Dr Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, Stylistyka - wykład

Gatunki wypowiedzi. Akty mowy

LITERATURA

• M. Bachtin, Problem gatunków mowy, w: Estetyka twórczości słownej, Warszaw 1986

• S. Gajda, Gatunkowe wzorce wypowiedzi, w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

• A. Wilkoń, Spójność i struktura tekstu,r. IV.Tekst a gatunek, r. V. Typologia gatunków, Kraków 2002

• A. Wierzbicka, Genry mowy, w: T. Dobrzyńska, E. Janusz (red.), Tekst i zdanie, Wrocław 1983

• A. Wierzbicka, Akty i gatunki mowy w różnych językach i kulturach, kulturach, w: Język - umysł - kultura. Wybór pism pod. red. J. Bartmińskiego, Warszawa 1999

• E. Wolańska, Gatunek wypowiedzi, w: E. Bańkowska i in. (red.), Praktyczna stylistyka nie tylko dla polonistów, Warszawa 2003

• D. Zdunkiewicz, Akty mowy, w: , w: J. Bartmiński (red.), Współczesny język polski, Lublin 2001

Gatunek - kulturowo i historycznie ukształtowany, ujęty w społeczne konwencje sposób komunikowania się - wzorzec organizacji komunikatu.

Na wzorzec gatunkowy składają się 4 aspekty:

• treściowy

• kompozycyjny (składniki budowy, relacje między nimi)

• stylistyczny

• pragmatyczny (nadawca i odbiorca - relacje między nimi, kontekst życiowy itd.)

Genologia - nauka pomocnicza takich dyscyplin wiedzy, jak teoria literatury, językoznawstwo, prasoznawstwo, teatrologia, filmologia, muzykologia. Bada gatunki zarówno w aspekcie historycznym (ewolucja gatunków, klasyfikacja i opis gatunków istniejących w danej epoce), jak i strukturalnym (ogólna typologia komunikatów). Typologiczne opisy lingwistyczne mają współcześnie zarówno charakter badań synchronicznych, jak i diachronicznych.

I. Historia genologii

• Badania Platona (Państwo,III) i Arystotelesa (Poetyka) nad formami wypowiedzi

• Rozważania o gatunkach literackich - w traktatach poetyki w okresie renesansu (Scaliger), baroku (Sarbiewski), klasycyzmu (Boileau). W tekstach tych opisy poszczególnych gatunków łączyły się ze wskazaniami normatywnymi

• Narodziny i rozwój śr. mas. przekazu - prasy (od Xviii.), filmu (od XIX w.) oraz radia i telewizji (od XX w.) -poszerzenie pola zainteresowań genologii. Przedmiot badań - charakterystyczne dla współczesnych mediów formy komunikatów, takie jak wywiad, recenzja, słuchowisko, talk show, telenowela itd.

II. Ujęcie M. Bachtina - nowe drogi genologii

(Problem gatunków mowy. Problem tekstu w lingwistyce, filologii i innych naukach humanistycznych, w: Estetyka twórczości słownej, przeł. D. Ulicka, Warszawa 1986, oryg. 1979):

• Ludzkie działania językowe są w znacznym stopniu zrytualizowane - tworząc teksty, posługujemy się względnie ustabilizowanymi wzorcami ich konstruowania - gatunkami - konwencjonalnymi formami, w które odlewamy słowa w zależności od sytuacji komunikacyjnej i zakładanego celu wypowiedzi.

• Nie ma tekstów bezgatunkowych. Są one zawsze wyznaczone przez granice wzorca wypowiedzi danego typu, utrwalonego społecznie i usankcjonowanego tradycją schematu kompozycyjnego i stylistycznego, według którego ludzie zwykle budują wypowiedzi danego rodzaju, mając na względzie odrębne cele komunikacyjne.

• Dysponujemy repertuarem gatunków mowy (ustnych i pisemnych) - choć teoretycznie możemy nawet nie wiedzieć o ich istnieniu - dane są nam tak, jak język, którego używamy bez trudności przed teoretycznym opanowaniem gramatyki.

• Bachtin odróżnił pojęcia: gatunki pierwotne i wtórne.

Gatunki pierwotne (proste) - odpowiadające przede wszystkim różnym typom aktów mówionych, np. pytanie, prośba, odpowiedź, życzenie. ; podstawy przetworzenia

Gatunki wtórne ( złożone)- skonwencjonalizowane zespoły aktów mowy, np. list, artykuł, powieść, podanie. Są wynikiem przetworzenia gatunków pierwotnych

III. Genologia językoznawcza

• Teoria gatunków w XX-wiecznej humanistyce - wyrasta z tradycji strukturalistycznej, ujmującej zjawiska języka i kultury w kategoriach modelowych, koncentrowanie się na cechach powtarzalnych, systemowych; to, co indywidualne, traktowane jako reprezentacja klasy, modelu, konwencji.

• Dziś - wykorzystywane jako narzędzie opisu - pojęcia z zakresu lingwistyki kognitywnej z fundamentalnymi dla niej pojęciami takimi, jak: kategoria, prototyp, centrum, peryferia.

Model kategoryzacji logicznej (Arystoteles)

• kategorie tworzą obiekty posiadające cechy konieczne i wystarczające - cechy te występują we wszystkich elementach kategorii

• granice między kategoriami - ostre

• równy status wszystkich egzemplarzy

• zasada wyłączonego środka (cecha należy do definicji albo nie)

Model kategoryzacji naturalnej (kognitywizm)

• istnienie kategorii zdeterminowane wiązką cech charakterystycznych dla typowego reprezentanta - prototyp

• lepsi i gorsi reprezentanci kategorii (centrum i peryferie kategorii)

• kategorie bez centrum -zakres wyznaczony relacją podobieństwa rodzinnego (Wittgenstein)

• przynależność do kategorii - stopniowalna

• granice nieostre, rozciągliwe

• W pracach kognitywistycznej orientacji badawczej - gatunek -kategoria abstrakcyjna, której nie można wyczerpująco zdefiniować za pomocą cech koniecznych i wystarczających. Gatunek ujawnia się na zasadzie podobieństwa rodzinnego (pojęcie wprowadzone przez filozofa i logika Ludwiga Wittgensteina) w konkretnych realizacjach tekstu.

Założenia współczesnej genologii

• Nie wszystkie właściwości gatunku muszą się pojawiać we wszystkich egzemplarzach reprezentujących ten gatunek.

• W określonej aktualizacji powinna się pojawiać swoista wiązka cech prototypowych (wzorcowych) dla danego gatunku.

• Im więcej takich cech zawiera dany tekst, tym bardziej zbliża się on do prototypu i tym bardziej centralną pozycję zajmuje wśród innych tekstów danego gatunku.

• Gatunki są rozpatrywane przez odniesienie do Wittgensteinowskiej idei podobieństwa rodzinnego, dlatego - analizowane jako struktury o granicach nieostrych, otwartych, rozciągliwych.

• W duchu filozofii kognitywistycznej przynależność tekstu do gatunku jest opisywana jako stopniowalna - dany tekst jest przedstawicielem gatunku bardziej lub mniej typowym. Egzemplarze odbiegające od egzemplarza prototypowego klasyfikowane są jako peryferyjne. Jeśli w odczuciu odbiorcy dany tekst ma cechy typowe, to staje się on tekstem centralnym - prototypowym przedstawicielem danej kategorii gatunkowej. Niektóre teksty mogą znajdować się na peryferiach nie tylko jednego gatunku, lecz także innego. Mogą łączyć cechy różnych gatunków.

Polska genologia

• językoznawcza - A. Wierzbicka, S. Gajda, T., A. Rejter, A. Wilkoń, A. Furdal , U. Żydek-Bednarczuk i in.

• literacka - A. Dobrzyńska, H. Markiewicz, B.Witosz, A Duszak, S. Balbus

IV. Status gatunkowy elementarnych jednostek komunikacyjnych (pytania, prośby, powitania, obietnicy)

IVa. Teoria aktów mowy (Austin i Searle w latach 60. - 80. XX w.)

Akt mowy - użycie wypowiedzenia przez konkretnego użytkownika języka w konkretnej sytuacji z określoną intencją mówiącego

a) stwierdzenia (konstatacje) - wyróżniające się tym, że można je poddać kwalifikacji prawdziwościowej, tzn. powiedzieć, czy są prawdziwe czy fałszywe (np. Świeci słońce, Zakwitły bzy, Tomek ma psa);

b) akty wykonawcze (sprawcze, performatywne) - nie podlegające kryterium prawdziwości, lecz tworzące pewne fakty w rzeczywistości (np. Sąd uznaje oskarżonego winnym i skazuje go na karę pozbawienia wolności na lat 10.; Otwieram posiedzenie Sejmu, Chrzczę ciebie w imię Ojca i Syna, i Ducha św. itp.)

Aspekty aktu mowy

• lokucyjny- odnoszący się do samego procesu tworzenia na mocy kodu językowego wyrażenia o treści wynikającej z systemu języka (bez uwzględniania sytuacji, okoliczności powstania wypowiedzi)

• illokucyjny- związany jest z treścią naddaną, intencją zamierzoną przez mówiącego (np. pytanie: Czy musisz tak głośno słuchać muzyki? może być intencjonalnie wymówką); jego wartość mierzona jest nie w kategoriach prawdziwości, lecz skuteczności (fortunności, szczęśliwości) aktu mowy

• perlokucyjny- związany z ubocznymi, wtórnymi rezultatami aktu komunikacyjnego (np. znieważenie, obraza, gniew, zadowolenie, rozbawienie oraz wszelkie inne stany mentalne i emocjonalne wywołane przez wypowiedź u odbiorcy)

Rodzaje aktów mowy

1. Ze względu na stopień jawności intencji

• akty mowy bezpośrednie

• akty mowy pośrednie

2. Ze względu na rodzaj intencji:

• asercje, czyli sądy o stanach rzeczy (np. wątpienia, przysięgi)

• dyrektywy- ich celem jest wywarcie nacisku na odbiorcę (np. zakazy, rozkazy, pozwolenia, prośby)

• komisywy - związane z podjęciem przez mówiącego jakiegoś zobowiązania wobec adresata do działania, odpowiedzialności (np. zobowiązania, obietnice)

• ekspresywy - polegające na wyrażaniu stanów emocjonalnych, psychicznych (gratulacje, kondolencje)

• deklaratywy - akty wywołujące pewne stany rzeczy w stosunkach społecznych (np. odwołania, mianowania)

IVb. Teoria implikatur konwersacyjnych H.P.Grice'a

Implikatura konwersacyjna - pośredni akt mowy; intencja nadawcy nie jest w nim wyrażona wprost, w sposób konwencjonalny, lecz sugerowana; więc odczytywana przez odbiorcę nie na podstawie znajomości kodu językowego, ale z wykorzystaniem szeroko rozumianego kontekstu językowego i pozajęzykowego - sytuacyjnego.

Zasada kooperacji: Uczyń swój udział konwersacyjny w przewidzianym dla niego momencie takim, jakiego wymaga zaakceptowany cel lub kierunek rozmowy, w którą jesteś zaangażowany.

Maksymy szczegółowe:

1. ILOŚCI: Uczyń swój udział tak informatywnym, jak jest to wymagane (z punktu widzenia aktualnych celów rozmowy); nie czyń swego udziału bardziej informatywnym, niż to jest wymagane.

2. JAKOŚCI: Staraj się czynić swój udział takim, aby był zgodny z prawdą:

• nie mów tego, o czym sądzisz, że jest fałszem;

• nie mów tego, dla czego nie masz należytego uzasadnienia.

3. ODNIESIENIA: Mów na temat.

4. SPOSOBU: Mów zrozumiale:

• unikaj niejasności wysłowienia

• unikaj niejednoznaczności

• mów zwięźle

• mów w sposób uporządkowany

Źródłem implikowań konwersacyjnych - jawne pogwałcenie jednej z reguł konwersacyjnych, np. pogwałcona zasada 4:

A: Pani Modrzewska to kompletna kretynka!

B: Nie uważasz, że tu jest duszno?

V. Typologia gatunków

• Gatunki literackie i nieliterackie. Jest to podział natury historycznej. Problematyka gatunków zrodziła się n gruncie literatury pięknej i retoryki.

• Gatunki literackie. Istniejące w większości podręczników poetyki taksonomie zaczynały od układu hierarchicznego trzech form genologicznych: rodzaj-gatunek- odmiana gatunkowa. Tradycyjnie wyodrębniano: lirykę epikę i dramat. Ten troisty podział wynikł z lektury Platona i Arystotelesa, upowszechniony już w dobie klasycyzmu. Podział ten jednak niewystarczający.

S. Skwarczyńska proponuje dopełnienie 3 rodzajów:

1. rodzaj moralizatorsko-dydaktyczny,

2. rodzaj autoteliczno-rozrywkowy,

3. rodzaj przejściowy.

Wprowadza także pojęcie odmian rodzajowych (podrodzaje), w odniesieniu do gatunków - odmian gatunkowych. Układ struktur genologicznych przedstawia się następująco:

Rodzaj

Odmiana rodzaju

Gatunek

Odmiana gatunkowa

• Gatunki nieliterackie

Także one podlegają hierarchizacji, tworząc układy przyjęte w genologii literackiej: rodzaj-podrodzaj-gatunek-podgatunek-indywidualny okaz.

Wprowadzenie terminu rodzaj na wszystkie najważniejsze odmiany funkcjonalne języka np.:

• Gatunki dziennikarskie - funkcja informacyjna i/ lub nakłaniająca: artykuł, debata telewizyjna, komentarz, korespondencja

• Gatunki kolokwialne - funkcja informacyjna i fatyczna: flirt, kłótnia, plotka

• Gatunki ludyczne -funkcja ludyczna: horoskop, żart, melodramat, sitcom, rebus, wideoklip

• Gatunki naukowe -funkcja informacyjna: abstrakt, monografia, wykład, rozprawa naukowa

• Gatunki normatywne - funkcja stanowiąca: kodeks drogowy, konstytucja, rozporzadzenie, uchwała, zarządzenie

• Gatunki praktyczno-użytkowe -funkcja informacyjno-nakłaniająca: CV,instrukcja obsługi, przepis kulinarny, notatka, podanie, list motywacyjny

• Gatunki propagandowo-polityczne - funkcja nakłaniająca: debata polityczna, expose, orędzie

• Gatunki reklamowe -funkcja nakłaniająca: billboard, slogan, spor reklamowy

• Gatunki religijne -funkcja rytualna, magiczna, nakłaniajaca: brewiarz, bulla, homilia, ketechizm, kolęda, modlitwa

• Gatunki szkolne - funkcja informacyjna, prezentatywna: charakterystyka postaci, opis, rozprawka

• Gatunki urzędowo-kancelaryjne - funkcja informacyjna nakłaniająca: apel, list gończy, mowa obrończa, wypis szpitalny.

Przykład:

Rodzaj: mowa urzędowa

Podrodzaj: teksty dyrektywne, dokumentacyjne, prawnicze

Gatunki: (wezwanie, zarządzenie), (ankieta, metryka), (konstytucja, umowa)

Podgatunek (odmiana gatunkowa) m.urodzenia, m.ślubu

u.wydawnicza,u.najmu

Nominacja profesorska - charakterystyka gatunkowa

Rodzaj: tekst urzędowy

Podrodzaj: tekst dyrektywny

Gatunek: nominacja

Podgatunek: nominacja profesorska

Typologia gatunków na podstawie różnych kryteriów:

Na podstawie kodu przekazu (kryterium semiotyczne)

1. Gatunki monosemiotyczne:

• Językowe: notatka, powieść, referat, ustawa

• Dźwiękowe: sonata

• Obrazowe: fotomontaż, karykatura

2. Gatunki polisemiotyczne:

• Językowo-dźwiękowe: piosenka, reportaż, poczta głosowa w telefonie, słuchowisko

• Językowo-obrazowe: fotoreportaż, komks, mapa, wykres

• Językowo- dźwiękowo-obrazowe: encyklopedia multimedialna, gra komputerowa, kronika filmowa

Na podstawie środka przekazu:

1. Gatunki książkowe: komiks, nowela, opowiadanie, powieść

2. Gatunki prasowe: artykuł, felieton, nekrolog

3. Gatunki radiowe: powieść radiowa, słuchowisko, reportaż dźwiękowy

4. Gatunki filmowe: film płaszcza i szpady, kryminał, melodramat, western

5. Gatunki telewizyjne: dziennik telewizyjny, wideoklip, reality show, sitcom, telenowela, zwiastun

6. gatunki komputerowe: chat, e-mail

Ze względu na stopień konwencjonalizacji:

A. Wilkoń (Spójność i struktura tekstów. Wstęp do lingwistyki tekstu, Kraków 2002) wydziela

• Gatunki skodyfikowane ( przede wszystkim gatunki użytkowe, będące dokumentami oficjalnymi, np. świadectwo urodzenia)

• Gatunki utrwalone, głównie w postaci pisanej, spełniające ważne funkcje społeczne, np. konstytucja, ustawa, regulamin

• Gatunki skonwencjonalizowane na skutek uzusu, tworzące wzorce wypowiedzi, które dopuszczają wiele indywidualnych realizacji, np. artykuł przeglądowy

• Gatunki częściowo skonwencjonalizowane, dające dużą swobodę i możliwość transformacji, np. powieść współczesna

• Gatunki nieskonwencjonalizowane, oparte na jednej dobitnej właściwości semantycznej lub formalnej, np. kłótnia, plotka, modlitwa prywatna

• Gatunki nowe, nie mające cech wykrystalizowanych, płynne, nie mające niekiedy nazwy lub noszące kilka nazw.

Ze względu na kanał przekazu

pisane i ustne

Wspólne cechy gatunków oralnych:

• słyszalność - wykorzystanie dźwięków mowy, artykulacyjne nacechowanie (intonacja, siła, barwa głosu, iloczas, tempo mówienia), które pozwalają wprowadzać sygnały stosunku emocjonalnego

• współobecność rozmówców

• symultaniczność - potencjalna przemienność ról nadawczych i odbiorczych

• ulotność

• sytuacyjność - bezpośrednie powiązanie z sytuacją

• spontaniczność - improwizacja działań uczestników - (niekiedy podlegająca ograniczeniom), umożliwiająca wprowadzanie korekt w toku wypowiedzi

Gatunki ustne

1. Mowy naturalnej: rozmowa, opowiadanie, kłótnia, plotka, kawał, lament

2. Mowy starannej, kulturalnej: dyskusja, flirt, konwersacja, dykteryjka, spowiedź

3. Mowy oficjalnej publicznej: przemówienie, komentarz, konferencja prasowa, negocjacja, mowa obrończa, panel

VI. Metoda opisu aktów mowy - A. Wierzbickiej

• Modelowanie każdego aktu przez ciąg prostych zdań wyrażających założenia i intencje oraz inne akty umysłowe mówiącego.

• Zdania te sformułowane są w języku semantycznym wykrojonym z języka naturalnego.

• Elementarność jednostek stosowanych do modelowania zapewnia porównywanie różnych aktów mowy oraz aktów mowy w różnych językach.

Prośba

• Chcę, żebyś zrobił dla mnie coś dobrego (X)

• Mówię to, bo chcę, żebyś to zrobił.

• Nie wiem, czy to zrobisz, bo wiem, że nie musisz zrobić tego, co ja chcę, żebyś zrobił

Rozkaz

• Chcę, żebyś zrobił X.

• Mówię to, bo chcę, żebyś to zrobił.

• Wiem, że to zrobisz, bo wiesz, że musisz robić to, co ja chcę, żebyś robił.

Żart

• Mówię: chcę, żebyś sobie wyobraził, że mówię X.

• Sądzę, że rozumiesz, że tego nie mówię.

• Mówię to, co mówię, bo chcę, żebyś się śmiał.

Donos

• Mówię: X zrobił Z.

• Wiem, że wy uważacie Z za coś złego.

• Wiem, że chcecie wiedzieć, kiedy ktoś robi Z.

• Sądzę, że zrobicie X-owi coś złego z powodu zrobienia Z.

• Sadzę, że nie powiecie X-owi, że ja wam to powiedziałem.

• Mówię to, bo sądzę, że zrobicie dla mnie coś dobrego, że wam to powiedziałem.

VII. Społeczna świadomość gatunkowa

• Niewłaściwa kwalifikacja gatunkowa (niedookreśloność cech gatunkowych lub niekompetencja odbiorcy) - niewłaściwe oczekiwania odbiorcze

• -przykład z radia nowojorskiego

• Stan świadomości gatunkowej określony przez narodowe kultury ( A. Wierzbicka: murzyńskie obelgi rytualne, donos, podanie, błogosławieństwo i przekleństwo w kulturze żydowskiej)

• Znaczenie gatunków specyficznych dla danej kultury - dla kontaktów w społecznościach wieloetnicznych

• Ekspansja wzorów zachowań językowych z kultury zachodniej w wyniku procesów globalizacyjnych (np. CV, list motywacyjny w miejsce podania o pracę i życiorysu zawodowego)

VIII. Dynamiczny charakter gatunkowego zróżnicowania wypowiedzi. Czynniki wpływające na ewolucję gatunków

• obyczajowość - moda (wsp. romans)

• ideologia (np. powieść produkcyjna)

• czynniki społeczno ekonomiczne (zmiana systemu zatrudniania: CV, list motywacyjny; komercjalizacja mediów: spot reklamowy, reality show)

• zmiany cywilizacyjno-techniczne (komunikacja elektroniczna: czat, e-mail, telekonferencja)

IX. Współczesne tendencje w rozwoju gatunków

• synkretyzm gatunkowy - hybrydyzacja gatunków

• połączone w całość komunikaty o skrajnie różnych funkcjach (infotainment = information + entertainment `rozrywka', telenowela dokumentalna - poetyka filmu dokumentalnego i opery mydlanej: odcinkowość, zawieszenie akcji w kulminacyjnym punkcie)

• scalone formy należące do różnych systemów znakowych , np. fotopowieść)

• transgresje gatunkowe (Balcerzan) - przesunięcia gatunków odnoszonych tradycyjnie do jednej dziedziny w kierunku innej, np. powieść radiowa, poczta głosowa, encyklopedia multimedialna, dramat filmowy)

• rozszerzenie repertuaru gatunków interaktywnych (interakcja między nad. i odb.-rekolekcje tradycyjne i internetowe, sondaż auditele , chat, party line, SMS, chat)

2

---