Opiniowanie psychologiczne dla potrzeb sądu staje się powszechne, kiedy czyn zabroniony prawem jest szczególnej wagi i obwarowany wysokim wyrokiem. Jednym z tych czynów jest zabójstwo. Na biegłych ciąży obowiązek wnikliwego i profesjonalnego rozeznania wszystkich możliwych okoliczności czynu oraz osobowości opiniowanego. Psycholog w aktualnym stanie prawnym nie może samodzielnie wypowiadać się w kwestii poczytalności w myśl art. 31 KK.

W kodeksie karnym pojawiają się specyficzne pojęcia prawne, które bardziej dotyczą zjawisk i procesów psychicznych, niż prawa. Dotyczy to szczególnie zagadnień poczytalności i niepoczytalności. Pojawienie się takich pojęć jak „choroba psychiczna”, „upośledzenie umysłowe”, „zakłócenia czynności psychicznych” jak również „zdolność rozpoznania znaczenia czynu i pokierowanie postępowaniem” obliguje sąd do skorzystania z wiedzy specjalistycznej. Dotyczy to szczególnie sytuacji, kiedy do rozstrzygnięcia sprawy zachodzi konieczność uwzględnienia art. 31 KK, który stanowi, że „Nie popełnia przestępstwa , kto ,z powodu choroby psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych, nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim postępowaniem”.

Dla rozstrzygnięcia tej kwestii sąd powołuje biegłych. Na postawione przez sąd pytania, biegły psychiatra i psycholog może odpowiedzieć przy uwzględnieniu współczesnej wiedzy psychiatrycznej i psychologicznej.

Opinia biegłych szczególnego znaczenia nabiera wówczas, kiedy mamy do czynienia z zabójstwem. Zabójstwo jest stosunkowo rzadkim zjawiskiem kryminalnym, wymagającym od biegłych ostrożności i wnikliwości. Zabójcy są grupą wyjątkowo różnorodną pod względem zmiennych osobowościowych, różną się też okolicznościami, w których dochodzi do zabójstwa. Są to osoby o różnych właściwościach temperamentalnych (ekstrawertycy, introwertycy), skrajnie agresywni, bądź pozbawieni tej cechy, o różnym poziomie socjalizacji i w różnym stanie zdrowia psychicznego.

Spośród zmiennych psychologicznych jedynie labilność i nadpobudliwość emocjonalna, obniżenie sprawności intelektualnej czy też charakteropatyczne cechy osobowości, zdają się pozostawać w pewnym związku z tendencją do popełniania zabójstwa. Zabójstwo jest tego typu zachowaniem, które wynika z działania wielu, bardzo różnorodnych zmiennych. Niepowtarzalny układ tych zmiennych sprzyja popełnieniu zabójstwa [6].

Generalnie można podzielić zabójstwa na takie, które były zaplanowane i niezaplanowane. Większość zabójstw to czyny niezaplanowane, emocjonalnie związane z nagłą zaskakującą sytuacją kryzysową, która wyzwala gwałtowne reakcje emocjonalne.

W piśmiennictwie poświeconym zagadnieniu szeroko rozumianych uwarunkowań zabójstw wskazuje się na zróżnicowanie wewnętrznych i zewnętrznych czynników, mogących prowadzić do przestępstw. Opinia sądowo-psychologiczna w sprawie zabójstw będzie zawsze z psychologicznego punktu widzenia studium przypadku zgodnie z diagnostyką kliniczną. Wyniki badań zazwyczaj sugerują pewne zależności pomiędzy czynnikami osobowościowymi, sytuacyjnymi czy też motywacyjnymi, a skłonnością do popełnienia zabójstwa. Jest to jednak zależność jedynie statystyczna [2].

Niezbędne i zdecydowanie słuszne jest opiniowanie psychologiczne, uwzględniające jak najbardziej indywidualne podejście do osobowości sprawcy i jego czynu. Ostrożność ta dotyczy również w posługiwaniu się poglądami i schematami. Niepowtarzalność i złożoność psychologicznych uwarunkowań zabójstw musi być główną zasadą postępowania diagnostycznego biegłego psychologa klinicznego. Z tego ujęcia wynikają wnioski dotyczące przedmiotu i zakresu ekspertyzy w spawach zabójstw. Ekspertyza psychologiczna wykracza poza tradycyjną psychologiczno-psychiatryczną, gdzie głównym przedmiotem jest stan psychiczny sprawcy tempore criminis, stopień poczytalności. Przedmiotem opinii psychologicznej jest nie tylko osobowość sprawcy, sfera poznawczo-orientacyjna, lecz również wybrane właściwości procesów motywacyjnych, określających i determinujących zachowanie przestępcze. Opinia sądowo-psychologiczna winna uwzględniać osobowościowe tło motywacyjne, czyli wskazanie tych zmiennych, które usposabiają, czy też predestynują do określonych przestępstw. Badanie i ekspertyza psychologiczna powinna dotyczyć wybranych właściwości i mechanizmów procesu motywacyjnego przez wskazanie motywu dominującego, określenie kierunku, nasilenia, poziomu regulacji czynności przestępczych, mechanizmów obronnych i stopnia samokontroli. Przy diagnozie samokontroli zachowania jako umiejętności działania racjonalnego, opanowania stanów emocjonalnych wywołanych frustracją, należy uwzględnić zdolności unikania lub omijania przeszkód, oraz stawiania sobie plastycznych celów i optymalizacji realizacji [5]. Tak ujęty przedmiot opinii psychologicznej pozwala z jednej strony wypełnić bardziej współczesną treść pojęcia składającego się na psychologiczne rozumienie poczytalności, ułatwiająca psychologowi zarówno diagnozę nozologiczną, jak i określenie stopnia rozpoznawania znaczenia czynu przez sprawcę i możliwości pokierowania postępowaniem. Z drugiej strony opinia taka jest w stanie dać wymiarowi sprawiedliwości wielu informacji o sprawcy, a zwłaszcza o jego osobowości i motywacji, wykraczające przy tym zdecydowanie poza problematykę poczytalności.

Najogólniej rzecz biorąc, prawnik w ekspertyzie psychologicznej powinien znaleźć dane, stanowiące opis aktualnie funkcjonujących u sprawcy mechanizmów osobowościowych, środowiskowych, postaw rodzicielskich, metod wychowania osób znaczących, warunków materialnych, chorób i urazów. Diagnoza powinna ukazać genezę funkcjonujących w człowieku mechanizmów psychologicznych, stanowiących istotna przesłankę do analizy zgodności charakteru popełnionego czynu, a jego osobowością [3,4]. Sytuacyjne tło motywacyjne (zewnętrzne czynniki) mające wpływ na poziom i sprawność integracyjnych i regulacyjnych funkcji osobowości, może mieć charakter sytuacyjny ciągły, bądź nagły, bezpośrednio poprzedzającej zachowanie przestępcze. Na tę sytuację składają się: deprywacja ważnych potrzeb biologicznych i psychologicznych, przeciążenia, konfliktu motywacyjnego, utrudnienia bądź sytuacje nowe, nieznane, w których zawodzą wypróbowane do tej pory sposoby działania. Za każdym razem należy dokonać analizy deprywacji potrzeb (bezpieczeństwa, afiliacji, akceptacji, podtrzymania własnej wartości, dominacji czy miłości). Potrzeby te uruchamiają nieświadomie mechanizmy i procesy motywacyjne.

Analizując strukturę potrzeb otrzymuje się bardziej precyzyjny obraz osoby badanej. Analiza pozwala na diagnozę poczucia kontroli nad otoczeniem oraz poczuciem tożsamości. Psychologia od dawna zadaje sobie sprawę z tego, że stanowi to ważny wyznacznik zachowań agresywnych.

Badając procesy motywacyjne tempore criminis należy zdać sobie sprawę z trudności, na jakie napotyka psychiatra i psycholog. Trudności te wynikają chociażby z tego, że od czasu dokonania przestępstwa do badania upływa dość dużo czasu. Zabójstwo, zagrożenie wysokim wyrokiem i przebywanie w areszcie powoduje uruchomienie mechanizmów obronnych. Tworzą się one poza kontrolą sprawcy i bez jego czynnego udziału. W tej sytuacji dla wielu psychologów diagnozowanie czynników leżących u podstaw analizowanego czynu jest utrudnione. Pozostaje jedynie dokonanie analizy osobowości sprawcy z okresu poprzedzającego czyn. Na tej podstawie, po uwzględnieniu materiałów z akt sprawy, można jedynie sformułować mniej lub bardziej prawdopodobne sądy o uwarunkowaniach, jak i przebiegu czynu.

Bardzo ważnym elementem w diagnozowaniu psychologicznym na użytek sądu jest odpowiedni dobór metod i technik badania psychologicznego. Niektóre testy psychologiczne są na tyle czułe, że w analizie konieczne jest uwzględnienie nasilenia tych zmiennych, które ulęgają wpływowi czynników zewnętrznych, sytuacyjnych. Natomiast wyraźnie należy zwrócić uwagę na te czynniki testu, które dają biologiczny wymiar osobowości. Te biologiczne cechy osobowości mogą biegłemu dostarczyć informacji o cechach predysponujących do zabójstwa. Ze szczególną ostrożnością należy traktować te parametry, które mówią o systemie wartości, postawach, nastawieniach, oczekiwaniach, obrazie własnej osoby, konfliktach emocjonalnych. W związku z tym opiniowanie powinno szczególnie opierać się na wywiadzie klinicznym, badaniach testowych ze szczególnym uwzględnieniem tych zmiennych, które podlegają wpływom sytuacji zewnętrznej uwzględniając zmienność i kierunek.

Wśród znaczących zmiennych psychologiczno-psychiatrycznych znajdują się organiczne uszkodzenia centralnego układu nerwowego. W dobie nowoczesnych metod badania wykrycie występowania uszkodzenia CUN nie stanowi problemu. Faktem jednak jest to, że nie każda osoba z organicznym uszkodzeniem centralnego układu nerwowego dokonuje czynu kryminalnego. Na ogół cechami charakterystycznymi dla osób z uszkodzeniem CUN są niekorzystne dla społecznego funkcjonowania cechy charakteropatyczne osobowości, jak obniżony krytycyzm, nadpobudliwość, drażliwość czy agresywność. Czynnikami, które mogą mieć znaczenie, to wychowanie i warunki rozwojowe. Niekorzystne warunki rozwoju i wychowania mogą powodować, że osoby z organicznym uszkodzeniem mózgu zamanifestują swoim zachowaniem niekontrolowana skłonność do agresji na wszelkie zagrażające bodźce. Oznacza to reagowanie na poziomie emocjonalno-popedowym. Inna, cechą charakterystyczną dla tego schorzenia jest generowanie i kumulowanie napięcia emocjonalnego. Rzadkość tego procesu nie znajduje odbicia w strukturze osobowości. Stanowi to dodatkową trudność w opiniowaniu [2].

Inną trudność stanowią przypadki zabójstw lub innych czynów zabronionych prawem z udziałem więcej niż jednego sprawcy. Wówczas, opinia psychologa z konieczności powinna oprzeć się na analizie istniejących obiektywnie praw rządzących mała grupę społeczną. Jednym z podstawowych praw jest tendencja do upodabniania się, ujednolicania zachowań członków grupy. To ujednolicanie dotyczy nie tylko samego spostrzegania, rozumienia i interpretowania zjawisk, ale wpływa również na przebieg procesów samokontroli oraz istotnie je organizując [1].

Współczesna wiedza psychologiczna jest w stanie dostarczyć wymiarowi sprawiedliwości dostatecznych informacji o procesach motywacyjnych osób dokonujących czynu zabronionego prawem. Nie jest zjawiskiem odosobnionym wydanie wspólnej psychologiczno-psychiatryczną opinii. Nawet wtedy, kiedy opinia psychologiczna jest samodzielną, to powinna stanowić integralną część opinii sądowo-psychiatrycznej, szczególnie w przypadku, kiedy dotyczy to zabójstwa lub innych czynów zagrożonych wysokim wyrokiem. Na zakończenie należy wyraźnie zaznaczyć, że sąd nie wywołuje samodzielnej opinii psychologicznej w sprawach, w których ma zastosowanie art. 31 KK.

Niektóre kryteria oceny wiarygodności zeznań ofiar przemocy seksualnej

Celem tej publikacji jest zwrócenie uwagi biegłym psychologom, pedagogom oraz psychiatrom na istotne elementy zawarte w zeznaniach ofiary przemocy seksualnej, które mogą podnosić ich wartość dowodową. Elementy te uchronią biegłego przed popełnieniem błędu w ocenie wiarygodności zeznań. Znajomość tych kryteriów pomoże także prawnikom w procesie dowodzenia i wyrokowania Faktem jest, że publikacja ta nie wyczerpuje tematu ani nie stanowi jedynej słusznej drogi w opiniowaniu.

Przemoc seksualna

Wszelkie odmiany złego traktowania członków rodziny, którzy nie są w stanie skutecznie się obronić, nazywamy przemocą. Najczęściej ofiarami przemocy stają się dzieci, osoby słabsze fizycznie lub psychicznie. Zazwyczaj w akcie przemocy rozkład sił jest zdecydowanie nierówny z przewagą po stronie sprawcy. Szczególnie wyraźnie widoczne jest to w przypadku przemocy wobec dzieci. Złe traktowanie dzieci (child abuse) obejmuje zjawisko związane z zaniedbaniem fizycznym i psychicznym, stosowaniem wobec nich siły fizycznej oraz popełnianie nadużyć seksualnych.

W literaturze pojawiły się definicje przemocy seksualnej, które nie zawsze są ze sobą zgodne. Autorzy w definicjach tych kładą akcent na różne aspekty krzywdzenia seksualnego dziecka, np. na wiek dziecka, rozbieżności między wiekiem sprawcy a wiekiem ofiary, normy społeczne lub rozwojowe, zdolności dziecka do wyrażenia zgody na kontakt seksualny, poziom rozwoju dziecka i sprawcy, więzi łączącej dziecko ze sprawcą. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO), definiuje przemoc seksualną wobec dzieci (child sexsual abuse) jako „nadużywanie dziecka dla uzyskania przyjemności seksualnej przez osoby dorosłe lub starsze”.

Na szczególną uwagę zasługuje definicja przedstawiona przez Standing Committe on Sexually Abused Children: „dzieckiem seksualnie wykorzystywanym uznać można każdą jednostkę w wieku bezwzględnej ochrony, jeśli osoba dojrzała seksualnie, czy to przez świadome działanie, czy też przez zaniedbywanie swoich społecznych obowiązków lub obowiązków wynikających ze specyficznej odpowiedzialności za dziecko dopuszcza do zaangażowania dziecka w jakąkolwiek aktywność natury seksualnej, której intencją jest zaspokojenie osoby dorosłej”.

Zdaniem Finkelhora, dziecko wykorzystywane seksualnie może przechodzić przez trzy sytuacje traumatyzujące:

• urazogenną seksualizację;

• zdradę zaufania, stygmatyzację lub oskarżenie;

• bezsilność.

Konsekwencje wykorzystania seksualnego będą związane z tym, czy dziecko doświadczyło wszystkich wymienionych sytuacji traumatyzujących oraz z czasem trwania tych sytuacji.

Lew Starowicz proponuje podział przemocy seksualnej wobec dzieci na trzy kategorie:

• bez kontaktu fizycznego, rozmowy o treści seksualnej, kierowane do dziecka, ekspozycja anatomii i czynności seksualnej np. masturbacja w obecności dziecka, oglądactwo;

• kontakty seksualne polegające na pobudzaniu intymnych części ciała, kontakt oralno - genitalny, stosunek udowy, penetracja seksualna;

• seksualne wykorzystanie dziecka powiązane z różnego rodzaju formami przemocy.

Zapewne nigdy do końca nie poznamy rozmiarów zjawiska wykorzystania seksualnego małoletnich, aczkolwiek przemoc seksualna jest coraz częściej ujawnianą formą przemocy.

Wykorzystanie seksualne dziecka może przybierać różne formy, począwszy od analnego, oralnego czy genitalnego aż po próby stosunku seksualnego włącznie. Charakterystyczne jest, że dziecko nie tylko jest traktowane jako obiekt zaspokojenia potrzeby seksualnej sprawcy. Sprawca bardziej zaspokaja potrzebę mocy, kontroli niż potrzebę seksualną. Na ogól sprawca jest osobą o niskiej samoocenie, izolowaną i bezsilną. Ma on problemy emocjonalne i osobowościowe, ale rzadko jest osobą psychicznie chorą. Jest natomiast kimś, kogo dziecko zazwyczaj zna; członkiem rodziny, przyjacielem rodziców lub dalszym krewnym. Kontakt dla niego jest o tyle satysfakcjonujący o ile zapewnia kontrolę nad kimś, kto jawi mu się jako słabszy, bezradny.

Eksploatacja seksualna dziecka może przyjmować formy mniej lub bardziej drastyczne. Nawet przy rozbudowanej sieci pomocy należy zakładać, że tylko część tego zjawiska zostaje ujawniona. Zależy to oczywiście od szansy uzyskania pomocy. Do nadużycia seksualnego najczęściej dochodzi bez użycia siły. Sprawca najczęściej stara się przekupić ofiarę, pozyskać jej względy, wykorzystać autorytet, czasami stosuje szantaż. Do kazirodczych stosunków zazwyczaj dochodzi pomiędzy 6 a 9 rokiem życia dziecka. Stosunki kazirodcze nie dotyczą tylko jednego dziecka w rodzinie. W miarę dorastania innych dzieci w rodzinie, są one włączane do kręgu zainteresowań sprawcy. Matka często wie o tym zjawisku, ale milczy, kierując się obawą o życie, czy środki utrzymania. Obawia się również ujawnienia tajemnicy rodzinnej, co mogłoby zaszkodzić jej samej, jak i opinii o całej rodzinie.

Wpływ nadużycia seksualnego na dziecko zależy od jego wieku, charakteru nadużycia seksualnego, roli, jaką odegrało dziecko oraz związku pomiędzy sprawcą a ofiarą. Zanim jednak fakt przemocy seksualnej zostanie ujawniony upływa zazwyczaj dość długi okres czasu. Ofiara zazwyczaj zachowuje ten fakt w tajemnicy z obawy przed karą, niedowierzaniem, odrzuceniem, a także z poczucia wstydu. Ponadto sprawca niekiedy może kontrolować i zastraszać dziecko.

Konsekwencje przemocy seksualnej

Konsekwencje przemocy seksualnej (za: Glaser, Frosh i Starowiczem) można podzielić na somatyczne, poznawcze, emocjonalne i behawioralne. Bezpośrednimi konsekwencjami somatycznymi są: urazy zewnętrzne narządów płciowych, urazy okołoodbytnicze, defloracja, infekcje dróg moczowo-płciowych, infekcje jamy ustnej i choroby przenoszone drogą płciową.

Konsekwencje o charakterze poznawczym, emocjonalnym, behawioralnym i seksualnym to: erotyzacja dziecka, prowokacyjne zachowania seksualne, zachowania masturbacyjne, zachowania seksualne wobec rówieśników, zaburzenia snu, lęki nocne, izolowanie się, zachowania agresywne, nadpobudliwość ruchowa, niska samoocena, poczucie winy, krzywdy, nerwice, przygnębienie, uzależnienie od narkotyków, alkoholu, poczucie naznaczenia. Są to dokładnie objawy dziecka krzywdzonego.

Do konsekwencji poznawczych, emocjonalnych i behawioralnych można zaliczyć także: znajomość zachowań seksualnych charakterystycznych dla osób dorosłych, prowokacyjne zachowania w stosunku do dorosłych i do rówieśników, erotyczne rysunki lub zabawy dziecka, fobie, lęki, koszmary nocne, izolacja, lęk związany z daną płcią, zachowania agresywnie w stosunku do siebie lub innych, problemy szkolne, ucieczki, zachowania przestępcze, prostytucja, poczucie winy, niska samoocena, odrzucenie siebie.

Odległe konsekwencje to: anoreksja lub bulimia, bezsenność, zaburzenia miesiączkowania, bóle miednicy, bóle głowy, lęki, psychozy, poczucie winy, alienacja, poczucie anomii, poczucie bezsensu życia, bezradność, wyobcowanie, osamotnienie, depresja, próby samobójcze, uzależnienia od środków psychoaktywnych, zaburzenia seksualne, brak orgazmu, zaburzenia libido u kobiet, impotencja u mężczyzn, biseksualizm, pedofilia, transwestytyzm, prostytucja, gwałt na innych, sadyzm, psychopatia, stosowanie przemocy seksualnej w życiu dorosłym i negatywna postawa wobec seksu.

U młodszych dzieci pojawia się powrót do ssania palca, czy smoczka. Dziecko może unikać kontaktów z rówieśnikami uchylać się przed dotknięciem. Boi się położyć do łóżka, spać samo, pozostać z obcym, boi się iść do szkoły, jest rozdrażnione, płaczliwe, może unikać lekcji gimnastyki, czy sytuacji, w których dochodzi do rozebrania się, zaskakiwać swoim zachowaniem próbując dotykać genitalii innych osób. Trzeba jednak przyznać, że większość tych zachowań nie musi być efektem nadużycia seksualnego, lecz można je także wiązać z innymi urazami.

Kryteria diagnostyczne

Wraz z ujawnianiem przemocy pojawia się konieczność badania jej przez prokuraturę na etapie dowodzenia i przez sąd na etapie wyrokowania. Obie te instytucje wymiaru sprawiedliwości zobligowane są prawnie do powołania za każdym razem biegłego. Na ogól w zadaniu sformułowanym dla biegłego zawarta jest konieczność dokonania oceny wiarygodności zeznań małoletniej ofiary.

Zadanie, jakie wówczas stoi przed biegłym, jest bardzo trudne. Trudności te wynikają po pierwsze, z materiału dowodowego, gdzie wartość informacji zawartej w materiale uzależniona jest od poziomu rozwoju procesów spostrzegania, zapamiętywania, przechowywania i odtwarzania treści oraz dodatkowo od obciążenia emocjonalnego. Drugi obszar trudności wynika z faktu, że w tym przestępstwie mamy na ogół do czynienia tylko z ofiarą i sprawcą. Nie zawsze istnieją obiektywne (medyczne) dowody, potwierdzające czyn. W tej sytuacji jedyny dowód stanowią zeznania sprawców i informacje pochodzące z rozpytania małoletnich.

Jak wspomniano wcześniej, opiniowanie w sprawach przemocy seksualnej nie jest łatwe, dlatego też warto posłużyć się pewnego rodzaju schematem, który ma raczej charakter fakultatywny niż obligatoryjny. Oczywiście schemat oceny może być stosowany przy bezpośrednim uczestnictwie w przesłuchaniu, jak również podczas analizowania akt sprawy. Zeznania ocenia się pod względem struktury logicznej, wewnętrznej zgodności. Należy tu zwrócić szczególną uwagę na wykrywanie rozbieżności w zeznaniu. Zeznanie małoletnich ofiar przemocy seksualnej można rozpatrywać według określonych kryteriów. Niemieccy biegli w dziedzinie psychologii zaproponowali kategorie, które powinno się stosować przy analizie akt sprawy, jak również podczas bezpośredniego uczestnictwa w rozpytaniu. W analizie należy uwzględnić dwa kryteria natury ogólnej:

1. Wewnętrzną logiczną zgodność i brak rozbieżności.

2. Właściwą strukturę.

Przy spontanicznym relacjonowaniu zdarzenia, spontanicznej narracji, dochodzi do napływu wspomnień, detali, dotyczących zachowania sprawcy jak i ofiary. Im więcej szczegółów, tym lepiej. Detale podawane przez ofiarę są istotnym kryterium różnicującym. Zeznania prawdziwe będą zawierały znacznie więcej szczegółów. Oba kryteria uzależnione są od dobrego kontaktu wstępnego z ofiarą.

Kolejne kryteria mają już charakter bardziej szczegółowy. W kryterium osadzenia kontekstowego chodzi o opis, w jaki sposób zdarzenie osadzone jest w rozkładzie dnia, zwyczajach, przyzwyczajeniach i typowych zachowaniach.

W kryterium opisującym interakcję, istotne jest ukazanie związku, jaki zachodzi pomiędzy ofiara a sprawcą. Ofiara w zeznaniach powinna podać, co najmniej trzy elementy interakcyjne wg schematu akcja-reakcja-akcja. Przykładem tego może być „Zawołał mnie na ulicy, przyszedł do domu i zapytał mnie czy umiem trzymać język za zębami” Inny przykład „Ja błagałam żeby mnie przestał dotykać, ale on nie słuchał mojej prośby i nadal to robił i się śmiał się, zaczęłam płakać, łapał mnie i wykręcał ręce”.

Kryterium expressis verbis polega na przytaczaniu dialogu, jaki rozgrywa się między sprawcą a ofiarą. Świadek-ofiara cytuje tu wypowiedzi swoje i sprawcy. Czasami jest to bardzo dokładne cytowanie wypowiedzi. W zeznaniach prawdziwych bardzo często pojawia się opis stanu psychicznego, jaki przeżywała ofiara in tempore criminis. W zeznaniach fałszywych ofiara rzadko cytuje treści pochodzące od sprawcy, a których znaczenia nie rozumie. Niespodziewane komplikacje, wprawdzie nie muszą mieć bezpośredniego związku z czynem, ale in tempore criminis występują. Są to na ogół nieprzewidywalne przez sprawcę sytuacje. (np. telefon, głos z domofonu, pukanie do drzwi, itp.). Niezwykłe detale, które ofiara zapamiętała, których trudno było oczekiwać, a mimo swojej dziwności są realistyczne i prawdopodobne (np. plamki na twarzy, specyficzny zarost i inne indywidualne, nie powtarzające się u innych cechy), to kolejne szczegółowe kryterium.

Kryterium zbędnych detali może pojawić się łącznie z opisem interakcji i ukazuje całą sekwencje zdarzenia. Z reguły w zeznaniach fałszywych brak takich detali. Kiedy w relacji ofiary znajdują się opisy lub detale, których nie rozumie, nie zna (mył mi twarz językiem, sprawdzał zęby językiem, kołysał się na moim brzuchu itp.) to jest to kryterium niezrozumienia detali, w znacznym stopniu podnoszące wiarygodność zeznań.

Kryterium własnych stanów psychicznych należy do znaczących, choćby z tego względu, że należy je rozpatrywać w odniesieniu do wieku rozwojowego ofiary. Inaczej będą relacjonowane stany psychiczne przez małe dzieci, a inaczej przez starsze. Szczególnie ważna jest etapowość i dynamika. Ważnym kryterium jest również opis stanu psychicznego i fizjologicznego sprawcy.

Kiedy ofiara sama w trakcie składania zeznań koryguje swoje wypowiedzi, zmienia treść bez pytania, to kryterium to podnosi wiarygodność. W zasadzie to w pierwszej kolejności świadek podaje najważniejsze elementy, a dopiero potem uzupełnia je szczegółami. W trakcie wypowiedzi świadka pojawiają się braki pamięciowe. Kiedy ofiara ma wątpliwości wobec własnych zeznań, świadczy to o aktywnym procesie przypominania. Warunkiem jest jednak spontaniczność tego procesu. Świadek sam wskazuje na pomyłki, dotyczące fragmentu zdarzenia (np. „nie wiem czy nie poplątałem/łam czegoś mówiąc o ...”).

Kryterium samoobwiniania wyczerpuje się wówczas, kiedy ofiara spontanicznie, bez implikowania przez pytającego, poszukuje w sobie, w swoim zachowaniu czegoś, co mogłoby sprowokować sprawcę. Podobnie jest, kiedy ofiara stara się w jakiś sposób usprawiedliwić zachowanie sprawcy, poszukuje dla niego usprawiedliwienia.

Mogłoby się wydawać, że wszelkie poprawianie zeznań, przyznawanie się do braku pamięci, zaprzeczaniu samemu sobie, wątpliwości w to, co mówi, przenoszenie winy na siebie a także przebaczenie i usprawiedliwianie sprawcy, pomniejsza wiarygodność. Otóż jest odwrotnie. Osoba składająca fałszywe zeznania będzie dążyła do tego, aby tworzyć swój wizerunek jako wyjątkowo szczerej. Będzie wobec tego unikać sytuacji, które mogłaby budzić wątpliwości.

Na zakończenie warto wspomnieć, że idealnym, słusznym postulatem jest to, aby czas, jaki upłynie od czynu do pierwszego przesłuchania był stosunkowo krótki oraz by wypowiedzi ofiary były rejestrowane na taśmie magnetofonowej, a najlepiej na taśmie video i oczywiście jako warunek niezbędny i konieczny - obecność doświadczonego biegłego, najlepiej psychologa.

Jak oceniać wiarygodność zeznania dziecka - ofiary przemocy seksualnej

Dariusz Skowroński

Chociaż nie jest możliwe podanie dokładnej liczby dzieci, które doświadczyły wykorzystania seksualnego, to jednak przemoc seksualna wobec małoletnich jest coraz częściej ujawnianą formą przestępstwa. Sądy stają przed koniecznością rozpatrywania tego typu spraw powołując biegłych mających orzekać o wiarygodności zeznań dziecka. Orzekanie jednak o wiarygodności zeznania napotyka na duże trudności. Po pierwsze, zeznania świadka nie zawsze mogą dostarczyć wartościowych informacji z powodu zawodności pamięci, po drugie, w przestępstwie uczestniczy jedynie sprawca i ofiara, co automatycznie ogranicza zastosowanie procedury opartej na szukaniu zewnętrznych dowodów. Dla sądu i biegłych jedyne źródło informacji stanowią zeznania dziecka i oskarżonego. Stąd wynika potrzeba opracowania procedury, która by minimalizowała ryzyko oceny opartej na wewnętrznym przekonaniu sędziego i biegłego, dostarczając sprawdzalnych kryteriów oceny wiarygodności.

Procedura diagnostyczna przedstawiona poniżej została opracowana na podstawie analizy porównawczej zeznań wiarygodnych i niewiarygodnych w sprawach o molestowanie seksualne dzieci w Niemczech. Zawiera ona dziewiętnaście kryteriów, podzielonych na odpowiednie grupy. Stwierdzenie występowania określonego kryterium w zeznaniu dziecka możliwe jest po szczegółowej analizie jakościowej całości protokołu zeznania. Przedział wiekowy nie został określony szczegółowo. Przyjmuje się, iż granicznym dolnym wiekiem dziecka, kiedy możliwe jest zastosowanie wyróżnionych kryteriów, są cztery lata, ale w dużym stopniu zależy to od indywidualnego poziomu rozwoju poznawczego dziecka.

Treściowe kryteria trafności zeznania

Kryteria ogólne: 1 - struktura logiczna.

Protokół ocenia się pod względem wewnętrznej zgodności logicznej i zwraca szczególną uwagę na wykrywanie rozbieżności w zeznaniu. Jeżeli nie wykryje się wewnętrznych rozbieżności, a całość jest spójna, to kryterium pierwsze należy uznać za spełnione.

Kryteria ogólne: 2 - zeznanie nieustrukturalizowane.

Oznacza bezładny, skokowy i urywany opis zdarzeń. Sytuacja taka ma miejsce, kiedy dziecko stosuje spontaniczną narrację, podczas której dochodzi do zjawiska inkadencji, czyli nagłego przypływu wspomnień. Wystąpienie drugiego kryterium zależy w pewnym stopniu od dobrego kontaktu wstępnego dziecka z biegłym. Kryterium pierwsze i drugie są wzajemnie powiązane i wymagają całościowej analizy zeznania.

Kryteria ogólne: 3 - liczba detali.

Detal to informacja szczegółowa dotycząca zachowania, przeżyć i atrybutów osób, przedmiotów lub zdarzeń. Liczba detali podana przez dziecko jest ważnym kryterium odróżniającym zeznania prawdziwe od fałszywych. Ogólna liczba detali w zeznaniu fałszywym jest mniejsza niż w zeznaniu prawdziwym.

Kryteria szczegółowe: 4 - osadzenie kontekstualne.

Wskazuje, na ile opisywane zdarzenia są ujęte w perspektywie czasowej i przestrzennej, jak są powiązane z zewnętrznymi okolicznościami oraz w jaki sposób zostały osadzone w całości życia świadka. Inaczej mówiąc, w jaki sposób dziecko łączy zdarzenie krytyczne z rozkładem dnia, przyzwyczajeniami, typowymi zachowaniami dnia codziennego, np.:
To się wydarzyło, kiedy wracałam do domu, jak zwykle we wtorki, przez centrum handlowe.
On patrzył na mnie tak samo, jak tacy panowie, którzy ciągle stoją pod moim blokiem i gapią się, kiedy wchodzę do klatki.

Kryteria szczegółowe: 5 - opisy interakcji.

To przytaczanie wzajemnych interakcji między dzieckiem a sprawcą - ofiara musi podać co najmniej trzy elementy interakcyjne wg schematu akcja - reakcja - akcja. Podanie dwóch elementów na zasadzie akcja - reakcja jest niewystarczające. W zeznaniach niewiarygodnych oczekiwać należy częstszego występowania interakcji dwuelementowych. Poniżej podany został przykład wiarygodnego opisu interakcji trzy- oraz czteroelementowej:
Zawołał mnie w szkole, abym przyszedł do niego do klasy. Ja poszedłem do niego i on zapytał mnie, czy umiem trzymać język za zębami.
Ja błagałam, żeby już przestał mnie obmacywać, ale on robił to dalej i tylko się śmiał, wtedy już nie wytrzymałam i zaczęłam płakać i wyrywać się, i wtedy przestał się śmiać i wykręcił mi ręce.

Kryteria szczegółowe: 6 - odtworzenie rozmów.

Oznacza przytaczanie dialogów expressis verbis, kiedy świadek cytuje siebie i inne osoby. Kolejnym przykładem są bardzo dokładnie odtwarzane rozmowy:
Ten pan mówił: Ty moja kochaneczko, nigdy jeszcze takiej nie miałem. A ja na to: Nie jestem kochaneczką .
Jeżeli w przytoczonych rozmowach pojawia się opis stanów psychicznych świadka i/lub sprawcy, to w istotny sposób wzrasta wiarygodność tego kryterium, np.:
Jak już skończył, to powiedział tak: Dogodziłem ci, co? A ja wtedy: Boję się, że jak się ciocia dowie, to się wścieknie i mnie rozszarpie.
W zeznaniach fałszywych rzadko pojawiają się cytaty oraz opisy stanów psychicznych w formie przytaczania rozmów. Bardzo diagnostyczne i wzmacniające wiarygodność zeznań dziecka jest zjawisko przytaczania przez niego cytatów wraz z opisami stanów, których nie rozumie, ale relacjonuje w wywiadzie, np.:
Dlaczego ciągle tak sapiesz?

Kryteria szczegółowe: 7 - niespodziewane komplikacje.

To opis zakłóconych lub przerwanych biegów zdarzeń, podczas których krytyczny moment ma miejsce w kontekście innego zdarzenia, komplikującego jego realizację. Poniżej została przedstawiona egzemplifikacja tego kryterium:
I jak zadzwonił telefon, to zerwał się, bo chyba myślał, że to domofon.

Kryteria szczegółowe: 8 - detale niezwykłe.

Pewne szczegóły będące swego rodzaju kuriozum, trudne są do przewidzenia w kontekście zdarzenia wykorzystania seksualnego. Są to osobliwości, których trudno oczekiwać. Mimo jednak swojej dziwności są one realistyczne, możliwe do zaistnienia w rzeczywistości, np.:
Miał takie długie włosy w nosie, że aż mnie to łaskotało.
Powiedział, że spermę wyśle gdzieś do laboratorium, do analizy.

Kryteria szczegółowe: 9 - detale zbyteczne.

Dziecko podać może szczegóły, które nie są istotne, jeżeli chodzi o oskarżenie sprawcy. Są one zbędne, nic nie wnoszą do meritum sprawy. Przykład:
Wszedł do łóżka, był całkowicie nagi, oprócz skarpetek, i dobrał się do mnie.
Kazał mi dotykać swojego członka i jednocześnie grał na komputerze w taką grę. To była taka platformówka, gdzie trzeba zabierać dolary po drodze.
Detale zbyteczne mogą pojawić się łącznie z kryterium opisów interakcji, kiedy wtręty ukazują całą sekwencję zdarzeń. Zauważono, iż osoby fałszujące zeznania z reguły nie podają detali tego typu.

Kryteria szczegółowe: 10 - detale nie rozumiane.

Pojawiają się w sytuacji, kiedy świadek - dziecko, mówi o czymś, czego nie rozumie i nie zna istoty zjawiska, ale możliwe jest dokonanie prawidłowej interpretacji z punktu widzenia biegłego, np.:
On szorował mi zęby swoim językiem.
On robił pompki na moim brzuchu.
Tata mi pokazuje siusiaka, bo mama ma obciętego siusiaka.
Wystąpienie tego kryterium w bardzo istotny sposób potwierdza wiarygodność zeznania. I im młodsze dziecko jest autorem wypowiedzi, tym wiarygodność jest większa.

Kryteria szczegółowe: 11 - odniesienia do związków z innymi osobami.

Takie odniesienia muszą mieć miejsce w kontekście zachowań seksualnych świadka i/lub sprawcy w czasie aktu wykorzystania, np.:
Ja to robiłem już z innymi i im było dobrze, a ty płaczesz. Tak później powiedział.
Moja siostra nie protestowała, jak jej kazał udawać pieska i lizać jego członka, ale ja nie mogłam się przemóc.
Był znany z tego, że zapraszał chłopców do siebie. No i mi też na przerwie powiedział, że mam przyjść do niego.

Kryteria szczegółowe: 12 - opisy własnych stanów psychicznych.

Takie opisy należy rozpatrywać w kontekście wieku świadka. Im młodsze dziecko, tym większe znaczenie tego kryterium, dlatego u małych dzieci nawet proste sformułowania, takie jak np. "bałem się, płakałem, nie chciałem, itd. " wskazują na jego wystąpienie. U dzieci starszych takie sformułowania są niewystarczające, ważniejszy staje się rozwój stanów emocjonalnych w aspekcie dynamicznym. Chodzi tu o proces emocjonalny, mający swoją dynamikę i etapowość:
Na początku, jak przychodził do mojego pokoju, to myślałam, że zrobi mi dziecko, ale po kilku miesiącach już byłam pewna, że on musi być bezpłodny, bo ciągle miałam miesiączki.

Kryteria szczegółowe: 13 - opisy stanów psychicznych sprawcy.

Świadek wnioskuje o stanie emocjonalnym sprawcy na podstawie zachowania i stanu fizjologicznego tego drugiego, np.:
Musiał być chyba zły, że mu się wyrwałam, bo krzyczał za mną, że jestem k... i że i tak mnie jeszcze dopadnie.
Był napalony, bo był czerwony jak burak.
Kryteria motywacyjne należy traktować najostrożniej, niemniej są one dodatkowym źródłem informacji wskazującym na wiarygodność zeznania. W spornych i kontrowersyjnych sprawach wystąpienie kryteriów motywacyjnych może wręcz być rozstrzygającym momentem w orzekaniu biegłego. Dlatego powinno się do nich podchodzić ostrożnie, uważnie i skrupulatnie.

Kryteria motywacyjne: 14 - korekty spontaniczne.

Jeżeli świadek w trakcie zeznań sam, bez pytania, koryguje i zmienia zeznanie, jest bardziej wiarygodny, ponieważ świadkowie w trakcie relacjonowania zdarzeń podlegają silnym emocjom, dlatego nie przypominają sobie ich linearnie, lecz fragmentarycznie. Podają najpierw najważniejsze elementy, a dopiero w drugiej kolejności uzupełniają szczegóły. Jednoczesne aktywowanie procesów spostrzegania i przypominania może być nieznacznie utrudnione, stąd korekta zeznania jest usprawiedliwiona. Takie korekty uznaje się za spontaniczne, jeżeli świadek dobrowolnie, nie naprowadzany, koryguje zeznanie, np.:
To było na skórzanym fotelu, nie, wtedy to było w łóżku. Fotel to był inny dzień.

Kryteria motywacyjne: 15 - stwierdzenie braku pamięci.

Wszystkie uwagi poczynione w kontekście kryterium poprzedniego również odnoszą się do kryterium omawianego obecnie. Zatem musi to być zjawisko całkowicie spontaniczne i w żaden sposób nie sugerowane przez drugą osobę. Nie może to być odpowiedź na czyjeś pytanie, np.: Najczęściej rozbierał się, idąc ze mną do łóżka, ale już tyle razy mnie miał, że nie pamiętam, kiedy był ubrany, a kiedy nie.
Nie pamiętam, jak to się działo, że zawsze tata najpierw obmacywał brata, a później mnie.

Kryteria motywacyjne: 16 - wątpliwości wobec własnych zeznań.

Pojawienie się wątpliwości wzmacnia wiarygodność świadka, ponieważ wskazuje na aktywny proces przypominania, dziejący się zgodnie z prawidłowościami psychologii poznawczej. Warunkiem jest spontaniczność pojawienia się takiej reakcji, np.:
Niech się pan nie gniewa, ale ja chyba coś poplątałam, kiedy mówiłam o jego spodniach.
Nie wiem dokładnie, sam dokładnie nie jestem pewien, czy on trzymał mnie za szyję, czy za kołnierz, chociaż powiedziałem wcześniej, że za szyję.

Kryteria motywacyjne: 17 - samoobwinianie.

Samoobwinianie przez dziecko wystąpić musi jedynie jako spontaniczna reakcja, a nie implikowana przez rozmówcę, np.:
Gdybym wtedy nie przyszła w tej żółtej spódniczce, to by mnie zostawił w spokoju.

Kryteria motywacyjne: 18 - przebaczenie sprawcy.

Związane jest z sytuacją, kiedy świadek przebacza i/lub usprawiedliwia sprawcę czynu wykorzystania. W swojej relacji szuka argumentów wyjaśniających motywy działania sprawcy, które mają poprawić jego wizerunek w oczach otoczenia. Przykład:
W sumie to nie był taki zły. Po prostu za to, że mnie ciągle bronił przed bratem, to chciał, abym mu się odwdzięczyła. Po prostu powiedział mi, co chce ode mnie jako zapłatę.
Wystąpienie kryteriów motywacyjnych wzmacnia wiarygodność zeznania. W potocznie funkcjonującym schemacie wiarygodnego świadka poprawianie, przyznawanie się do braku pamięci, zaprzeczanie samemu sobie, wątpienie w to, co się mówi, przenoszenie winy na siebie, wreszcie przebaczenie i usprawiedliwienie czynu sprawcy, równa się podważaniu swojej wiarygodności. Stąd można wysnuć wniosek, iż osoby fałszujące zeznania będą skrupulatnie unikać tego typu reakcji, tworząc potoczny wizerunek osoby "superwiarygodnej". Dlatego w zeznaniach niewiarygodnych kryteria motywacyjne będą pojawiać się o wiele rzadziej niż w zeznaniach opartych na prawdziwych doświadczeniach świadka.

Kryterium 19 - detale charakterystyczne dla przestępstwa.

To kryterium odnosi się do elementów danego, konkretnego naruszenia prawa. Zostaje ono uznane w sytuacji, kiedy empiryczne odkrycia pochodzące ze śledztwa zazębiają się ze zidentyfikowanymi kryteriami treściowymi. Progresja zdarzeń w trwałym kazirodczym związku będzie przewidywana w odmienny sposób niż scenariusz wydarzeń związanych z jednostkowym aktem przemocy seksualnej z osobą obcą. Jeżeli dziecko opisuje zdarzenia w sposób, który profesjonaliści uznają za charakterystyczny dla pewnej, konkretnej formy przestępstwa, to kryterium to zostaje zaliczone. Wiarygodność jest oceniana na podstawie liczby kryteriów możliwych do zidentyfikowania w protokole zeznania oraz stopnia ich nasilenia, czyli jak często i z jaką wyrazistością kryteria te występują. Ale nie sama liczba zidentyfikowanych kategorii przesądza o wiarygodności i stosowane tu zasady nie mają sformalizowanego charakteru. Różne kryteria odgrywają różną rolę w szacowaniu, dlatego analiza jakościowa ma decydujące znaczenie w orzekaniu o stopniu prawdziwości zeznania. Istnieją jednak pewne podstawowe założenia co do liczby kryteriów. Nie wszystkie one muszą wystąpić w zeznaniu, istnieje jednak określone minimum: struktura logiczna, odpowiednia liczba detali, osadzenie kontekstualne i opisy interakcji.

Występujące w zeznaniu kolejne kryteria zwiększają jego wiarygodność. Struktura treściowych kryteriów osadza się na budowie hierarchicznej - od kryteriów ogólnych, koniecznych do uznania wiarygodności, przez kryteria szczegółowe, konkretyzujące, wypełniające i egzemplifikujące kryteria ogólne, do kryteriów motywacyjnych, pełniących rolę pomocniczą i uzupełniającą w sytuacjach spornych. Ostatnie kryterium, dotyczące detali charakterystycznych dla przestępstwa, ma w istocie charakter kryminalistyczny i jest oceniane w pewnej autonomii od pozostałych. Wszystkie kategorie, oprócz ostatniej, opierają się na specjalistycznej wiedzy psychologicznej.

Wiele z omawianych kryteriów występuje łącznie, a ich uchwycenie zależne jest od kontekstu informacji poprzedzających i następczych. Zastosowanie się do instrukcji procedury diagnostycznej pozwala maksymalizować szansę na prawidłową analizę materiału. Do takich "żelaznych" punktów procedury należą następujące czynności.

Po pierwsze, od momentu zgłoszenia zdarzenia o molestowaniu seksualnym, pierwszą osobą przeprowadzającą rozmowę z dzieckiem powinien być diagnosta, przeszkolony pod kątem stosowania treściowych kryteriów trafności zeznania. Unika się w ten sposób błędów popełnianych w trakcie wywiadów przeprowadzanych np. przez policję, które niosą ze sobą ryzyko sugestii oraz działania jatrogennego.

Po drugie, z dzieckiem nawiązuje się długi kontakt wstępny, mający na celu zdobycie zaufania, co zwiększa szansę pojawienia się zeznania nieustrukturalizowanego. Należy zatem przeznaczyć odpowiednio długi czas na nawiązanie kontaktu. Sukces na tym etapie procedury zależy od poziomu wiedzy diagnosty o prawidłowościach rozwoju dziecka i umiejętności komunikacyjnych.

Po trzecie, rozmowy z dzieckiem należy rejestrować kamerą video, a przynajmniej na kasecie magnetofonowej. Warunek ten jest konieczny, bo właściwa analiza treściowa dokonywana jest po spotkaniu z dzieckiem, i jej przeprowadzanie polega na szczegółowym badaniu zachowań werbalnych, parawerbalnych i niewerbalnych. Zapisywanie na kartce wypowiedzi świadka niesie ryzyko nieintencjonalnego ich uzupełniania wyrazami nie użytymi przez dziecko, a analiza słowa po słowie jest jednym z najistotniejszych etapów procedury. Dodatkowo rejestracja zeznania dziecka w warunkach niemieckich umożliwia zwolnienie go z osobistego udziału w dalszych czynnościach organów ścigania. Kolejna korzyść z zapisu zeznania to uchronienie biegłego przed błędem natychmiastowej interpretacji opartej na pierwszym wrażeniu. Oczywiście rejestracja zeznania wiąże się z koniecznością uzyskania zgody od opiekunów dziecka.

Na podstawie 24 tys. zeznań świadków w 90% spraw sądy zaakceptowały opinię psychologów co do wiarygodności. W 95% spraw sąd uznał podejrzanych za winnych, kiedy biegli stosowali treściowe kryteria trafności zeznania. W ani jednym przypadku nie pojawiły się później nowe argumenty przemawiające za błędem diagnostycznym. Wyniki zdają się potwierdzać użyteczność tej metody.

Jak widać istnieje cały szereg przypadków determinujących składanie nieszczerych zeznań. Jako użyteczną metodę oceny wiarygodności zeznań oraz rozpoznawania zeznań celowo sfałszowanych badacze wskazują analizę prawdziwości zeznań opartą na kryteriach prawdziwości, do których zalicza się:

• ogólne cechy zeznania,

• treści dla niego specyficzne,

• osobliwości występujące w zeznaniu,

• treści pozostające w związku z motywacją i specyficzne elementy przestępstwa.

Ocena wiarygodności zeznania opiera się na analizie, które kryteria i w jakim zakresie zostały spełnione. Co oczywiste, większa liczba kryteriów znajdująca odbicie w wypowiedziach przesłuchiwanego daje większe prawdopodobieństwo, że zeznanie jest szczere ¹³.

---