna	Klasa społeczna, więzi, interes klasowy, odrębność etosu, solidarność z ludźmi o podobnych pozycjach i położeniu, kształtowanie przekonań o szczególnym miejscu i misji własnej klasy	Skrajny kolektywizm, przewaga i dyktatura klas, wyrzeczenie się obrony własnego państwa na rzecz obrony interesów klasowych	Partyjność, alienacja polityczna
Polityzacja, biurokratyzacja, profesjonalizacja	Organizacje i instytucje, wychowanie do podziału pracy, kształtowanie ideologicznych przekonań o słuszności zastanego podziału i funkcji, jakie za sobą pociąga	Wychowanie do instytucji i organizacji prowadzi do syndromu osobowości autorytarnej, łączącej tendencje do dominacji z tendencjami do uległości	Alienacja pracy (praca nie ma wartości), aspołeczność i egocentryzm
Socjalizacja (uspołecznienie pierwotne)	Oddziaływanie grypy pierwotnej, rodziców, grupy rówieśniczej, środowiska lokalnego, wrastanie w zastane normy	Ograniczenie horyzontów do podwórkowości, to wyłącznie lokalne widzenie siebie i świata	Wykroczenie przeciwko normom
Inkulturacja, personalizacja	To osobowość kulturowa i społeczna, istota ludzka jako rezultat wrastania w kulturę i dokonywanie autonomicznych wyborów wartości, systemów filozoficznych religijnych	Przesada w procesach edukacyjnych, w koncentracji na wielkich ideałach, idealistyczne oderwanie od rzeczywistości, koncentracja na własnych przeżyciach jako lepszych od świata, który jest zły	Analfabetyzm kulturowy i funkcjonalny, rozchwianie i brak zasad, wartości
Wychowanie i jurdyfikacja	Obywatel, wdrożenie do realizowania i akceptowania ról i czynności obywatelskich; jurdyfikacja-kształcenie świadomości prawniczej	Osobowość zewnętrznie sterowana, uwięzienie w ramach mieszczańskich, sztywność osobista	Wykroczenie przeciwko normom, anemia, brak świadomości praw i obowiązków, brak umiejętności prawnego funkcjonowania
Kształcenie i humanizacja	To osoba ludzka, wiedza, światopogląd, umiejętności, nawyki, kompetencje interakcyjne, kształtowanie potrzeb wtórnych	Akademizm, ozdobność, nieprzydatność wiedzy i umiejętności, konserwatyzm poznawczy	Analfabetyzm funkcjonalny i deprawacja
Hominizacja	Organizm, kształcenie cech gatunkowych człowieka, wychowanie zdrowotne, higieniczne i seksualne, to także unikanie kary i maksymalizacja nagrody, to kształtowanie i kanalizowanie potrzeb pierwotnych	To ustawiczne wglądanie w siebie, naturyzm, seksualizm, przesadna odpowiedzialność	To niedomogi organizmu, animalizm, zastąpienie wartości przez potrzeby pierwotne, to także kalectwa i niedorozwój

• systemy wychowania; ideologie wychowania; style wychowania

STYLE WYCHOWANIA

Styl autokratyczny

Nazwa autokratyczny pochodzi od greckich słów autos - sam i kroton - władza. Nazywa się go również autokratywnym. Przeważał on w rodzinach, gdzie dominował ojciec (rodzina patriarchalna) lub matka (rodzina matriarchalna).

Pozytywy tego stylu:

-     każdy z członków rodziny zna swoje obowiązki i wie dokładnie, co mu wolno, a co nie,

-     kary i nagrody stosuje się konsekwentnie,

-     dyscyplina i podział ról pozwala na sprawną realizację zadań i mocny autorytet rodziców,

-     racjonalne ograniczenie swobody dziecka,

-     zadania i wymagania są dostosowane do możliwości dziecka,

-     istniejący dystans pomiędzy rodzicami a dzieckiem opiera się na serdeczności, wzajemnym szacunku i wzajemnym ujawnianiu swoich życzeń,

-     komunikowanie jest dwustronne, to znaczy, że dziecko może wypowiadać swoje zdanie,

-     rodzice, pouczając dziecko, równocześnie rozwiewają jego wątpliwości,

-     znaczącą rolę odgrywa perswazja i odwoływanie się do racji rozumowych.

Negatywy:

-     bezwzględna karność i posłuszeństwo,

-     nadmierna kontrola postępowania,

-     dystans,

-     rozkazy, naciski, karanie,

-     podejmowanie decyzji bez porozumienia się z dzieckiem,

-    jednostronne komunikowanie się - „dziecko ma tylko słuchać”,

- Rodzice autorytarni-nadużywają swojej władzy i okazują mało czułości. Tacy rodzice wydają rozkazy: "Zostaw to !","Zrób tak jak Ci każę !" itd. Dzieci takich rodziców mają zazwyczaj większe trudności we współżyciu społecznym, niższe poczucie własnej wartości i gorsze oceny w szkole. Niektóre są nadmiernie nieśmiałe, inne agresywne.

Konsekwencje autokratycznego stylu wychowania w skrajnej postaci są różne. Dzieci, przyjmując wzorce rodziców zachowujących się despotycznie, mogą posługiwać się przemocą wobec swych młodszych kolegów. Dziecko może też być zastraszone, uległe, niezdolne do samodzielnego działania i myślenia wskutek przyzwyczajenia się do wykonywania rozkazów i poleceń rodziców. W takiej atmosferze i w takich relacjach trudno jest o korzystny klimat do szczerego wyrażania swoich myśli i uczuć.

Styl liberalny

Styl wychowania charakteryzujący się daleko idącą swobodą dawaną dziecku nazywany jest stylem liberalnym (liber - wolny). Rodzice uważają, że nie należy hamować jego aktywności i spontaniczności. Ich rola ogranicza się tylko do zaspokojenia potrzeb materialnych i emocjonalnych oraz warunków do zabawy i nauki. W skrajnej postaci - zostawiają dziecko same sobie, nie starają się o kontakt z dzieckiem. W tym stylu brakuje pełniejszej socjalizacji, czyli uspołecznienia dziecka.

Pozytywny:

-    brak nacisków i presji na dziecko,

-     szacunek dla jego wolności,

-     umożliwienie mu uczenia się samodzielności i liczenia na siebie.

Negatywy:

-     ubogi stosunek uczuciowy, a nawet obojętność uczuciowa,

-     kontakt z dzieckiem nie sprawia przyjemności, bywa nawet trudny,

-     brak potrzeby opiekowania się dzieckiem i wpływania na jego rozwój,

-     nieangażowanie się w sprawy dziecka,

-     interwencja tylko w wyjątkowych przypadkach,

-     zaspokajanie zachcianek dziecka bez ich oceny.

Styl ten, stwierdza Ziemska, może dać „pozytywne rezultaty tylko przy prawidłowych postawach rodziców, natomiast przy nadmiernej pobłażliwości, ukrytym wygodnictwie rodziców, braku zainteresowania dzieckiem czy też uważaniu go za przemiłą zabawkę [...] działa niekorzystnie. Jest parawanem dla faktycznej obojętności uczuciowej rodziców lub egocentryzmu”. Styl ten charakteryzują więc zachowania pozorne czy wręcz postawy zafałszowane.

Styl demokratyczny

Najistotniejszą cechą tego stylu jest współdziałanie rodziców z dzieckiem z poszanowaniem jego praw. Styl ten sprzyja rozwijaniu inicjatywy i sprzyja wzrostowi zaangażowania dzieci, pobudza ich do refleksji i zwiększa ich odpowiedzialność. Stwarza korzystne warunki samodzielnego dojrzałego działania, jak również dzieci nie są tak bardzo podatne na manipulacje z zewnątrz.

Pozytywy tego stylu:

-     wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość,

-     wspólne planowanie, rozwiązywanie problemów i spędzanie wolnego czasu z         dzieckiem,

-     łagodne formy kontroli,

-     zasadniczo niestosowanie środków represji,

-     zamiast kar - perswazja i argumentacja,

-    nienarzucanie zadań.

Negatywem natomiast tego stylu może być tzw. demokracja pozorna.

Rodzice pozostawiają swobodę dziecku w drobnych sprawach, sami zaś decydują o najważniejszych. Może to stwarzać atmosferę zakłamania i nieszczerości. Dziecko buntuje się, staje się agresywne, domagając się faktycznych praw, które mu wcześniej zostały przyznane. Taka sytuacja może spowodować zerwanie pozytywnej więzi emocjonalnej z rodzicami.

Styl niekonsekwentny

Rodzice stawiają dzieciom różne, niekiedy przeciwstawne wymagania, inaczej je oceniają, za to samo zachowanie stosują odmienny układ kar i nagród. Takie postępowanie ma ujemne konsekwencje dla rozwoju osobowości dziecka: brak jednolitego stylu wychowania w rodzinie może wywołać u niego zachwianie równowagi emocjonalnej, objawy nadpobudliwości lub zahamowania psychoruchowego, poczucie zagrożenia i lęki. Aby przystosować się do trudnej sytuacji, dziecko ucieka się też często do kłamstwa lub pochlebstwa albo uczy się wykorzystywać różnice zdań między rodzicami na swoją korzyść. Niejednolitość wymagań oraz sposobów oceny i kontroli zachowania się dziecka może cechować postępowanie każdego z rodziców albo jednego z nich: ojca lub matki. Styl wychowania w rodzinie jest wówczas niekonsekwentny - charakteryzuje go zmienność i przypadkowość oddziaływań na dziecko. Wychowanie niekonsekwentne wiąże się z brakiem sprecyzowanych zasad postępowania wobec dziecka i swoistą biernością pedagogiczną matki i ojca. Wychowanie doraźne, wyłącznie od okazji do okazji i to za pomocą przypadkowych, często niewłaściwych metod, prowadzi do tego iż dziecko traci szacunek dla rodziców, którzy przestają być dla niego autorytetem, lecz także czuje się osamotnione i bezradne nie znajdując stałego oparcia, życzliwej pomocy u najbliższych osób. U niektórych dzieci doprowadza to do poczucia niepewności siebie maskowanej agresywnymi formami zachowania się. Cechą tego typu wychowania jest zmienność, niejednolitość i przypadkowość zabiegów wychowawczych w zależności od samopoczucia rodziców, sytuacji itp. Może polegać to na tym, że jeden rodzic rozpieszcza, a drugi terroryzuje albo oboje nie mogą się zdecydować  na podejmowanie konkretnych, stałych działań. Rodzice raz są dla dziecka bardziej  wyrozumiali, raz mniej. Albo w ogóle nie zwracają uwagi na jego wybryki albo surowo  za nie karzą. Postępowanie takie nie jest korzystne dla dziecka, bowiem uczy interesowności; zaburza poczucie bezpieczeństwa; powoduje niepewność, agresję,  osamotnienie, bezradność. "Utrudnia dziecku przyswojenie norm społecznych i moralnych, wywołuje poczucie niesprawiedliwości i krzywdy." (M. Gierowska-Przetacznik) Doprowadza do utraty  szacunku wobec rodziców.

Styl personalistyczny wychowania - optymalnym stylem wyrażania uczuć

Istnieje jednak coś, co nie mieści w opisywanych wcześniej stylach wychowania, style te więc wykazują pewne braki, nie obejmując całości zjawiska.

Człowiek jako niepodzielna jedność oprócz ciała i psychiki posiada duchowość i jako osoba jest największą wartością tu, na ziemi. Jest również osobą posiadającą godność religijną, ponieważ został stworzony na obraz i podobieństwo Boga.

Wydaje się, że w kontekście pełnej prawdy o człowieku rodzicom i dzieciom, wychowawcom i wychowankom można zaproponować tzw. styl personalistyczny wychowania. Podstawą relacji międzyosobowej w tym stylu jest miłość i odpowiedzialność w odniesieniu do siebie nawzajem i do Boga. Dziecko jest tutaj podmiotem i celem wszelkich oddziaływań rodziców, a jego wychowanie w rodzinie jest nadrzędne wobec innych struktur społecznych, politycznych i ekonomicznych.

Charakterystyczne cechy tego stylu to: uznanie wartości i godności, zrozumienie, przebaczanie, pełna akceptacja, odpowiedzialność, otwartość i empatia, gotowość pomocy, wzajemne zaufanie, dobry przykład, kierowanie się wartościami, dialog uznający prawa dziecka, odniesienie do Boga.

Warto dodać, że zostały przeprowadzone badania wśród 140 rodziców z trzech tarnowskich szkół podstawowych, które miały wskazać preferowany przez nich styl wychowania. Spośród opisywanych stylów wychowania rodzice zdecydowanej większości wskazali na styl personalistyczny.

PRĄDY IDEOLOGII WYCHOWANIA

+ Romantyzm
+ Transmisja kulturowa
+ Progresywizm 

ROMANTYZM

• Romantycy utrzymują, że to co pochodzi od samego dziecka, jest najważniejszym aspektem rozwoju.

• Środowisko pedagogiczne powinno być dostatecznie przyzwalające, aby umożliwić rozwinięcie się wewnętrznego „dobra” (możliwości i zalet społecznych), a wewnętrzne „zło” wziąć pod kontrolę.

• Uczenie dziecka idei i nastawień innych ludzi poprzez rutynę i dryl może zakończyć się bezsensownym uczeniem się i stłumieniem wewnętrznych tendencji o pozytywnym znaczeniu.

• Podkreślają biologiczne metafory zdrowia i wzrostu, zrównując optymalny rozwój fizyczny z fizycznym zdrowiem i optymalny rozwój umysłowy ze zdrowiem psychicznym.

• Wczesne wychowanie powinno pozwolić dziecku przejść przez fazy rozwoju emocjonalnego, które nie mogą wyrażać się w domu, takie jak tworzenie związków społecznych z rówieśnikami i dorosłymi (nie rodzicami).

• Filozofia obejmowała nie tylko świadomość, że dziecko posiada wewnętrzne „ja”, lecz wartościowanie dzieciństwa, od którego można wyprowadzić pochodzenie „ja”.

• Opiekunowie młodzieży powinni przede wszystkim trzymać się natury i zapobiegać krzywdzie; powinni zasługiwać na dumny tytuł obrońców szczęścia i praw dzieci. Powinni czuć, że dzieciństwo nie jest zepsute, ale jest przeżuciem najdoskonalszej rzeczy na świecie, ponieważ pochodzi z ręki Boga. Powinni być przekonani, że nie ma na świecie niczego bardziej wartego miłości, szacunku i służby niż ciało i dusza wzrastającego dziecka.

TRANSMISJA KULTUROWA

• Podstawy ideologii osadzone są w klasycznej, akademickiej tradycji zachodniego wychowania.

• Zadaniem pedagogów jest przekazywanie teraźniejszej generacji zasobów wiedzy, norm i wartości zebranych w przeszłości.

• Praca wychowawcy to bezpośrednie nauczanie takich wiadomości i reguł.

• Pogląd, iż wychowanie składa się z przekazywania wiedzy, umiejętności, norm społecznych i moralnych danej kultury.

• Wychowanie jest transmisją zdobyczy kulturowych; wiedza i normy kulturowe mogą się gwałtowanie zmieniać lub tez mogą być statyczne.

• Szkoła transmisji skoncentrowana jest na społeczeństwie.

• Szkoła skupia się na konieczności uczenia się przez dyscyplinę wobec porządku społecznego.

• Transmisja kulturowa podkreśla to co wspólne, ustalone.

PROGRESYWIZM

• Jako ideologia wychowania utrzymuje, że wychowanie powinno podtrzymywać naturalne interakcje dziecka z rozwijającym je społeczeństwem lub środowiskiem.

• Definiują oni rozwój jako postęp poprzez niezmienne, uporządkowane stadia.

• Celem wychowawczym jest ewentualne osiągnięcie wyższego poziomu lub stadium rozwoju w życiu dorosłym, a nie jedynie zdrowe funkcjonowanie dziecka na obecnym poziomie.

• Dla progresywistów organizującą i rozwijającą siłą w doświadczeniu dziecka jest aktywne myślenie tego dziecka (myślenie jest stymulowane przez wątpliwości, przez konflikt poznawczy).

• Widza zdobywanie „wiedzy” jako aktywną zmianę we wzorach myślenia wywoływaną przez doświadczane sytuacje rozwiązywania problemów.

• Pedagog progresywny podkreśla podstawowe związki pomiędzy rozwojem poznawczym i moralnym: zakłada, że rozwój moralny nie jest czysto uczuciowy i rozwój poznawczy jest koniecznym, choć niewystarczającym warunkiem rozwoju moralnego.

• Wskazują, że rozwój moralny wyrasta z interakcji społecznych w sytuacjach konfliktu społecznego.

• Moralność jest sprawiedliwością, wzajemnością pomiędzy jednostką i innymi osobami w jej środowisku społecznym.

• Interakcja - wzajemne oddziaływanie, nowa jakość pomiędzy dzieckiem i środowiskiem.

Charakterystyka współczesnych systemów wychowania

Chrześcijański system wychowania

Wychowanie chrześcijańskie, które rozwijało się niemal przez 2000 lat, stało się podstawą dla tradycji wychowania europejskiego, dlatego należy dokładnie poznać jego początki, by móc zrozumieć, czemu jest tak często atakowane poprzez inne systemy.

Jego podstawą światopoglądową jest religia objawiona przez Chrystusa, która reguluje osobowy stosunek człowieka wobec Boga w oparciu o wiarę jako rozumne posłuszeństwo prawdom głoszonym przez Boga (teizm). Wiarą jest ufność oraz wierność Bogu objawionemu, stanowi dobrowolną odpowiedź ze strony człowieka na nadprzyrodzone boskie wezwanie. Prawdy, które objawił Jezus Chrystus a które przekazane zostały przez Kolegium apostolskie Kościołowi jako Ludowi Bożemu ujęte zostały w symbol apostolski Credo ("Wierzę") i usystematyzowane przez teologię w formie dogmatów wiary, pośród których najważniejszym jest nauka o życiu i istnieniu Boga Trójosobowego, który stworzył świat przez Boga Ojca w jedności Trójcy Świętej, zbawił świat przez Jego Syna Jezusa Chrystusa i uświęca świat poprzez Ducha Świętego. Z trynitarnego dogmatu wynikają więc dalsze podstawowe dogmaty dla wychowania chrześcijańskiego, czyli: dogmat odkupienia, stworzenia oraz uświęcenia.

Dogmat stworzenia mówi, że Bóg istniejący zawsze ("Jestem, który jestem") swą Wszechmocą oraz Wolą stworzył świat, aniołów oraz człowieka z nicości (ex nihilo) dając wyraz swojej Mądrości, Miłości i Dobroci. Człowiek, który stworzony został na "obraz i podobieństwo" Boga, obdarzony został duszą, rozumem oraz wolną wolą. Jednak pierwszy człowiek popełnił grzech ignorując nakaz Boży, tracąc przez to Bożą łaskę oraz stan nadprzyrodzonego szczęścia.

Dogmat odkupienia głosi, że Syn Boży poprzez Wcielenie w ludzką naturę, dokonał na drodze Ofiary krzyżowej, za przyzwoleniem swojej Matki, odkupienia z grzechu pierworodnego całej ludzkości, pojednawszy człowieka z Bogiem, przebłagał gniew Boga i przywrócił ludzkości dziecięctwo Boże.

Dogmat uświęcenia mówi, że Zmartwychwstały Jezus Chrystus zesłał na ziemię Ducha Świętego, który jako jego Dusza działa w Kościele uświęcająco poprzez łaskę, czyli Bożą pomoc niezbędną do zbawienia udzieloną poprzez siedem Sakramentów świętych, które odpowiadają ludzkim potrzebom rozwojowym.

Ponieważ życia ludzkie zakończone jest się śmiercią, dlatego pozostałe dogmaty eschatologiczne dotyczące rzeczy ostatecznych: sądu za dobre bądź złe życie, zmartwychwstania ciał oraz wiecznym życiu w szczęściu bądź odrzuceniu od Boga tworzą istotne motywy dla budowania życia oraz moralnego, chrześcijańskiego postępowania.

Dogmat dotyczący grzechu pierworodnego stanowi bliższe uzasadnienie tego celu. Wskazuje na rozdarcie, które występuje w ludzkiej naturze, ukazuje skłócenie namiętności, skłonność do czynienia zła, osłabienie rozumu. Zatem łaska Chrystusa stanowi lekarstwo dla zranionej natury człowieka, a współpraca z łaską udoskonala i uświęca człowieka będącego istotą upadłą, lecz odkupioną przez Jezusa. Łaska chrystusowa stanowi więc podstawę wewnętrznego odrodzenia (metanoia).

Rozumowe wyjaśnianie religijnych celów wychowania chrześcijańskiego i procesu rozwojowego człowieka pochodzi z wieczystej filozofii arystotelesowsko - tomistycznej (philosophia perennis). Obecnie szczególne znaczenie posiadają pewne zasady filozofii świętego Tomasza (1225-1274). Uniwersalizm Tomaszowy zmierza do utworzenia jednolitej syntezy prawd na temat rzeczywistości, bez względu na ich pochodzenie. Najważniejszymi założeniami filozoficznymi tomizmu dla wychowania chrześcijańskiego są:

• realistyczna teoria poznania oraz możliwości człowieka, prawdziwego i obiektywnego poznania świata przez wrażenia zmysłowe i abstrakcję umysłową, czyli odkrywanie istotnych dla budowania pojęć cech, co opisuje proces nauczania niezbędny dla prawidłowego rozwoju ludzkiego rozumu

• wyróżnienie w rzeczywistości dwóch porządków: istoty rzeczy oraz ich istnienia, gdzie porządek istotowy (esencjalny) jest (stanowiąc pełnię natury przysługującej określonej rzeczy) ideałem, do którego urzeczywistnienia dana rzecz zmierza, a porządek istnieniowy (egzystencjalny) jest stanem rzeczywistego istnienia, poprzez który przechodzi rzecz w swym procesie rozwojowym, aż jako cel, osiągnie pełnię swojej natury (entelechia). W tomizmie podstawę stosunku egzystencji (istnienia) do esencji (istoty rzeczy) stanowi teza, że rzeczywistość nie jest statyczna i gotowa, lecz zmienia się w procesie stawania się, gdyż każdy stworzony byt pokonuje drogę od swej potencji (możności bycia) do aktu (realizacji). Każda forma kształtuje sobie przyporządkowaną materię.

W odniesieniu do wychowania tezy tomistyczne określają je dynamicznie jako procesy rozwojowe prowadzące do coraz bardziej pełnego stawania się człowiekiem, aż do zupełnego rozwoju jego natury. Święty Tomasz jako pierwszy zdefiniował procesy wychowawcze jako dzieło natury, stan cnoty. W procesie rozwoju cielesnego oraz postępu duchowego współpracuje ze sobą pięć przyczyn:

• przyczyna materialna, stanowiąca podłoże cielesno - duchowe zmian w samym wychowaniu,

• przyczyna formalna, która nadaje treść wychowawczą dla rozwoju fizycznego, umysłowego, społecznego, moralnego oraz duchowego

• przyczyna celowa, która wytycza kierunek rozwoju, wypływający z istoty ludzkiej natury

• przyczyna sprawcza, która powoduje rozwój wychowanka poprzez oddziaływanie wychowawców

• przyczyna wzorcza, dopomagająca w naśladowaniu Boga i Chrystusa poprzez stawianie dobrych przykładów i wzorów doskonałych.

Wspólne działanie opisanych przyczyn stanowi chrześcijańską metodologię naukowego badania procesów rozwojowych wychowanka od strony filozoficznej bytu człowieka.

Każdy dzisiejszy system wychowawczy boryka się z problemami wychowawczymi epoki, do których należą:

• ideał nowego człowieka

• określenie jego osoby

• określenie jego moralności

Wszystkie te idee kierownicze obecne są w katolickim wychowaniu w postaci Chrystocentryzmu, z którego wynika moralizm, personalizm oraz humanizm chrześcijański. Stworzenie doskonałego chrześcijanina, który naśladuje Chrystusa wymaga, aby cała orientacja obecna w działaniach wychowawczych skierowana była ku Chrystusowi. Takie podejście nazywa się Chrystocentryzmem i jest punktem przebudowy tak w katechetyce, jak i we wszystkich składowych elementach religii chrześcijańskiej, do których zaliczyć można: wierzenia (dogmat), moralność (etyka), praktyki kultowe (liturgia) oraz przynależność do Kościoła (eklezjologia). Chrystocentryzmem jest zatem droga chrześcijanina do Boga, prowadząca przez Chrystusa i świętych. Chrystocentryzm nie może być rozumiany jako panchrystyzm, który występuje w religii protestanckiej, pomijający zbawcze pośrednictwo Chrystusa i zamykający się w Nim jako celu.

Druga idea kierownicza chrześcijańskiego moralizmu w wychowaniu wywodzi się nauki Chrystusa, żądającej dobrych owoców życia oraz dobrych uczynków, które zasługują na zbawienie

Kolejna idea kierownicza personalizmu będąca podstawą moralności oraz wychowania chrześcijańskiego również pochodzi z Ewangelii, opierając się na stosunku Chrystusa do człowieka. Idea ta podkreśla wielką godność i wartość każdego człowieka jako istoty z natury wolnej i rozumnej, nie tylko dorosłych mężczyzn, ale i kobiet, dzieci, kalekich czy upośledzonych przez wzgląd na cenę ludzkiej duszy, która jest wyższa od wszelkich skarbów: "Bo cóż za korzyść odniesie człowiek, choćby wszystek świat pozyskał, a na swej duszy szkodę poniósł? Albo co da człowiek w zamian za swoją duszę?" (Mt 16,26). Tak rozwinął się personalizm chrześcijański, który określa człowieka jako osobę (persona). Główne prawa człowieka, jako istoty ludzkiej obdarzonej rozumem oraz wolną wolą nauka Kościoła zbiera w sześciu grupach:

• prawo do życia oraz środków na godnym człowieka poziomie (żywność, mieszkanie, odzież, wypoczynek, ubezpieczenia społeczne oraz opieka zdrowotna)

• prawo do korzystania z wartości kulturalnych oraz moralnych (dobra opinia, szacunek, wolność odnajdywania prawdy, wygłaszania opinii, swobodna twórczość)

• prawo do czczenia Boga prywatnie oraz publicznie w zgodzie z wymaganiem prawego sumienia

• prawo do swobodnego wyboru stanu oraz swobody życia rodzinnego i wychowania dzieci

• prawa w dziedzinach gospodarczych oraz posiadanie na własność dóbr oraz środków do ich wytwarzania

• prawa obywatelskie do migracji, zrzeszania się, brania udziału w życiu społecznym oraz ochrony swoich praw.

Idea chrześcijańskiego humanizmu, ściśle powiązana z personalizmem, moralizmem, prawami osoby ludzkiej, również pochodzi bezpośrednio od Chrystusa, który pojawił się na ziemi dla ludzkiego dobra, by odkupić świat z grzechu. "Tak [...] Bóg umiłował świat, że Syna swego Jednorodzonego dał, ażeby każdy, kto w niego wierzy, nie zginął, ale miał życie wieczne" (J 3,16)

Program chrześcijańskiego humanizmu jest realizacją słów świętego Pawła, które brzmią: "Żyjąc prawdziwie w miłości" (Ef 4,15), dąży więc do wybawienia ludzi od każdego rodzaju zła, zarówno duchowego (grzechu), jak i fizycznego (nędzy, opuszczenia, choroby itp.). Wymownym wyrazem humanizmu była ciągła opieka Kościoła nad szkołami, szpitalami, sierocińcami oraz różnego rodzaju placówkami o działalności charytatywnej. Obecnie humanizm chrześcijański stanowi społeczną realizację dobra oraz zaspokajania ludzkich potrzeb z miłości Boga oraz bliźniego. Dokument humanizmu chrześcijańskiego stanowi Konstytucja duszpasterska o Kościele we współczesnym świecie Gaudium et spes, włączająca Kościół do prac nad rozwiązywaniem pilnych problemów współczesności, dotyczących nie tylko naruszania godności człowieka, ludzkiej wspólnoty, małżeństwa, kultury i rodziny, ale również problemów związanych z życiem gospodarczym, wspólnot politycznych, pokoju oraz współpracy międzynarodowej.

System wychowania liberalnego

System wychowania liberalnego ma znacznie krótszą historię niż wychowanie chrześcijańskie - jego początki to przełom XIX i XX wieku i wielka reforma szkoły określana jako "nowa szkoła" bądź "nowe wychowanie". Wychowanie liberalne stanowiło ostrą reakcję wobec dotychczasowej szkoły herbartowskiej, której podstawą było pamięciowe uczenie ogromnej liczby wiadomości, czyli encyklopedyzm (materializm dydaktyczny).

Idea encyklopedyzmu wynikała z założeń atomistycznych - Herbarta, według którego na duszę składają się atomy psychicznych wyobrażeń, które wzajemnie się przyciągają i kojarzą. Dzięki procesowi kojarzenia (czyli asocjacji) w psychice tworzą się masy apercepcyjne wyobrażeń, które mogą przyswajać nowe idee (wyobrażenia) do już istniejącego systemu (jest to proces apercepcji). Całokształt połączonych mas apercepcyjnych składał się na charakter moralny, który miał być celem nauczania osiągalnym właśnie w toku zapamiętywania kolejnych wiadomości. Zatem szkoła w wieku XIX była szkołą książkową, której ośrodek stanowił program nauczania, podręcznik i nauczyciel. Cała klasa urządzona była w sposób umożliwiający jak najlepsze słuchanie; uczniowie siedzieli bez ruchu w ciasnych ławkach, ręce mieli założone do tyłu bądź trzymali je przed sobą, byli całkowicie bierni a ich jedynym zadaniem było słuchanie i zapamiętywanie tego, co mówił nauczyciel. Na ogólną, niesławną atmosferę tej szkoły składały się takie czynniki jak:

• uczenie na pamięć zupełnie niezrozumiałych treści

• ogromna ilość ćwiczeń

• nauka zarówno przed jak i po południu

• niezwykle surowi nauczyciele

• absolutnie nieliczenie się z uczniami, ich zainteresowaniami

• absolutny brak znajomości uczniów, ich psychiki

To wszystko składało się na nieznośną atmosferę w tradycyjnej szkole, której skutki nierzadko bywały tragiczne (samobójstwa wśród uczniów). Wychowankowie starali się w jakiś sposób przeciwstawić panującym zasadom, czego wyraz dawali w różnego rodzaju wybrykach, figlach robionych swoim belfrom. Nauczyciele z kolei starali się utrzymać dyscyplinę poprzez takie metody jak nakazy, zakazy, sankcję i kary, włącznie ze stosowaniem kar fizycznych (bicie kijem czy rózgą). Do bardziej wymyślnych metod zaliczyć tutaj można kary polegające na: przepisywaniu setek razy różnych sentencji umoralniających, klęczeniu na grochu czy stosowaniu wyzwisk. Nierzadko zdarzali się belfrowie - sadyści, którzy lubowali się karach. Podczas gdy w szkole panował reżim, w domu stosowane były różnego rodzaju zachęty w postaci słodyczy czy wyjścia do kina. łakocie, spacer, potem kino).

Nie trzeba chyba wspominać, iż efekty tak funkcjonującej były niewielkie - uczenie się na pamięć zrodziło werbalizm, a więc znajomość słów (z łac. "verbum" - słowo) bez jakiegokolwiek rozumienia ich sensu. Inną kwestią było to, iż zdobywana wiedza była zupełnie nieprzydatna w codziennym życiu (gramatyka łacińska czy metryka), a brak kształtowania charakteru prowadził do demoralizacji uczniów w postaci: kłamstw, oszustw, hazardu, alkoholizmu czy seksualizmu. W taki sposób między szkołą a życiem zrodziła się przepaść, za którą to opinia publiczna krytykowała szkołę szukając sposobów na jej reformę.

W 1895 roku amerykański psycholog John Dewey opublikował artykuł dotyczący woli, gdzie dowodził, iż ani rygoryzm szkolny ani też domowy hedonizm pedagogiczny nie kształtowały odpowiednio woli uczniów. Zarówno lęk przed karą jak i chęć zdobycia przyjemności nie stanowi dobrej motywacji do nauki, która powinna bazować na zainteresowaniu, które rozwija i wzmacnia wolę dziecka. Korzeni tego stanowiska należy się doszukiwać w założeniach pragmatyzmu (z gr. "pragma" - czyny, działanie), których głosił, iż prawdziwe jest to, co użyteczne oraz skuteczne w działaniu. Pragmatyzm przekształcił tradycyjny pogląd na człowieka, ujmujący go jako istotę myślącą (homo sapiens) na istotę działającą (homo faber). Dewey rozwinął ponadto ideę instrumentalizmu, polegającą na tym, iż myślenie to narzędzie pomocnicze działania, zatem gdy człowiek w swoim działaniu natrafia na pewne trudności, to w jego umyśle pojawia się problem, który należy rozwiązać umysłowo poprzez postawienie właściwej hipotezy roboczej. Można zatem stwierdzić, iż instrumentalizm głosił: nie żyjesz po to, by myśleć, lecz myślisz po to, by lepiej żyć.

W poprzednim systemie centrum edukacji stanowił nauczyciel oraz program nauczania, gdzie uczeń pełnił rolę satelity dostosowującego się do wymagań. Wychowanie liberalne przyniosło centrum w postaci swobodnego rozwoju zainteresowań uczniów, do których to nauczyciel miał się przystosowywać. W miejsce biernej, pamięciowej szkoły weszła nowa, opierająca się na aktywności i samodzielności uczniów.

Prądy reformatorskie pojawiły się także w Europie w końcu XIX wieku. W Hamburgu zaczęto zwracać uwagę na samorzutną twórczość uczniów w zakresie rysunku, modelowania czy lepienia oraz jej pozytywny wpływ na rozwój dzieci. Dało to podstawę dla ukształtowania się kierunku określanego jak o "wychowanie przez sztukę", którego celem był swobodny rozwój osobowości, stanowiący przeciwwagę dla biernego nauczania pozostałych szkolnych przedmiotów. Ten kierunek zmian podjął i rozwinął jako "szkołę pracy" niemiecki pedagog Georg Kerschensteiner, który podstawą kształcenia i wychowania uczynił pracę rzemieślniczą w postaci obróbki drewna, metalu czy szkła na warsztatach szkolnych. Nauka prac ręcznych stanowiła w "szkole pracy" nowy przedmiot nauczania, którego celem był to, by uczniowie pożytkowali nabywane umiejętności związane z wykonywaniem modeli oraz pomocy poglądowych we wszystkich innych przedmiotach dla zilustrowania zdobywanych wiadomości. Prace ręczne rozwijały również charakter moralny uczniów poprzez wyrabianie w nich szacunku do pracy fizycznej oraz cech takich jak sumienność, dokładność, wytrwałość. Kerschensteiner do swojego systemu wprowadził również ideę samodzielności - każdy uczeń rozpoczynał swoją pracę od stworzenia własnego projektu, planu oraz kosztorysu rzeczy, jaką miał wykonać. Następnym etapem pracy była samodzielna realizacja zatwierdzonego projektu oraz ocena swojej pracy wraz z poprawkami.

Z czasem, liczba nowatorskich pomysłów "nowego wychowania" zaczęła się zwiększać (wiejskie szkoły z internatem w Anglii, Francji czy Niemczech), a w międzyczasie pojawiła się pedologia - nowa nauka zajmująca się dzieckiem, jego rozwojem psychicznym i fizycznym.

W roku 1921 w Calais została założona Międzynarodowa Liga Nowego Wychowania (pod egidą Ligi Narodów w Genewie), gdzie zostało przeniesione Międzynarodowe Biuro Nowego Wychowania. Ta nowa organizacja wśród swoich członków skupiała twórców systemów pedagogicznych oraz rządy państw deklarujących zaprowadzenie w swoim kraju reformy szkolnej zgodnie z określonym programem. Również Polska, zaraz po odzyskaniu niepodległości weszła w szeregi Ligi Narodów, której międzynarodowy program obejmował następujące postulaty:

• celem wychowania miało być zachowanie oraz potęgowanie duchowych sił dziecka

• należało szanować indywidualność dziecka, by oswobodzić jego wewnętrzne siły

• nauczanie miało się opierać na wrodzonych i spontanicznych zainteresowaniach uczniów, które ujawniały się podczas prac ręcznych, umysłowych, artystycznych i społecznych

• podstawą dyscypliny miało być samoopanowanie i samorządność dzieci

• zasada współzawodnictwa miała zostać zamieniona na współpracę indywidualności

• należało wprowadzić zasadę koedukacji - wspólne nauczanie i wychowanie obu płci

• absolutnie zakazane było stosowanie wszelkiego rodzaju kar zarówno fizycznych jak psychicznych (swoboda wewnętrznych sił dziecka)

Lidze Nowego Wychowania przyświecała ponadto idea pacyfizmu, a jej działalność trwała aż do roku 1932 (organizowanie co dwa lata światowych zjazdów). Koniec przyszedł wraz z kryzysem ekonomicznym kapitalizmu oraz faszyzacją Europy. Po II wojnie światowej Liga Nowego Wychowania została przyłączona do UNESCO. W tym czasie również jej zasady, pod wpływem ciągłego postępu w nauce, przybrały nieco innego charakteru (bardziej pedologicznego niż teozoficznego). Nowe reguły ustalały następujące sprawy:

• należy patrzeć na dziecko jako odrębną i wartościową istotę (postawa szacunku dla dziecięctwa)

• należy wzbudzać aktywność dziecka

• zamiast nauczać, należy pobudzać dziecko i rozwijać je

• zainteresowania dziecka miały stanowić ważny punkt kształcenia

• dziecko należy angażować do pełnego udziału w życiu

• klasy miały tworzyć swego rodzaju społeczności dziecięce

• należy łączyć aktywność praktyczną z pracą umysłową dziecka

• należy rozwijać twórcze zdolności dziecka

• wprowadzona została zasada indywidualizacji

• w miejsce karności zewnętrznej należy wprowadzić wolność wewnętrzną

Zatem istotą systemu liberalnego wychowania była swoboda dziecka, którą uzasadniano teorią ekspresji oraz sprzeciwem wobec metod stosowanych w starej szkole. Postęp wychowawczy należało uzyskiwać na drodze następujących czynności:

• rozwijanie dziecka od wewnątrz zamiast formowania go z zewnątrz

• zamiast przygotowywania dziecka do dorosłego życia - zaspakajanie jego potrzeb i zainteresowań na obecnym etapie życia

• zamiast przekazywania dorobku kulturowego - umożliwianie dziecku spontanicznego wyrażania

• zamiast zmuszania do opanowywania wiedzy - angażowanie dziecko w czynności spontaniczne

• zamiast przyswajania przez dziecko określonego materiału - rozwijanie doświadczenia dziecka

• zamiast przystosowywania dziecka do panującego porządku społecznego - pobudzanie w nim krytycznej postawy wobec otaczającej rzeczywistości

• zamiast narzucania karności zewnętrznej - dyscyplinowanie przez zezwalanie dzieciom na ich działania

System socjalistyczny wychowania

W drugiej połowie XIX wieku ruch robotniczy, w celu podniesienia poziomu kultury wśród mas robotniczych oraz w celu odpowiedniego przygotowania przywódców partyjnych, rozwinął działalność w zakresie prac oświatowych. pierwsze tego typu działania miały miejsce w Anglii - założony tam został uniwersytet (1836 rok ) w charakterze zjednoczonego Uniwersytetu Londyńskiego o oświatowo - społecznych celach, który jako pierwszy dawał możliwość uzyskiwania stopni naukowych bez przygotowania na uczelni. Ruskin College stanowiło kolegium, które przygotowywało robotników znajdujących się w związkach zawodowych do zdawania egzaminów. Największy wpływ na rozwój idei wychowania socjalistycznego miał Włodzimierz Lenin, który w 1903 roku opracował program oświaty wprowadzający następujące zasady:

• wprowadził bezpłatną naukę w języku ojczystym

• cerkwie zostały oddzielone od państwa i szkoły

• obowiązkowe nauczanie do 16 roku życia

• zakaz pracy do 16 roku życia

• stypendia państwowe

• żłobki przyfabryczne itd.

Lenin również sformułował również w 1920 roku podstawy systemu wychowawczego, gdzie w celu budowania nowego, komunistycznego społeczeństwa, młodzież związkowa miała wypełniać następujące przypisanej jej zadania:

• uczenie się zasad komunizmu w codziennym życiu poprzez realizację założonych zadań partyjnych, takich jak na przykład walka z analfabetyzmem, dbanie o wygląd osiedli, uprawa ogródków itp.

• odrzucenie ze szkoły wszystkiego, co wiązało się z podziałem klasowym i interesami burżuazji

• uczenie się w celu przyswojenia jak największej części całego zasobu wiedzy ludzkiej

• tworzenie kultury proletariackiej

• krytyczne opanowywanie wiedzy w taki sposób, by wzbogacać swój umysł, a nie pamięć

• zastosowanie zdobywanej wiedzy w pracy nad rozwojem rolnictwa i przemysłu w oparciu o nowoczesną podstawę techniczną, naukę, technikę oraz elektryczność

• wychowywanie na komunistów o moralności podporządkowanej walce klasowej

• wiązanie wykształcenia, nauki i wychowania ze wspólną pracą proletariatu

Podstawą naukową dla nowego systemu były 2 teorie pedagogiczne:

1. W.N. Szulgin - teoria obumierania szkoły; według niej podczas rozwoju społeczeństwa bezklasowego, szkoła stanowiąca narzędzie kapitalizmu będzie stopniowo zanikała, podczas gdy wychowanie polegało będzie na uczestnictwie jednostek w społecznym, produkcyjnym i kulturalnym życiu

2. P. Błoński - teoria szkoły pracy produkcyjnej; kształcenie wychowanie powinno być realizowane w praktyce bądź na roli w bezpośredniej pracy produkcyjnej

W ostatecznym rozrachunki, wprowadzono następujące zasady socjalistycznego systemu wychowawczego:

• komunistyczna partyjność nauki, kultury, wychowania i moralności

• u podstaw szkoły i wychowania leżała ideologia (marksizmu - leninizmu)

• wiązanie teorii i praktyki w drodze wychowania przez pracę społecznie użyteczną

• idea wychowania w kolektywie, przez kolektyw (A. Makarenko)

• wszechstronny rozwój uczniów zgodnie z indywidualnymi cechami wieku rozwojowego

Zrozumienie socjalistycznego systemu wychowawczego wymaga uświadomienia sobie podstaw filozofii materializmu dialektycznego i historycznego, na którą składają się następujące części:

1. materializm

2. dialektyka

3. teoria rozwoju społeczeństwa

Te części razem tworzą jeden system, dlatego nie wolno ich oddzielać. Podstawę tej filozofii stanowią następujące twierdzenia:

• materializm filozoficzny zakłada istnienie odwiecznej materii, która pozostaje w ciągłym ruchu, czego wynikiem jest rozwijanie się jej w coraz to subtelniejsze stany materialne, gdzie ostatnim stadium jest świadomość i duchowość człowieka; zatem teoria ta zakłada istnienie zjawisk duchowych, lecz mają one materialny charakter, gdyż związane są z funkcjonalnymi stanami materii o najwyższej formie organizacji, znajdującej się w ośrodkach systemu nerwowego

• istnieje związek myślenia z praktycznym działaniem - inaczej odbicie rzeczy w świadomości byłoby jedynie abstraktem zupełnie oderwanym od praktyki; to praktyka stanowi zarówno źródło poznania jak i kryterium, miernik jego prawdziwości

• istnieje związek człowieka poznającego z innymi ludźmi, którzy stanowią odbicie rzeczywistości (a więc łączność jednostki z klasą pracującą wraz z jej celami) - w innym wypadku myślenie pozostawało by na usługach klasy kapitalistycznej, przez co ulegałoby deformacji, złudzeniu i mistyfikacji

• zatem materializm marksistowski dysponuje swoją własną teorią poznania, wytyczającą kierunki myślenia w nauce, podczas gdy dialektyka tworzy w nim pewną obiektywną metodę poznania, nie zmąconą jakąkolwiek interpretacją czy klasową mistyfikacją; u jej podstaw leżą następując prawa:

1. prawo wszech związku zjawisk oraz jedności przyrody - świat wraz z kosmosem składają się z takich samych pierwiastków chemicznych, z takiej samej materii, dlatego też wszelkie zjawiska materialne istnieją we wzajemnej zależności; analizując zjawisko wychowania należy uwzględniać wpływ innych czynników, takich jak kultura, ustrój społeczny, gospodarka - ich wzajemne powiązania oraz oddziaływanie na psychikę jednostki

2. prawo ruchu i zmian - wszystkie zjawiska są w nieustannym ruchu i podlegają ciągłym zmianom, zatem wszystko przechodzi z jednego stanu w inny, przez co ulega rozwojowi bądź rozkładowi a następnie śmierci

3. prawo przechodzenia ilości w jakość - przedstawia proces rozwoju w ten sposób, iż dana rzecz przechodząc od niewielkich zmian ilościowych, nagle skokowo zmienia się w zjawisko innej jakości

4. prawo jedności i walki przeciwieństw - proces rozwoju jest tutaj tłumaczony w taki sposób, iż leżące u podstaw każdego zjawiska przeciwieństwa wzajemnie się zwalczają tworząc w ten sposób motor rozwoju, składający się z tezy, antytezy, syntezy, które odnawiają się na coraz to wyższych poziomach

• materializm historyczny jest teorią rozwoju społeczeństwa, zbudowaną na podstawach materializmu filozoficznego oraz dialektyki; główną zasadą materializmu historycznego jest założenie, iż to "byt społeczny określa świadomość" - jej treści określane jako "nadbudowa ideologiczna" uzależnione są od bytu społecznego, czyli sytuacji społeczno - ekonomicznej jednostek i całej klasy (bazy ekonomicznej)

Założenia światopoglądowe i filozoficzne wyznaczają określone idee, przybierające w zetknięciu z potrzebami wychowania postać kierowniczych idei pedagogicznych przystosowanych do zagadnień danej epoki oraz społeczeństwa. Jak wynika z analiz sytuacji wychowawczej w okresie po II wojnie światowej, oprócz naczelnego zagadnienia stworzenia "nowego człowieka", na główny plan wysunęły się następujące problemy związane z tym zadaniem:

1. idea humanizmu - właściwy przebieg ludzkich stosunków

2. idea moralizmu - konieczność wprowadzenia wychowania moralnego w celu odnowy moralności

3. idea personalizmu - poszanowanie osoby ludzkiej

W systemie wychowania socjalistycznego, mimo początkowych problemów, rozwój dziejowy doprowadził do procesów wyrównawczych, co wprowadziło do refleksji zagadnienie problemów wychowania. Skłoniło to do poszukiwania rozwiązań problemów związanych z moralnością, człowiekiem jako osobą oraz ze stosunkami międzyludzkimi zgodnie z założeniami światopoglądowymi marksizmu - leninizmu:

• idea moralizmu socjalistycznego kształtowała się już od wystąpienia Marksa i Engelsa w Manifeście komunistycznym, gdzie krytykowali oni moralność mieszczańską jednocześnie broniąc się przed zarzutami amoralności. Natomiast w praktyce ruchów robotniczych tworzyły się nowe normy moralne wyznaczające sposób postępowania, takie jak solidarność, wierność towarzyszom, wzajemna pomoc itp.

• personalizm socjalistyczny w formie rozwiniętej teorii nie istnieje, choć zagadnienie dotyczące godności człowieka jako osoby zawarte jest w antropologii filozoficznej, a pojęcie "osobowości" wprowadzone zostało po raz pierwszy przez francuskiego filozofa - marksistę, Rogera Garaudy

Marksizm starał się nie używać terminu "personalizm". Idee personalizmu są bowiem krytykowane tutaj za chrześcijańskie rozumienie osobowości (tomizm, encykliki społeczne, filozofia J. Maritaina, E. Mouniera i E. Gilsona) jak i za uświęcanie ziemskiej rzeczywistości (P. Teilhard de Chardin). Marksizm wysuwa swoją własną, materialistyczną koncepcję osobowości dynamicznej, gdzie postuluje się, by społeczeństwo przyszłości dążyło do osiągania wszechstronnego rozwoju osobowości, który to proces miałby pozostawać w harmonii z uspołecznianiem postaw jednostek, zakorzenianiem ich w autentycznej wspólnocie. Jak głosi B. Suchodolski, historycznie utworzyły się w pedagogice 3 następujące nurty:

1. pedagogika kształcenia osobowości - odpowiadała, jaki powinien być człowiek przez następujący okres czasu: jej początki to antyk, następnie chrześcijaństwo, humanizm, naturalizm oraz idealizm (XIX wiek), dzisiejsza psychoanaliza i egzystencjalizm

2. pedagogika przygotowania do życia społecznego - określała, co człowiek powinien robić w otaczającej go rzeczywistości (starożytność, feudalizm, demokracja i nacjonalizm)

3. pedagogika kształtowania systemu powszechnego - obejmuje ona całe ludzkie życie, rozwija organizacje oraz planową instytucjonalizację procesu wychowania (obecny wiek)

Naczelną zasadą systemu wychowania socjalistycznego jest idea humanizmu socjalistycznego. Stanowi ona najwyższą normę moralności, która reguluje stosunek jednostki do otoczenia, stanowi sposób wychowania osobowości, charakteru człowieka socjalizmu i jest regulatorem stosunków międzyludzkich. Ideologia humanizmu socjalistycznego zyskała charakter społeczny, gdyż zwracała się ona w kierunku mas ludowych, zapewniając jednocześnie wszechstronny rozwój młodego pokolenia w następujących dziedzinach:

• wychowanie umysłowe - przekazanie podstaw wiedzy oraz rozwijanie myślenia i kształtowanie światopoglądu naukowego

• kształcenie politechniczne - przekazanie podstaw produkcji oraz opanowanie narzędzi

• wychowanie moralne- kształtowanie następujących cech charakteru:

• patriotyzm

• internacjonalizm

• kolektywizm

• socjalistyczny stosunek do pracy i własności społecznej

• dyscyplina pracy

• siła woli

• inicjatywa

• odwaga i inne

• wychowanie fizyczne - wyrabianie w wychowankach zdrowia oraz tężyzny w celu zwiększenia wydajności pracy oraz obrony państwa

• wychowanie estetyczne - kształtowanie wrażliwości człowieka na różnego rodzaju przejawy sztuki

Tak pojmowane wychowanie miało przekształcać naturę człowieka, jaka ukształtowana została przez kapitalizm, zatem był to proces przebudowywania jednostek egoistycznych, wyzyskujących innych, leniwych itd. Wychowanie komunistycznej świadomości obejmowało następujące zadania:

• kształtowanie w jednostkach naukowego światopoglądu

• wychowywanie przez pracę

• kształtowanie postawy komunistycznej moralności

• rozwijanie proletariackiego internacjonalizmu oraz socjalistycznego patriotyzmu

• harmonijny i wszechstronny rozwój osobowości

• demaskacja burżuazyjnej ideologii

Najbardziej rozwinięty natomiast został kodeks moralny budowniczego komunizmu, który zawierał następujące zasady:

• całkowite oddanie sprawie, miłość do ojczyzny i krajów socjalizmu

• rzetelna praca której celem jest dobro społeczeństwa w myśl zasady: kto nie pracuje, ten nie je

• troska o zachowanie oraz pomnażanie społecznego dorobku

• świadomość społecznych obowiązków, nieprzejednanie w stosunku do naruszania społecznych interesów

• kolektywizm, obywatelska wzajemna pomoc w myśl zasady: jeden za wszystkich, wszyscy za jednego

• humanitarne stosunki, szacunek dla innych ludzi: człowiek człowiekowi - przyjaciel, towarzysz i brat

• uczciwość, szczerość, moralność, prostota oraz skromność

• szacunek w rodzinie i troska o odpowiednie wychowanie dzieci

• walka z niesprawiedliwością, pasożytnictwem, nieuczciwością

• przyjaźń oraz braterstwo wszystkich narodów ZSRR

• walka z narodowościową i rasową wrogością

• walka z wrogami komunizmu, przeciwnikami sprawy pokoju oraz wolności narodów

• solidarność z osobami pracującymi

• funkcje i zadania szkoły wobec dziecka

Do zadań szkoły w zakresie pracy dydaktyczno - wychowawczo - opiekuńczej należy w szczególności:

a       umożliwienie zdobycia wiedzy i umiejętności niezbędnych do uzyskania świadectwa dojrzałości;

b       pomoc absolwentom szkoły w świadomym wyborze kierunków dalszego kształcenia;

c       kształtowanie środowiska wychowawczego sprzyjającego realizowaniu celów i zasad określonych w ustawie, stosownie do warunków szkoły i wieku uczniów;

d       sprawowanie opieki nad uczniami odpowiednio do ich potrzeb i możliwości szkoły;

e       wskazywanie alternatywy dla zagrożeń społecznych młodego człowieka; upowszechnianie zasady tolerancji, wolności sumienia i poczucia sprawiedliwości;

f         kształtowanie postaw dojrzałej osobowości, odznaczającej się otwartością na innych ludzi, życzliwością wobec innych oraz odpowiedzialnością za drugiego człowieka;

g       rozwijanie wrażliwości na krzywdę innych ludzi, dążenie do budowania więzi miedzy pokoleniami;

h       pogłębianie miłości i szacunku do Ojczyzny;

i         wdrażanie do dyscypliny i szacunku do pracy;

j         poszanowanie indywidualności uczniów i ich prawa do własnej oceny rzeczywistości;

k        umożliwianie rozwijania zainteresowań uczniów;

l         udzielanie uczniom pomocy psychologicznej i pedagogicznej.

Przygotowanie do życia w społeczeństwie to pierwsza i najważniejsza funkcja szkoły. Wprawdzie dzieli ją z rodziną, organizacjami społecznymi oraz innymi czynnikami życia społecznego lecz rola szkoły jako instytucji specjalnie do tego przygotowanej pod której opieką młode pokolenie pozostaje przez kilkanaście lat, jest wyraźnie dominująca. Obejmuje ta funkcja wiele szczegółowych zadań szkoły jak i te o charakterze podstawowym. Należy do nich wychowanie młodego człowieka na:

• świadomego obywatela

• członka społeczeństwa demokratycznego

• człowieka uspołecznionego.

Świadomy obywatel stanowi wielką wartość każdego społeczeństwa, każdego państwa, każdego narodu. Wychowanie obywatelskie wymaga świadomego nabywania wiedzy i doświadczeń związanych z przeszłością i teraźniejszością oraz perspektywami rozwoju własnego społeczeństwa, państwa i narodu. 

Takiej dość systematycznej wiedzy ma dostarczyć nauczanie historii, nauki o społeczeństwie i geografii ekonomicznej, przy czym jest ono szczególnie owocne wtedy, gdy ukazuje sprawy własnego regionu na tle spraw całego kraju, a sprawy kraju na tle zagadnień światowych, Gdy koncentruje uwagę młodzieży na szczególnie ważnych dziś i w przyszłości problemach ogólnych, gdy wdraża ją do myślenia przyczynowo - skutkowego, gdy staje się odskocznią od działania praktycznego. Dopiero połączenie wiedzy z doświadczeniem czyni z ucznia człowieka świadomego swych kompetencji, użytecznego dla społeczeństwa i zadowolonego ze swego losu. 

Wychowanie młodzieży szkolnej do życia w społeczeństwie demokratycznym w dużym stopniu zależy od jakości tego społeczeństwa, stopnia otwartości jego struktur społecznych i stopnia równości ogółu obywateli. W miarę wzrostu wykształcenia i świadomości obywateli wzrasta stopień tej otwartości i równości. Szkoła może wiele zdziałać głównie poprzez:

• wiedzę, w której idee sprawiedliwości, równości i postępu znajdują swój wyraz i swoją konkretyzację w treściach programowych, jak i w codziennym życiu szkoły;

• doświadczenia uczniów związane z potrzebami i umiejętnością tworzenia form organizacyjnych (kółek, organizacji, drużyn, klubów itp.) w celu zaspokajania potrzeb życia szkolnego i poza szkolnego na coraz wyższym poziomie;

• atmosferę szkoły, opartą na wzajemnym szacunku nauczycieli i uczniów oraz na wzrastającej - w miarę przechodzenia młodzieży szkolnej do coraz wyższych klas - skali partnerstwa.

W takiej atmosferze powstają właściwe warunki do uspołeczniania młodzieży szkolnej. Sprawdza się ono do takiego społecznego dojrzewania młodych ludzi, które polega na kierowaniu się w coraz większym stopniu dobrem ogółu, w jego konfrontacji z dobrem osobistym. 

Przygotowanie do życia indywidualnego to ważna funkcja szkoły, nierozdzielnie związana z przygotowaniem młodzieży do życia w społeczeństwie. Jednostka wnosi do życia społecznego tyle, ile sama jest warta, a wartość ta zależy od jej umiejętności komunikowania się z innymi, jej zdrowia, potrzeb kulturowych, wiedzy, doświadczeń, zdolności inicjatywy i twórczości, zaangażowania i charakteru. Szkoła jest w stanie zapewnić swoim uczniom nabycie wiedzy i doświadczeń w obrębie różnych przedmiotów nauki szkolnej, opanowania komunikacji językowej, umocnienie zdrowia oraz rozwinięcie zainteresowań i zamiłowań twórczych.

Szkoła dysponując dużymi możliwościami rozwijania zainteresowań i zamiłowań pozalekcyjnych i pozaszkolnych, ci zaś nauczyciele spotykają się z największym respektem i w szkole, i w społeczeństwie, którzy poprzez umiejętne rozwinięcie zainteresowań i zamiłowań naukowych, artystycznych, technicznych czy sportowych potrafili wpłynąć na bieg życia swoich wychowanków. 

Przygotowanie do uczestnictwa w kulturze to trzecia ważna funkcja szkoły współczesnej i szkoły przyszłości. Kultura obejmuje całokształt materialnego i duchowego dorobku ludzkości, wytworzonego i stale pomnażanego w jej historycznym rozwoju. Szkoła umożliwia wrastanie młodego człowieka w kulturę w toku całej edukacji, a więc poprzez nauczanie przedmiotów artystycznych, technicznych i wszelkich innych oraz przez różne formy wychowania zbiorowego i indywidualnego. Wśród różnych dziedzin kultury uprzywilejowane miejsce zajmuje sztuka. W szkole kontakt z różnymi dziedzinami sztuki umożliwi nie tylko nauczanie literatury oraz innych przedmiotów artystycznych, udostępniających rodzime i światowe osiągnięcia sztuki słowa, teatru, kina, muzyki, malarstwa, rzeźby czy architektury lecz także bogate formy pracy pozalekcyjnej, działalności kół zainteresowań i organizacji młodzieżowych, uczęszczanie młodzieży do teatru i kina, odwiedzanie wystaw, wycieczki, eksponowanie osiągnięć twórczych młodzieży we własnej szkole i w szerszym środowisku. 

Przygotowanie do życia w środowisku to nowa funkcja szkoły. Jej znaczenie wiąże się zarówno ze znaczeniem środowiska w życiu człowieka, jak i z zagrożeniami w jego rozwoju. Środowisko pojmuje się dziś szeroko jako całość procesów ekologicznych, ekonomicznych, politycznych, społecznych i kulturalno - oświatowych - w ich wzajemnych związkach i uzależnieniach. Funkcja przygotowanie do życia w środowisku polega na przysposobieniu młodego pokolenia do niezbędnych przemian związanych z ograniczaniem i stopniowym likwidowaniem "niebezpieczeństwa ekologicznego" i jego skutków społecznych, a także ma włączyć młode pokolenie do czynnego udziału w pracach zapewniających już nie tylko ochronę środowiska, lecz bezpieczeństwo ekologiczno - społeczne. Wymaga to nowego podejścia do zadań szkoły na kolejnych szczeblach jej funkcjonowania, nowego opracowania programów edukacji środowiskowej, zapewniających gruntowne poznanie najbliższego środowiska oraz współudział w jego kształtowaniu poprzez różnorodne prace na rzecz środowiska. Niezbędny jest również rozwój ruchu ekologicznego wśród młodzieży, kształtujący poczucie odpowiedzialności za własne środowisko. 

Przygotowanie do życia zawodowego to inna ważna funkcja szkoły. Właściwy program przygotowania do pracy, ukazuje jego założenia, treści, metody i formy organizacyjne na kolejnych szczeblach szkoły. Program tego przygotowania obejmuje: położenie w programie szkolnym nacisku na technikę i technologię, nauczanie o zawodach, poznawania charakteru pracy i nabywanie doświadczenia na stanowisku pracy, kształcenie zawodowe, w którym specjalizacja pojawi się w trakcie szerokiego wykształcenia podstawowego. Szczególna rola przypada tu matematyce, informatyce i przedmiotom przyrodniczym (fizyce, chemii, biologii) oraz technicznym.⁷ Wielką pomocą może się tu okazać współpraca szkoły z domem, z organizacjami społecznymi i zakładami pracy. Funkcje szkoły nie są oczywiście równoznaczne z funkcjami systemu oświaty, który oprócz systemu szkolnictwa obejmuje także system wychowania rodzinnego, kształcenia ustawicznego i wychowania równoległego. W tym układzie system szkolnictwa ma do odegrania pionierską rolę. Sprowadza się ona do pełnienia przez całe szkolnictwo funkcji ukierunkowanych na obecne i przyszłe potrzeby i aspiracje całego społeczeństwa, całego kraju i całego narodu, pozostających zarazem w harmonii z potrzebami i aspiracjami innych krajów i narodów. 

• kompetencje nauczyciela wychowawcy

Nauczyciel powinien posiadać następujące kompetencje:

1. Pozytywne nastawienie do ludzi:

1. autentyczność:

• przekonanie ucznia, że nauczyciel jest zainteresowany jego losem,

• przyznanie sobie prawa do popełniania błędów i nie zadręczania się nimi. Błąd powinien być informacją czego unikać na przyszłość, a nie tragedią, jest normalnym etapem na drodze do doskonałości,

• zachowanie zdrowej proporcji między myśleniem o sobie
  w kategoriach negatywnych i pozytywnych. Zdrowa proporcja to 10% myślenia negatywnego i 90% pozytywnego.

Myślenie pozytywne sprzyja dobremu samopoczuciu, sympatii do własnej osoby i sympatii do uczniów. Traktując innych miło mamy większą szansę na to, że podobnie zostaniemy przez nich potraktowani, zgodnie
z psychologiczna zasada wyrównywania postaw. A jeśli już zaczniemy cieszyć się sympatią otoczenia, znacznie łatwiej nam przyjdzie nie bać się pokazywania siebie takimi, jakimi naprawdę jesteśmy, bez zachowań fasadowych i fałszu, bez udawania i przywdziewania masek na różne okazje.

2. ugruntowanie w sobie postawy szacunku dla innych:

• dobre wychowanie, kultura bycia i uprzejmość, niezależnie od wahań pogody, stanu zdrowia i samopoczucia,

• nie do pomyślenia jest sytuacja wyżywania się na bezbronnych
  i słabszych, nie wolno niszczyć ludzkiej godności, a sadyzm powinien spotykać się z potępieniem,

• brak spostrzegania zależności między własną aktywnością, a jej spodziewanymi, pozytywnymi efektami, prowadzi do utraty wiary
  w sensowność działań obronnych, do bezradności, apatii, obojętności, czasem do depresji.

Szacunek dla młodzieży to uczciwość i sprawiedliwość, dotrzymywanie zobowiązań, przyznawanie innym prawa do błędu, tolerancja, otwartość na odmienny niż własny punkt widzenia.

3. optymizm i pogoda ducha:

• optymiści zarażają swoja postawą i przyciągają otoczenie tym, że żyje im się łatwiej i więcej im się udaje niż pesymistom,

• zasada ,, samospełniającej się przepowiedni ” nie gwarantuje sukcesu, ale zwiększa jego prawdopodobieństwo i opieranie się na nich
  w trudnych chwilach, łatwiej jest wtedy dostrzegać mocne strony uczniów i mówić o nich.

4. wiedza na temat własnych mocnych stron:

5. chwalenie nawet najdrobniejszych osiągnięć uczniów:

• im częściej chwalimy , tym lepsze są efekty pracy nauczycieli.

6. zmniejszenie dystansu między nauczycielem a uczniami.

2. Umiejętność unikania najczęstszych przyczyn zakłóceń w komunikowaniu się:

1. niepełna świadomość niektórych własnych motywów:

• znacznie łatwiej uprzytamniamy sobie , że chcemy działać dla dobra ucznia, trudniej jest uświadomić sobie własną chęć dominowania, wywyższania się, czy chęć wyładowania wzbierającej agresji.

2. nieuwzględnienie możliwości uczniów:

• używanie niezrozumiałych słów czy wyrażeń, prowadzi do nieprzystosowania partii materiału i marnotrawi czas obu stron,

• brak poczucia humoru, nieumiejętność stworzenia swobodnej atmosfery,

• nudzenie się uczniów.

3. sprzeczność języka ciała ze słowami :

• sprzeczność między tymi dwoma rodzajami przekazu wywołuje, wątpliwości co do wiarygodności mówcy, bo inaczej podejrzewamy, że kłamie,

• nazywanie emocji, które budzą w nas silny niepokój sprawia, że napięcie znika,

• łatwiej zyskać sympatię i szacunek audytorium, wobec którego jesteśmy szczerzy, nie zgrywamy się, odkrywamy nasze własne Ja.

4. przedwczesna interpretacja motywów:

• zgadywanie jest zabawą niebezpieczną, ponieważ punktem odniesienia staje się nasza własna postawa, a przecież ludzie są różni.

5. filtr percepcyjny:

• widzimy głównie to, co chcemy zobaczyć, a słyszymy głównie to co chcemy usłyszeć,

• niepełny odbiór informacji jest odbiorem zniekształconym,

• zmiana przekonań pod wpływem nowych , wiarygodnych argumentów jest niestety rzadkim zjawiskiem,

6. komunikowanie się jest procesem dwustronnym:

• porozumiewanie się wymaga dialogu i upewniania się , czy jest się właściwie rozumianym.

3. Umiejętność prawidłowego komunikowania się:

1. aktywne słuchanie a w nim :

• koncentracja uwagi,

• kontakt wzrokowy,

• lekkie pochylenie ciała,

• używanie zachęcających zwrotów,

• otwartość na punkt widzenia ucznia,

• powściągliwość w wyrażaniu własnego zdania,

• empatia parafrazowanie,

• zadawania pytań.

Podczas słuchania należy zwrócić uwagę na okazywanie mówcy szacunku, akceptacji i ciepła. Nie udzielanie dobrych rad oraz powstrzymywanie się od moralizowania i osądzania.

2. przemawianie:

• koncentrować się na zadaniu jakie przed nauczycielem stoi,

• struktura wypowiedzi nauczyciela powinna być jasna,

• nauczyciel powinien używać w pełni zrozumiałego języka,

• stosować m.in. slajdy, folie inne pomoce,

• modelować głos,

• kontrolować jego siłę i tempo,

• kierować głos do najodleglejszego słuchacza na sali,

• starać się patrzeć na ludzi,

• wierzyć w siebie,

• pilnować czasu i nie przekraczać go,

• po udanym występie nagrodzić siebie w dowolny sposób.

3. rozmawianie:

• uśmiechaj się zachęcająco,

• traktuj ucznia po partnersku,

• nie przyjmuj postawy lekceważącej, aroganckiej,

• wczuwaj się w ,,skórę ” ucznia,

• przemyśl własne sugestie,

• przygotuj się do rozmowy,

• skoncentruj się na najważniejszej sprawie,

• nie rozdrabniaj się , bo uczeń przestanie słuchać.

4. asertywność:

• prawo do kulturalnego i sprawiedliwego traktowania,

• bronienia się przed manipulacją,

• brania odpowiedzialności za własne uczucia, myśli i czyny,

• zmiany przekonań i do ich niezmieniania,

• obrony własnego zdania,

• popełniania błędów,

• mówienia; nie wiem, nie rozumiem, to mnie nie dotyczy,

• podejmowania nieracjonalnych decyzji,

• proszenia o coś, próba nie może być wymuszeniem,

• wyrażania opinii i uczuć,

• korzystania ze swoich praw.

5. elastyczność w dostosowaniu własnego stylu społecznego do stylu społecznego ucznia:

• styl społeczny ( ekspresyjny, przywódczy, analityczny i uprzejmy).

6. rozwiązywanie konfliktów i negocjowanie:

• u osób między którymi istnieje konflikt dochodzi do zniekształcenia obrazu własnej osoby i obrazu innych ludzi,

• będąc w konflikcie z kimś mamy skłonność do myślenia uproszczonego,

• konflikt sprzyja wytwarzaniu jednoznacznie negatywnego obrazu
  ,, wroga ”, co blokuje możliwość porozumiewania się,

• innym stylem rozwiązywania konfliktów jest podporządkowanie się, osoby te są często wykorzystywane, co powoduje u nich poczucie krzywdy,

• unikanie, pozwala w prawdzie uniknąć otwartej konfrontacji i uspokoić się, ale konflikt nadal istnieje, sprawa jest przesunięta w czasie,

• kompromis, musisz być przekonany, że dzięki jego zastosowaniu konflikt naprawdę przestał istnieć,

• współpraca, a w niej akceptacja siebie i innych ludzi, tolerancja, aktywne słuchanie, rozmawianie, asertywność, otwartość, twórcze myślenie,

• negocjacje oparte na współpracy.

4. Umiejętność motywowania uczniów:

• warto uświadomić sobie , co już wykorzystujesz w praktyce, a co można zastosować,

• sztuka motywowania,

• recepta dla nauczyciela na sukces ucznia,

• recepta dla nauczyciela na porażkę ucznia,

• dyskusja,

• motywująca i demotywująca funkcja ocen szkolnych,

• akceptowanie przez ucznia kryteriów ocen.

5. Budowanie zgranych zespołów:

• różnice między grupą a teamem,

• różnice w postępowaniu liderów grupy i teamu.

6. Elastyczność w dostosowaniu stylu kierowania uczniami do stopnia ich dojrzałości:

• dojrzałość typu I, jeśli wysokiej motywacji towarzyszy duża kompetencja,

• dojrzałość typu II, jeśli wysokiej motywacji towarzyszy mała kompetencja,

• dojrzałość typu III , jeśli niskiej motywacji towarzyszy duża kompetencja,

• dojrzałość typu IV, jeśli niskiej motywacji towarzyszy mała kompetencja,

• dla każdego typu dojrzałości warto stosować inny styl kierowania,

• należy elastycznie dostosować się do zmienionej sytuacji,

• ważne przy kierowaniu młodzieżą jest właściwe diagnozowanie stanu dojrzałości, dobieranie odpowiedniego stylu kierowania i elastyczność.

7. Umiejętność kontrolowania stresu:

• stres to stan napięcia spowodowany trudną sytuacją, z którą nie potrafimy sobie poradzić,

• usuwanie przyczyn wymaga uprzedniego ich rozpoznawania,

• można sobie poradzić ze stresem usuwając objawy.

• zasady wychowania i błędy wychowawcze

Zasady wychowania wg Włodzimierza Szewczuka

Zasada motywacji.
Na zachowanie wpływają liczne czynniki, jednak w największym stopniu są to zmiany zachodzące w otoczeniu i w nas samych. Stan, w którym odczuwamy brak lub nadmiar konkretnego czynnika życiowego nazywamy potrzebą, która jest przyczyną aktywności człowieka.

Uświadomienie sobie potrzeb nazywamy motywacją. To motywacja popycha nas do realizacji danego celu. Działania człowieka są tym efektywniejsze w im pełniejszym stopniu zaspokajają jakąś konkretną potrzebę człowieka.

Przekładając tę myśl na pedagogiczny sposób myślenia, uczeń chłonie wiedzę w konkretnej dziedzinie tym szybciej i pełniej im silniejsza i głębsza jest motywacja, która aktywizuje go do działania. Każdy motyw jest potrzebą, ale nie każda potrzeba jest motywem. Zależy to głównie od wielkości tej potrzeby, jeśli jest ona duża, staje się motywem działania. Zaspokajanie potrzeby każdego rodzaju i na każdym szczeblu wyzwala w jednostce stan mniejszego lub większego zadowolenia, gdy, przeciwnie, niezaspokojenie jakiejś potrzeby rodzi niezadowolenie, przykrość, a niekiedy cierpienie. Człowiek uczy się odróżniać dobro od zła, zjawiska wartościowe od nie wartościowych. W rezultacie postępuje w pewien sposób nie dla samej przyjemności postępowania, lecz dla realizacji istotnych potrzeb. Żeby jednostka wykonywała efektownie jakąś czynność, jest konieczne, aby ono co najmniej pośrednio, a najlepiej bezpośrednio zaspokajało jej potrzebę.

Zasada aktywności
O aktywności człowieka mówimy wtedy, kiedy widzimy różnorodne przejawy jego działalności. Aktywność nie bierze się z nikąd, lecz z doskwierających człowiekowi potrzeb. Im więcej potrzeb odczuwamy, tym większa jest nasza aktywność w celu zapewnienia sobie komfortu w każdej płaszczyźnie życia. Aktywność jednostki jest fundamentalnym warunkiem orientacji w otaczającym świecie, zdobywania doświadczenia niezbędnego do codziennego życia. Sama aktywność może przebiegać w bardzo różny sposób i w bardzo dużym stopniu zależy od stopnia samodzielności człowieka. Urozmaicenie form aktywności wpływa na skuteczniejsze, szybsze i pełniejsze kształtowanie osobowości młodego człowieka. Należy jednak pamiętać, aby nauczyć go wszystkich form aktywności.

Zasada bezpośredniości
Zgodnie z tą zasadą, wychowanek powinien mieć możliwość uczuciowego przeżycia uczenia się świata jak i samego siebie, a także sposobów postępowania w różnych sytuacjach. Generalnie chodzi o bezpośredni kontakt z sytuacją, której opanowanie ma przyswoić sobie jednostka, zatem aby uczeń nauczył się przyjmować odpowiednią postawę w konkretnej sytuacji, musi zetknąć się z nią bezpośrednio poznawczo i emocjonalnie, a co szczególnie ważne, powinien zetknąć się z daną sytuacją świadomie i z nastawieniem na jej przemyślenie. Kształtowanie osobowości jest tym skuteczniejsze, im wszechstronniejsze jest ugruntowanie tej wiedzy i postępowania w bezpośrednim poznawczym i emocjonalnym kontakcie z rzeczywistością przyrodniczą i społeczną. Innymi słowy dla poprawnego poznania najważniejszy jest osobisty, bezpośredni kontakt z poznawanym zjawiskiem.

Zasada zespołowości
Podstawowym założeniem tej zasady jest fakt, iż rozwój jednostki przebiega sprawniej, szybciej i w pełniejszym stopniu, im bardziej jest nastawiona na współpracę grupa, w której funkcjonuje. Człowiek jako istota społeczna rozwija się optymalnie tylko w przypadku kontaktów z otoczeniem. To w grupie stwarzane są warunki współdziałania czy też współzawodnictwa, które powoduje pobudzenie aktywności i szybszy rozwój. Nauczyciel i uczniowie mogą stworzyć silny zespół jeśli w ich mniemaniu wychowawca jest autorytetem, a członkowie grupy darzą go szacunkiem i respektują jego zdanie. Ze strony zarówno ucznia jak i wychowawcy oczekuje się wyrozumiałości, szacunku, sprawiedliwej oceny i zrozumienia. Kształtowanie osobowości ucznia jest tym skuteczniejsze im bardziej zgrany zespół tworzy nauczyciel i jego podopieczni.

Zasada indywidualizacji
W myśl tej zasady, każda jednostka wymaga od wychowawcy indywidualnego podejścia, ponieważ posiada swoje niepowtarzalne nawyki i przyzwyczajenia, normy zachowania i nałogi. Każdy uczeń wymaga indywidualnego oddziaływania, które rozpoczyna się w momencie stwierdzenia nieprawidłowości w rozwoju osobowości jednostki. To odbieganie zachodzi wtedy gdy uczeń nie daje sobie rady ze średnio trudnym zadaniem, gdy wykazuje lękowe zahamowanie w wypowiedziach, gdy rozrabia w czasie zajęć. Odbieganie od normy może oczywiście zmierzać w przeciwnym kierunku. Zachodzi ono w przypadkach wykazywania przez ucznia szczególnych zdolności czy też wzorowej koleżeńskości, obowiązkowości, dzielności czy wytrwałości. Właściwa indywidualizacja to praca z pojedynczym wychowankiem. Prowadzi ją ten, kto ma bezpośredni kontakt z wychowankiem. Każde zaobserwowane przez wychowawcę odbieganie od normy, powinno być przemyślane i na podstawie tego należałoby poczynić odpowiednie kroki, w zależności od pozytywnej lub negatywnej aktywności ucznia. Nie zawsze dotarcie do zakłóceń w jednostkowych systemach poznawczych, systemach wartości, marzeń, pragnień, celów jest łatwe. W takich przypadkach trzeba skorzystać z pomocy specjalisty. Najlepszym rozwiązaniem byłby, gdyby każda szkoła dysponowała, jeżeli nie własnym, to środowiskowym psychologiem wychowawczym, który współpracowałby ściśle z gronem pedagogów.

Zasada praktyczności
Nazwa tej zasady oznacza związek teorii z praktyką, ponieważ nauka zrodziła się z praktyki. Przez pierwsze lata swego życia dziecko zdobywa orientację o świecie otaczającym, elementarne poznanie tego świata w zetknięciu z przedmiotami. Każde zdobyte doświadczenie pozwala mu na uniknięcie wcześniej popełnionych błędów, uczy go stopniowo coraz lepszego przewidywania skutków własnych działań. Od pierwszych tygodni nauki szkolnej dziecko powinno rozumieć, że krok po kroku zdobywa narzędzia rozszerzające możliwości jego działania. Każdy krok pedagogiczny wymaga przemyślenia w aspekcie tego, dlaczego wychowanek uczy się takiego czy innego przedmiotu. Kiedy teoria oderwana jest od praktyki, wychowankowie nie rozumieją sensu swego wysiłku. Takie właśnie są skutki nie realizowania w procesie kształcenia zasady praktyczności, która prowadzi również do konkretnego przekształcania rzeczywistości tak w węższym rozumieniu, jak i w szerszym rozumieniu praktyki życia codziennego. Kształtowanie osobowości wychowanka jest tym skuteczniejsze, im w większym zakresie realizowane jest w toku jego samodzielnego dochodzenia do poznania rzeczywistości, im wszechstronniej uświadamia sobie praktyczne znaczenie zdobywanego poznania, im pełniej rozumie to kształtowanie jako dowód prawdziwości tego poznania.

Zasada receptywności
Pojęcie recepcji obejmuje całokształt zmian psychicznych, jakie zachodzą w człowieku, gdy aktywnie ustosunkowuje się do wytworów ludzkich, z nastawieniem na ich przyjęcie. W zależności od sytuacji, od zadania recepcja może być wielopłaszczyznowa lub wyraźnie ukierunkowana, ograniczona do pewnego zakresu treściowego. Jeśli spojrzymy w aspekcie recepcji na stosunek odbiorcy do materiału opanowywanego, to jego możliwości będą różne, zakres ich będzie rozmaity w zależności od jego indywidualnego przygotowania, od zasobów doświadczenia w dziedzinie, do której dany materiał należy. Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie i sposobów działania w tym świecie staje się tym skuteczniejsze, im większa jest receptywność treści działalności wychowawczej, im one są przystępniejsze, oraz im bardziej optymalne pojemnościowo.

Zasada systemowości
Całe nasze poznawanie świata otaczającego, jak też działanie w tym świecie opiera się na tworzeniu i rozbudowie różnorodnych systemów. Przez system należy tutaj rozumieć uporządkowany wg konkretniej zasady zbiór składników, powiązanych wewnętrznie tak, że każdy z nich spełnia w tym zbiorze określoną funkcję. Im bardziej obszerny jest i złożony materiał będący przedmiotem myślowo-pamięciowego opanowywania, tym większe znaczenie tych spójności, tym większa rola systemów. Uczeń powinien orientować się w układzie i powiązaniu zagadnień w obrębie danej nauki. Każdy nowy składnik wiedzy powinien wzrastać w sposób treściowo właściwy, a także uczeń powinien być świadomy tego wiązania, przynajmniej w odniesieniu do najważniejszych składników. Jeżeli proces nauczania realizuje te postulaty, w umyśle zarówno ucznia, jak i studenta rozbudowuje się rzeczywiście uporządkowane poznanie z całą jego hierarchiczną strukturą uogólnień, umożliwiającą operatywnie posługiwanie się zdobytą wiedzą. Zasada systemowości ma jeszcze jeden aspekt - czasowy, czyli systematyczność. Oznacza to równomierność pracy, czasowe rozmieszczenie oddziaływań pedagogicznych, jak i czynności samych wychowanków. Systematyczność prowadzi do określonego stylu pracy, do powstania nawyków, do utrwalenia się sposobów postępowania, działania i do ustalania się postaw.

Zasada trwałości
Z istoty uczenia się wynika, że jest ono względnie trwałe, gdyż informacja czy czynność, które po swoim przebiegu jako procesy przestawałyby w ogóle istnieć, nie modyfikując zupełnie późniejszego zachowania, nie mogłyby stać się efektami uczenia się, a te właśnie efektywne zmiany decydują o tym, że uczenie zachodzi. Nie ulega wątpliwości, że trwałość skutków uczenia się zależy i od aktywności jednostki, i od jej motywacji, i od systemowości procesu wychowania, i od przestrzegania zasady receptywności. Pamiętanie nawet najprostszych treści jest uzależnione od wielokrotności i sposobu uwikłań ich w doświadczenie jednostki. Trwałość pamiętania wzrasta z wielokrotnością działania bodźca na jednostkę. Kształtowanie osobowości wychowanka, opanowywanie przez niego wiedzy o świecie, sposobów postępowania staje się tym skuteczniejsze, im w szerszym zakresie w działalność wychowawczą włączone są specyficzne czynności myślowo-pamięciowe regulujące sposób wiązania tego co nowe, z poprzednim doświadczeniem jednostki.

---