Ogrody i parki krajobrazowe, architektura krajobrazu


OGRODY I PARKI KRAJOBRAZOWE

Prekursorami nowych ogrodów była Anglia, a powstanie ogrodów krajobrazowych poprzedziły wypowiedzi w pismach i poematach wielu poetów i filozofów sławiących urodę wolnej i nieskrępowanej przyrody oraz oceniające krytycznie istniejące ogrody barokowe. Duży wpływ na ukształtowanie krajobrazowej formy ogrodów wywarły także malarskie przedstawienia krajobrazowe, które zwracały uwagę na malowniczość przyrody, stając się pierwszym wzorem piękna naturalnego, a w połączeniu z kultem starożytności grecko-rzymskiej były traktowane jako wzór do projektowania angielskich ogrodów krajobrazowych.

W ogrodach krajobrazowych wprowadzono grupy nieregularne, klomby i gaje. Drzewa pozostawione zostały w formie naturalnej, swobodnie rozrośnięte. Rozległe partery haftowe zostały zastąpione przez trawniki i łąki. Wydobywano i specjalnie podkreślano nierówności terenu, a nawet sztucznie je tworzono. Wykorzystywane naturalne źródła, stawy, jeziora, rzeki. Kopano także w zagłębieniach terenowych nowe zbiorniki wodne o nieregularnych zarysach i usypywano wyspy. Drogi przebiegały po liniach krzywych, łącząc poszczególne części ogrodu ze sobą i odkrywając malownicze widoki. Plan ogrodu stał się nieregularny, swobodny i asymetryczny.

Podstawowe znaczenie w kompozycji ogrodu krajobrazowego miały elementy roślinne, a rzeźbiarskie i budowle tylko je dopełniały. Zmniejszyła się także rola budowli mieszkalnej w kompozycji całości ogrodu.

WIELKA BRYTANIA

Stowe

Ogród w Stowe, Buckinghamshire, należący do lorda Cobhama, był jednym z najbardziej udanych założeń krajobrazowych, był wzorem krajobrazowego ogrodu angielskiego. Urządzenie tego ogrodu odegrało dużą rolę w upowszechnieniu założeń krajobrazowych, tak w Anglii, jak i w innych krajach europejskich. Stowe dla ogrodów krajobrazowych był tym samych, czym Wersal dla barokowych.

Sława ogrodu Stowe wynikała z dwóch jego właściwości: przodował w rozwiązaniach przestrzennych oraz były one wcześnie wprowadzone w życie, dając możliwość oceny nowych koncepcji i rozwiązań w sposób bezpośredni, w terenie. Ogród do dziś istnieje w mało zmienionej formie. Ryc 82

Ogród rozwijał się stopniowo. Początkowo miał on formę w dużym stopniu tradycyjną, barokową, był rozplanowany w części centralnej geometrycznie, z parterami przy pałacu, boskietami i prostymi alejami w szpalerach, podporządkowanymi osi głównej, zaakcentowanej kanałem i ortogonalną sadzawką. Tylko niektóre elementy wprowadzone na uboczu - wprowadzane od około 1714 roku przez Charlesa Bridgemana i Johna Vanbrugha - zdradzały dalszy rozwój nowej, krajobrazowej formy ogrodu. Duże znaczenie miało zrezygnowanie z ogrodzenia ogrodu murem i zastąpienie go fosą z podwójnym szeregiem drzew, co umożliwiało oglądanie terenów przyległych. Innowacja ta jest przypisywana Bridgemanowi. Na uwagę zasługują też boczne części ogrodu, z których zostały zachowane fragmenty naturalnej dolinki. Z działalnością Vanbrugha wiąże się przede wszystkim wzniesienie szeregu budowli ogrodowych, np. Rotundy, Pawilonu Boycotta, Świątyni Bachusa ryc 83 oraz podjęcie adaptacyjnych na terenie zwierzyńca, położonego w pobliżu pałacu, od strony północnej. Tradycyjny układ gwieździsty zwierzyńca został uzupełniony siecią wąskich i krętych dróg oraz licznymi małymi polanami z nieregularnymi grupami drzew tworzących prototyp tzw. dzikiej promenady. Efekt robót stanowiących pierwszą fazę rozwoju ogrodu krajobrazowego w Stowe przedstawia plan z 1793 roku ryc 34

Następna podstawowa faza rozbudowy wiąże się z działalnością W. Kenta. Zakres wykonywanych wówczas prac był szeroki i objął przede wszystkim utworzenie nowej części ogrodu pod nazwą Greckiej Doliny ze Świątynią Zgody i Zwycięstwa oraz przekształcenie wielu fragmentów wcześniej powstałych i uzupełnienie ich licznymi dalszymi pawilonami, jak: Pola Elizejskie ze sławną Świątynią Brytyjskich Osobliwości w formie przypominającej włoskie teatro, z 12 niszami mieszczącymi popiersia wybitnych ludzi zasłużonych dla kraju, ponadto były to: Pawilon Królowej, Świątynia Wenus, Świątynia Cnoty Starożytnych i wiele innych. Prace objęły także modelowanie rzeźby terenu, likwidację parterów przy pałacu z zamianą na trawnik, korektę w układzie zadrzewienia. Powiększono też staw zachodni i nadano mu nieregularny zarys brzegów. Wolno stojące pawilony, mosty i rzeźby otwierały lub zamykały perspektywy wewnętrzne, a niektóre otwierały się na okoliczny krajobraz ryc85

Dalsze przekształcenia i udoskonalenia wprowadził L. Brown w latach siedemdziesiątych XVIII wieku. Polegały one głównie na likwidacji resztek wczesnych układów geometrycznych i ujednoliceniu formy całości ogrodów. Otwarta została szeroka perspektywa wzdłuż osi głównej. Trochę wcześniej, między 1763 i 1773 r., pierwotną ośmioboczną sadzawkę zastąpił nieregularny staw, a baseny przed pałacem i przed Rotundą zostały zlikwidowane ryc 86

Jednocześnie przybyły dalsze budowle: Łuk Dorycki poświęcony księżniczce Amelii, Łuk Koryncki w zakończeniu perspektywy głównej, Pawilon Gotycki, Piramida upamiętniająca Vanbrugha i inne, wznoszone przez różnych architektów. Ogółem na terenie ogrodu, zajmującego powierzchnię około 15 ha, znajdowały się w końcu XVIII wieku 42 różnego rodzaju budowle ogrodowe, wszystkie ściśle związane kompozycyjnie z całością założenia ogrodowego.

Kew Garden

Ogród w Kew pod Londynem urządzony został przez W. Chambersa w latach 1757-1763, dla matki króla Jerzego III ryc 93 Ogród powstał w nurcie sentymentalizmu, uwydatniony wpływami rozwiązań chińskich. W ogrodzie w Kew najbardziej charakterystyczny jest duży zespół rozmaitych budowli ogrodowych reprezentujących mieszaninę form stylowych. Obok budowli chińskich, jak słynna pagoda o 10 piętrach ryc 94, Dom Konfucjusza i Menażeria z altaną chińską na stawie, powstało wiele wzorowanych na formach antycznych: Świątynia Pana, Galeria Antyczna, Świątynia Zwycięstwa, Kolumnada Koryncka albo Teatr Augusty, Świątynia Bellona, Świątynia Słońca, Świątynia Pokoju, Świątynia Samotności, była też mauretańska Alhambra, turecki Meczet, a także sztuczna Ruina Łuku. Uzupełniały je: okazałą Oranżeria, Portiernia, Most Palladiański.

Zastosowano tutaj również egzotyczne formy roślinne, nowe gatunki obcych drzew i krzewów, które wzbogacały efekty malarskie.

Ogród w Kew, jako słynny ogród botaniczny miał zawsze duże znaczenie i ma je dotychczas. Od samego początku w szerokim zakresie sprowadzane tam były ze wszystkich kontynentów różne rośliny, które badano, aklimatyzowano, opisywano i rozpowszechniano. Stopniowo powiększany , od 3,6 ha w 1759 roku, pochłonął z czasem cały ogród urządzany przez Chambersa oraz tereny przyległe do samej Tamizy. Obecnie ogród ma 120 ha. W 1789 roku w ogrodzie tym znajdowało się 5 700 gatunków, a w 20 lat później liczba ta została podwojona i pomnażano ją w kolejnych latach.

Rośliny egzotyczne sadzono w ogrodach na stałe do gruntu, a także uprawiano je często i licznie w budynkach szklarniowych, będących stałym składnikiem ogrodów krajobrazowych. Wzrosła także znacznie uprawa kwiatów.

Do wyróżniających się nowych drzew, często stosowanych w ogrodach angielskich należą:

Z krzewów największe znaczenie miały: rododendrony, azalie, kalmia, hortensja drzewiasta, peonia drzewiasta i kamelia

Wśród kwiatów budziły zwłaszcza nowe gatunki sprowadzane do Europy, takie jak: floks roczny, floks trwały, nachyłek, nawłoć kanadyjska, łubiny, astry chińskie, liliowiec, chryzantemy, dalie, cynie i pelargonie.

Egzotyczne rośliny i inne obce motywy przenoszony w dużej liczbie z różnych krajów uczyniły ogród sentymentalny bardziej zamkniętym - nie powiązanym z otoczeniem, nadając mu charakter kosmopolityczny, oderwany od rodzimego środowiska.

NIEMCY

Wörlitz

Rozwój ogrodów krajobrazowych w Niemczech dokonywał się pod wpływem angielskich, częściowo także francuskich wzorów.

Jeden z najsłynniejszych ogrodów na terenie Niemiec zarazem i jeden z pierwszych krajobrazowych w Europie - Wörlitz - powstał w latach 1796-1817 z inicjatywy księcia Franza z Dessau. Park jest szczytowym osiągnięciem w liczącym 25 km długości i rozciągającym się wzdłuż Środkowej Łaby na powierzchni 145 km² Królestwie Ogrodów Gartenreich Dessau-Wörlitz.

Książę Franz zainspirowany podróżą po Europie, zafascynowany filozofią i sztuką oświecenia, zapragnął urzeczywistnić te idee i zbudować park, w którym piękno miało się splatać z tym, co pożyteczne.

Park Wörlitz położony jest w pobliżu małego miasta Wörlitz, nad brzegami rzeki Elby, co przyczynia się do występującego w nim bogactwa form wodnych. Większość budynków została zaprojektowana przez architekta F. W. Erdmannsdorffa, podczas gdy ogrody zostały złożone przez J. F. Eyserbecka, architekta krajobrazu.

Motywem przewodnim ogrodu jest układ wodny z jeziorem pod wzgórzem, dwoma stawami i siecią kanałów, naokoło których zostały rozmieszczone różnorodne budowle i ozdoby ogrodowe. Jezioro wörlitzkie o nieregularnym zarysie i wydłużonym kształcie, rozciągające się na długości około 1,5 km urozmaicają wyspy: Wyspa Rousseau z urną na wysokim cokole w otoczeniu topoli włoskich, Wyspa Róż, Wyspa z Elysium oraz najbardziej osobliwa - Wyspa Kamienna (Wyspa Steina), na której znajdują się zminiaturyzowane: Wezuwiusz z fajerwerkami imitującymi wybuch wulkanu, kaskady wodne, ruiny rzymskiego amfiteatru, Grota Neptuna oraz zbudowana na sztucznej skale kopia neapolitańskiej willi Lorda Hamiltona - Villa Hamilton.

Na brzegu jeziora została postawiona Świątynia Westy - wzorowana na rzymskiej, Grota Egerii z figurą nimfy, Nimfeum ozdobione kolumnowym portykiem oraz Ołtarz ofiarny i rzeźba klęczącej Wenus na brzegu jeziora. Na uwagę zasługuje także Grota Amelii oraz usytuowany na wale obok - Panteon, będący kopią rzymskiego odpowiednika. Rejon Małego Stawu nazywanego Ogrodem Schocha, zajmuje teren naprzeciwko Pałacu. Znajduje się tam ciekawy pawilon Domu Gotyckiego, Świątynia Wenus w formie rotundy wzorowanej na rotundzie znajdującej się w Stowe, monument w kształcie kolumny na sztucznej skale z mostem wiszącym oraz Świątynia Flory z kolumnowym portykiem na wysokim cokole. Bogaty układ wodny z licznymi kanałami powodował konieczność budowania licznych mostów, które służyły zarazem jako miejsca widokowe.

Park w Wörlitz od samego początku był dostępny dla wszystkich mieszkańców - miał ich uszlachetniać i uczyć. Wzdłuż alejek do dziś rosną drzewa owocowe, a na parkowych łąkach - koniczyna, rzepak i zboża. Tuż obok pałacu książę założył wzorcowe gospodarstwo rolne i szkółkę sadowniczą. Dawniej uprawiano tu także tytoń i chmiel, hodowano owce, do Wörlitz pielgrzymowali XIX-wieczni eksperci od sztuki ogrodniczej i od rolnictwa.

Całość założenia zajmuje powierzchnię około 100 ha. Ogród jest dobrze zachowany i obecnie pełni rolę parku publicznego, a w pałacu mieści się muzeum. W 2000 roku park został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

POLSKA-NIEMCY

Park Mużakowski (Muskauer Park)

Park Mużakowski to jeden z najznakomitszych przykładów sztuki ogrodowej XIX wieku w Europie. Położony jest w dolinie Nysy Łużyckiej po obu stronach rzeki, stanowiącej naturalną granicę polsko-niemiecką. Jego powierzchnia wynosi około 1000 ha, w tym blisko 800 ha znajduje się po stronie prawobrzeżnej (Polska - przejście graniczne Łęknica-Bad Muskau). Jest to jeden z najrozleglejszych parków krajobrazowych XIX wieku w Europie, a zarazem jedno z głównych dzieł europejskiej sztuki ogrodowej. Swoje powstanie zawdzięcza twórcy - Księciu Hermanowi von Pucklerowi-Muskau, właścicielowi dóbr mużakowskich od 1811 roku.

W 1815 r. książę wykorzystując naturalne ukształtowanie doliny rzecznej, zaprojektował ogród krajobrazowy, który nie miał mieć sobie równych na całym świecie. Pückler stworzył genialną i doskonale przemyślaną kompozycję - galerię obrazów utkaną z elementów pejzażu i zastanych wartości terenu - jego ukształtowania, starych dębów, naturalnych jeziorek i cieków wodnych, w którą umiejętnie wpisał elementy architektoniczne. W ten sposób stał się jednym z najznamienitszych niemieckich architektów krajobrazu.

W zamyśle Pücklera park miał stanowić związek wszystkich przejawów współżycia natury i kultury: tworzyć go miało miasto, podmiejskie wsie, rolnictwo, przemysł, łąki, rzeki i stawy. Jednakże nie wszystkie zamierzenia księcia zostały w nim zrealizowane. Projekty przerosły możliwości inwestycyjne jego twórcy i połowie lat czterdziestych stanął on w obliczu bankructwa i konieczności sprzedaży parku. Tym samym dalszy rozwój parku został przerwany. Nastąpił zanik podstawowych związków tworzących fundament idei Pücklera: rozpad na miasto, las, gospodarstwa rolne i parcele prywatne.

Kolejni właściciele rozbudowywali park zgodnie z ideą księcia Hermanna. Powstał zielony pierścień otaczający miasto oraz rozległe arboretum - jedna z największych kolekcji roślin drzewiastych w Europie. Centralna część parku, wzdłuż Nysy Łużyckiej, została objęta ochroną, powstał rezerwat przyrody Park Muskauer.

W 1945 roku, podczas działań wojennych, zniszczona została większość budowli parkowych. Po wojnie, wraz z ustanowieniem granicy państwowej na Odrze i Nysie Łużyckiej, park został podzielony na część lewobrzeżną niemiecką i prawobrzeżną polską. W 1989 roku doprowadzono do podpisania międzynarodowej umowy w sprawie podjęcia wspólnych, polsko-niemieckich, działań na rzecz rekonstrukcji i ochrony Parku Mużakowskiego. W 2004 roku został wpisany na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Podstawą założenia parku jest zróżnicowane wysokościowo ukształtowanie terenu, przecinająca Łuk Mużakowski dolina Nysy Łużyckiej, rozszerzająca się w tym miejscu do 1,5 km i wznoszące się po obu stronach rzeki tarasy o wysokości względnej dochodzącej do 60 m. Dla podkreślenia malowniczej scenerii przekopano sztuczną odnogę rzeki zwaną Nysą Hermanna. Na krawędziach tarasów po obu stronach rzeki wzniesiono budowle i urządzono powiązane kompozycyjnie miejsca widokowe.

Po polskiej stronie najpiękniejsza panorama parku (na rzekę i Łąkę Zamkową z Nowym i Starym Zamkiem) rozciąga się spod kamienia Pücklera, usytuowanego na wzgórzu Hilka w ideowym centrum założenia. Rosną tu stare dęby, spośród których na szczególną uwagę zasługuje Dąb Hermana. Nieco dalej znajduje się odrestaurowany Most Książęcy (Królewski) z ażurową balustradą z piaskowca i granitowy krzyż w miejscu dawnego Mauzoleum. Niżej przebiega wijąca się w wąwozie Ścieżka Sary z Mostem Arkadowym (Most Nad Wąwozem). Nieco dalej  usytuowany jest Wiadukt, a za nim teren dawnych Szkółek, z Jeziorem Skowronków i stare sady owocowe. Pośród malowniczych pól Bronowickich umiejscowione są ruiny Folwarku. W tej części parku znajdują się także pozostałości Domku Angielskiego.

Do niemieckiej części parku przejeżdża się Mostem Podwójnym, obok którego sterczą jeszcze filary zburzonego w czasie II wojny światowej Mostu Angielskiego. Część zachodnia jest zdecydowanie bardziej „cywilizowana”. Znajdują się tu Nowy Zamek, Stary Zamek, Dom Kawalerski, Folwark Zamkowy, Oranżeria, a także malownicze mostki spinające brzegi Nysy Hermana.

Z miasteczka przez Czerwony Mostek wjeżdża się w drugą część Parku. Znajdują się tu ruiny Kościoła, Park Zdrojowy z kolejką wąskotorową i Łaźnią Hermana oraz Park Górski.

W parku występuje drzewostan składający się prawie wyłącznie z gatunków rodzimych buka, dębu, grabu i lipy. Za to teren Arboretum wyróżnia się zróżnicowanym drzewostanem z roślin introdukowanych, sztucznie wprowadzonych. Należy też zwrócić uwagę na bogatą warstwę krzewów (derenie, trzmieliny, żylistki, janowce, ligustry) i runo parkowe (jaskry, przytulie, storczyki). Na uwagę zasługują także okalające zamki ogrody kwiatowe.

NIEMCY

Babelsberg

Ten 124-hektarowy park, został założony w 1833 roku w dzielnicy Poczdamu o tej samej nazwie, na wzgórzu Babelsberg, wzdłuż rzeki Havel. Książę Wilhelm oraz jego żona Augusta zlecili projekt znanemu pruskiemu projektantowi ogrodów Peterowi Josephowi Lenné. Został on z czasem odsunięty od projektu, jednak jego założenia zostały zrealizowane.

Peter Joseph Lenné i Karl Friedrich Schinkel, zrobili wszystko, co było możliwe, aby z Pałacu i Parku Babelsberg uczynić imponujący, wschodni kraniec poczdamskiego krajobrazu przekształconego przez człowieka. Od 1871 roku Babelsberg był letnią siedzibą Wilhelma I. Przy rzeczywistej realizacji planów - przez dziesiątki lat - współdziałało tak wielu architektów i projektantów krajobrazu, że Pałac i Park Babelsberg noszą dzisiaj cechy różnych stylów.

Projekt zamku powierzono Karlowi Friedrichowi Schinklowi, który w swojej pracy opierał się na szkicach neogotyckiej budowli sporządzonych przez jego ucznia Ludwiga Persiusa w 1831. Księżna Augusta osobiście nadzorowała prace Schinkla, sugerując styl gotyku i narzucając wiele własnych rozwiązań architektonicznych. Powstała budowla z żółtej cegły, o wysokich neogotyckich oknach.Dalsze prace architektoniczne powierzono Johannowi Heinrichowi Strackowi, który patrzył przychylnym okiem na koncepcje księżnej Augusty, by wzbogacić dekoracje zamku. Fasada otrzymała wieżyczki, wykusze i urozmaicone formy okienne, co odpowiadało bardziej stylowi mieszczańskiemu.

Z projektowaniem parku, rozciągającym się przez wiele pagórków, było podobnie. Pierwotna koncepcja parku została opracowana przez wybitnego twórcę ogrodów krajobrazowych, Petera Josepha Lenné, który w ciągu 50 lat swej działalności założył ponad 250 ogrodów. Po Lenné, od roku 1843, Hermann Książę Pückler - Muskau kontynuował koncepcję ogrodu widokowego, na podstawie systemu dróg Lennégo.

Ścieżki spacerowe odsłaniają piękny widok na jeziora Haveli, zarys Poczdamu oraz prowadzą do wieży Flatowturm, wzniesionej w latach 1853-56.Na niej wzorowana jest brama Eschenheimer Tor we Frankfurcie nad Menem. Z tego parku rozciąga się wspaniały widok na park pałacowy Glienicke i most Glienicker Brücke, znany z wymiany zachodnich i wschodnich szpiegów. Park został rozplanowany wokół pałacu w sposób tarasowy. Na poszczególnych tarasach znajdują się liczne mozaiki, klomby kwiatów i rzeźby. Tarasy są połączone z Ogrodem Złotych Róż. Ciekawe aranżacje kwiatowe otaczają także Fontannę Gotycką. Inne istotne obiekty na terenie zespołu Babelsberg to także: Stajnie, Mały Zamek, Matrosenhaus, Maszynownia parowa oraz Altana Gerichtslaube.

Znajdująca się w obrębie parku granica pomiędzy Berlinem Zachodnim a Poczdamem, zniszczyła historyczną sieć szlaków, które po upadku Muru Berlińskiego zostały ponownie odtworzone. W czasach muru berlińskiego ogród był niedostępny dla zwiedzających i podupadał. Dziś jest otwarty dla wszystkich i zdaje sie być jednym z przyjemniejszych miejsc spacerowych.
Obecnie znajduje się tu jedna z dwóch części Uniwersytetu Poczdamskiego.
Park znajduje się Światowej Liście Dziedzictwa UNESCO.

ROSJA

Pawłowsk

Spośród ogrodów krajobrazowych powstałych w Rosji w drugiej połowie XVIII wieku wyróżnia się Pawłowsk koło Petersburga. Zespół pałacowo-parkowy jest jedną z najdoskonalszych krajobrazowych kompozycji „muzyki dla oczu”. Stanowi on przykład typowy dla wczesnych rozwiązań, o tendencji łączenia układów regularnych z formami krajobrazowymi.

Założenie ogrodowe Pawłowska zajmowało dużą przestrzeń (506ha). Całość ukształtowała się w trzech etapach. W 1777 roku dla uczczenia narodzin wnuka caryca Katarzyna II podarowała ten majątek synowi Wielkiemu Księciu Pawłowi. Poleciła mu również swego ulubionego architekta Charlesa Camerona, żeby zaprojektował park i pałac. Prace w Pawłowsku rozpoczęły się w 1780 roku i były kontynuowane przez Marię Fiodorownę, wdowę po Pawle I.

W pierwszym etapie głównym twórcą rezydencji był Charles Cameron. Pałac otoczono angielskim parkiem pełnym świątyń dumania, sztucznych ruin, pawilon poświęcony pamięci rodziców(1786) i altan. Wybudował on wiele pawilonów parkowych, zarówno w formie antycznej, jak dorycka Świątynia Przyjaźni (1782), w której po raz pierwszy w Rosji zastosowano greckie formy architektoniczne, Kolumnada Apollina (1783), woliera (1782), jak i w charakterze sentymentalnym: Chata Pustelnika (1778), Mleczarnia (1782), Stara Chata. W rozplanowaniu ogrodu Cameron posługiwał się w dużym jeszcze stopniu geometrią rozwiązań barokowych. Zagospodarowane zostały wówczas tereny w otoczeniu pałacu i zwierzyńca.

Drugi etap- ostatnie lata XVIII wieku - jest związany ze wstąpieniem na tron Pawła I. Następuje rozbudowa pałacu i parku, głównie przy udziale jego ulubionego architekta, Vincenzo Brenny, przeobrażająca Pawłowsk w rezydencję reprezentacyjną. Przybyły nowe części parku rozplanowane geometrycznie i przystosowane do wielkich parad i oficjalnych uroczystości. Urządzone zostały liczne tarasy, schody, kaskady i amfiteatr z dużą liczbą rzeźb. Powstały też liczne pawilony jeszcze według projektów Camerona : Muzyczny ( 1799), Zimna Łaźnia (1799) oraz Trzech Gracji (1801).

W trzecim etapie, po śmierci Pawła I w 1801 roku, Pawłowsk przestał być carską rezydencją reprezentacyjną, a stał się ośrodkiem kulturalnym, skupiającym wielu wybitnych poetów i artystów. Wówczas właśnie pod kierunkiem malarza i dekoratora Gonzago została wprowadzona do ogrodu jako dominująca kompozycja krajobrazowa w duchu układów malowniczych i według zasad jak w dekoracjach teatralnych.

Etapowy rozwój ogrodu Pawłowska przyczynił się do tego, że jego układ przestrzenny składa się z elementów rozwiązań barokowych wplecionych w kompozycję krajobrazową. Dla ozdoby parku zbudowano sztuczne jeziora. Najbardziej charakterystyczna pod względem układu , wyróżniająca się malowniczymi meandrami dolina rzeki Sławianki, zajmując centralną część założenia ogrodowego posłużyła jako oś w kompozycji pejzażowej. Na jej urozmaiconych wysokich brzegach skupione są główne i najciekawsze budowle parkowe z pałacem, pawilonem Trzech Gracji, trejażem, Kolumnadą Apollina, Zimną Łaźnią, Świątynią Przyjaźni, Pawilonem Rosji, wielką kaskadą, amfiteatrem i zrujnowaną basztą, a także licznymi mostami: Wielkim Kamiennym, z centaurami, żelaznym, Viscontiego, przy baszcie, z obeliskami i rzeźbami. Dolina Sławianki z dalekimi widokami kontrastowała z bardziej kameralnymi i osłoniętymi zadrzewieniem częściami parku, np. Wielkiej Gwiazdy, Starej i Nowej Sylwii, Białej Brzozy, Polem Parad Dworskich czy też fragmentami przypałacowymi. Udział elementów sentymentalnych w Pawłowsku nie był duży.

POLSKA

Pierwsze przykłady założeń krajobrazowych, dzięki kontaktom kulturalnym z Anglią i Francją, pojawiają się w Polsce stosunkowo wcześnie. Rozwinięte układy ogrodów krajobrazowych reprezentują trzy zasadnicze typy założeń: ogrody sentymentalne klasycystyczne i romantyczne.

Arkadia

Najsłynniejszym ogrodem sentymentalnym jest Arkadia w Nieborowie koło Łowicza. Założyła ją Helena Radziwiłłowa. Prace rozpoczęto w 1778 roku i zakończono dosyć szybko, jednak ogród ewoluował przez kolejne dziesiątki lat, aż do śmierci księżny w 1821 roku. Architektoniczną i ogrodową oprawę opracował Sz. B. Zug a później H. Ittar przy dużym osobistym zaangażowaniu i udziale księżny.

Arkadia według mitologii to górzysta, pokryta lasami, uboga kraina na Peloponezie, zamieszkała przez pasterzy i myśliwych. Kraina pięknych krajobrazów, gdzie dobrotliwy bożek Pan strzeże pobekujących stad, a Artemida, bogini łowów, patronka świata roślin i zwierząt przebiega ścieżki w towarzystwie smukłej łani. Kraina westchnień antycznych poetów, szczęśliwości, zadumy. Nieborowska Arkadia stanowiła swoiste nawiązanie do mitu arkadyjskiego łącząc w sobie symbole miłości, piękna i szczęścia oraz przemijania i śmierci. Odzwierciedlała ówczesny kult dla wolnej i nieskrępowanej przyrody, służyła do wypoczynku i dla filozoficznej zadumy, dopełniając program oficjalnej rezydencji w Nieborowie.

Struktura przestrzenna parku przesycona była bogatą treścią literacką i symboliczną. Osnową kompozycji ogrodu był bardzo bogaty program literacki. Rozmaite budowle: świątynie, sztuczne ruiny, arkady, akwedukt, amfiteatr, cyrk, chaty, ale także połamane rzeźby, kolumny, ołtarze, urny, sarkofagi i liczne napisy tworzyły różnorodne sceny zestawiane kontrastowo, aby wzbudzić u widza możliwie najsilniejsze uczucia i wzruszenia estetyczne.

Przez teren ogrodu przepływa rzeka Skierniewka, która tworzy stawy z wyspami. Pod względem przestrzennym głównym ośrodkiem założenia jest duży, spiętrzony staw z Wyspą Ofiar naokoło którego rozmieszczono najważniejsze budowle: Świątynię Diany, amfiteatr, Kaskadę oraz Młyn, Akwedukt (odbudowany w XIX w.) i Chatę przy Wodospadzie. W pobliżu Świątyni Diany zespół budowli objął wykonaną z wielkich kamieni Jaskinię Sybilli z wzniesionym nad nią na sztucznym pagórku, Domem Gotyckim, otwartą galerię o ostrołukowatych arkadach oraz Łuk Kamienny zwany greckim, Dom Murgrabiego i Przybytek Arcykapłana (Łazienki).

W południowej części ogrodu znajdowały się: cyrk rzymski z obeliskiem Ittara, grobowiec w kształcie sarkofagu oraz wyspa Topolowa z grobowcem założycielki Arkadii, położonym pośród topól włoskich, przypominającym grobowiec Jeana J. Rousseau. Za rzeką znajdowały się Pola Elizejskie z nieistniejącym już dziś Grobowcem Złudzeń. Wejście do Arkadii podkreślał wodotrysk w otoczeniu drzew owocowych, nawiązujący do zdroju Palemona, dwie rustykalne chaty w ogródkach: Filemona i Baucydy oraz Domek Szwajcarski z wiejskim podwórkiem gospodarczym. Część z tych budowli dzisiaj już nie istnieje. Z istotniejszych obiektów zachował się także Domek Rycerski z Kapliczką oraz szereg detali i mniejszych obiektów architektonicznych, m.in.: mur z Hermiami, sfinksy przed Świątynią Diany, Kapitel i pomniki. Park odznacza się znaczną różnorodnością roślinności.

Arkadia należy do nielicznych w kraju wczesnych założeń krajobrazowych, które przetrwały w mało zmienionej postaci do czasów obecnych.

Puławy

Główny przykład romantycznego ogrodu z początku XIX wieku stanowią Puławy.

PARK REGULARNY

dzieje zespołu pałacowo-parkowego w Puławach sięgają XVII w.
Na wysokiej skarpie nadwiślańskiej w latach 1676-79 wybudowano barokowy pałac półobronny wg projektu Tylmana z Gameren. Powstał wówczas także pierwszy ogród, co do którego możemy być pewni jedynie, że poniżej skarpy znajdowały się alejki i regularne partery dywanowe. W 1706 r. pałac został spalony przez Szwedów. Jego odbudowę rozpoczęła w 1722 r. córka Lubomirskiego, Elżbieta Sieniawska, a kontynuowała jej córka, Zofia Denhoffowa, która w 1731 r. poślubiła księcia Augusta Czartoryskiego.

PARK W STYLU FRANCUSKIM

W  latach 1731-36 Czartoryscy wybudowali rokokowy pałac wg proj. Jana Zygmunta Deybla, który utrwalał wcześniejsze założenia przestrzenne. Do pałacu wiodła aleja obsadzona czterema rzędami drzew (nazwana później al. Królewską). Krzyżowała się ona przed wjazdem do pałacu z obsadzoną drzewami węższą aleją (ul. Czartoryskich), łączącą gościniec lubelski z krętym wąwozem, tzw. Głęboką Drogą. Przed pałacem były (i są) dwa dziedzińce. Dziedziniec przedni obsadzony drzewami od strony wjazdu ograniczała fosa i dwie kordegardy (istnieją do dziś). Po jego prawej stronie aż do gościńca lubelskiego (ul. Piłsudskiego) ciągnęły się zabudowania gospodarcze. Z dziedzińca przedniego przez barokową arkadową bramę wjeżdżało się na dziedziniec honorowy, z sadzawką na środku. przy pałacu powstał ogród w stylu francuskim. W Ogrodzie Dolnym postawiono Altanę. Tarasy na skarpie ujęto na krańcach schodami serpentynowymi. Na poziomie pałacu za lewą oficyną powstały partery dywanowe i boskiety, za którymi znajdowała się "Dzika Promenada". Całość okalał mur; tylko miejscami zastępowało go inne ogrodzenie.

OGRÓD ROMANTYCZNY W STYLU ANGIELSKIM

Kolejne zmiany przynosi 1785 r., kiedy książę Adam Kazimierz, Czartoryski i jego żona Izabella z Flemingów przenoszą się na stałe do Puław. Rozpoczęto wówczas restaurację i rozbudowę pałacu pod kierunkiem Joachima Hempla. W 1794 r. Puławy zostały zdewastowane przez wojska rosyjskie. Do przebudowy pałacu i przekształcenia parku przystąpiono w 1796 r. Głównym projektantem budowli puławskich był wówczas Christian Piotr Aigner, a współtwórcą parku Anglik James Savage. Wybudowano neogotycką parterową oranżerię z portykiem czterokolumnowym i lwami od strony parku.

Park (ok. 30 ha) przebudowano wg pomysłu ks. Izabelli nadając mu charakter romantycznego parku krajobrazowego (styl angielski).Ogród został znacznie powiększony. Starano się wykorzystać naturalne walory otoczenia, np. groty w zboczu skarpy wiślanej i stary drzewostan. W parku, w którym zachowano układ niektórych alejek, powstało wiele budowli:
-Domek Grecki zbudowany w latach 1778-1791, niegdyś oranżeria , obecnie biblioteka miejska,
- Pałac Marynki zbudowany w latach 1790-94 dla Marii Wirtemberskiej, córki Czartoryskich
-Świątynia Sybilli, najciekawsza budowla znajdująca się w parku, wybudowana w latach 1798-1801 według projektu Aignera na wzór antycznej świątyni Westy w Tivoli pod Rzymem. W Świątyni Sybilli ks. Izabella Czartoryska gromadziła pamiątki po wielkich Polakach, które miały przypominać po rozbiorach Polski pełną chwały przeszłość narodową. Było to pierwsze polskie muzeum.
- Dom Gotycki wybudowany według projektu Aignera, otwarty z okazji pobytu w Puławach Józefa Poniatowskiego. Wykorzystano w jego budowie zgromadzone przez ks. Izabellę lapidarialne fragmenty przywiezione z Włoch i Hiszpanii lub zabrane z historycznych miejsc i budowli w Polsce, część z nich wmurowując w nowe ściany (np. okna, odrzwia). Jego ściany, pierwotnie z czerwonej cegły, były pokryte prawie w całości fragmentami architektonicznymi i rzeźbami ze starych zamków, kościołów i pałaców. Tutaj znajdowały się kiedyś najcenniejsze eksponaty, m.in. "Dama z łasiczką" Leonarda da Vinci. "Autoportret" Rafaela, "Miłosierny Samarytanin" Rembrandta, a także cenne rękopisy ("Psałterz Puławski"), stare druki i listy od sławnych ludzi. do Domku Greckiego prowadzi gotycka aleja.
-rzeźba przedstawiająca Tankreda i Kloryndę, głównych bohaterów XVI-wiecznego poematu Jerozolima wyzwolona, wykonana ok. 1790 na zlecenie Stanisława Augusta Poniatowskiego przez Francesco Lazzariniego
-Domek Żółty z początku XIX wieku, zwany również Aleksandryjskim, gdyż zamieszkiwał w nim car Aleksander II podczas pobytu w Puławach,
-kościół Wniebowzięcia NMP, wzniesiony w latach 1800-03 na wzór rzymskiego Panteonu. Rotunda jest przykryta kopułą z malowanymi kasetonami i dużym świetlikiem pośrodku. W końcu XIX w. przeniesiono tu z kaplicy pałacowej ołtarz, konfesjonały i ławki. Od 1919 r. jest świątynią parafialną
-Brama Rzymska wybudowana 1829 r. jako trwała ruina, wzorowana na Łuku Tytusa w Rzymie,
-marmurowy Sarkofag wykonany w Rzymie, przysłany do Puław w 1799 r. przez Adama Jerzego Czartoryskiego,
- Wieża ciśnień, zbudowana w 1897 r. w czasie modernizacji wodociągów pochodzących z XVIII w.; dziś także dostarcza wodę do pałacu.
- altany, np. Altana Chińska z połowy XVIII wieku, powstała w połowie XVIII w.
-źródełka
-mostki.

Przy gościńcu lubelskim na wzniesieniu postawiono kaplicę w kształcie rotundy, do której prowadziła z pałacu aleja obsadzona czterema rzędami drzew. Posadzono wiele drzew i krzewów w charakterze "klombów, między którymi są ścieżki i murawa". Wśród zieleni umieszczono rzeźby i różne sentencje wyryte na postumentach, kamieniach i tablicach. Otwarto liczne perspektywy łączące ogród z krajobrazem doliny Wisły. Krajobrazowy charakter starano się nadać także bliższej i dalszej okolicy, np. na Kępie powstała tzw. holendernia (ferma krów rasowych mająca głównie charakter dekoracji) i wzorcowa wioseczka z domkiem ks. Izabelli.

Wiek Czartoryskich w Puławach kończy się w 1831 r. Ks. Adam Jerzy Czartoryski, właściciel Puław od 1812 r., za udział w powstaniu został przez cara zaocznie skazany na ścięcie toporem, a wszystkie jego majątki w zaborze rosyjskim uległy konfiskacie. Część wyposażenia pałacu i jego otoczenia wywieziono do Rosji, część sprzedano na licytacji. Udało się ocalić zbiory ze Świątyni Sybilli i Domu Gotyckiego, które etapami wywieziono do Paryża. (Wróciły potem do Krakowa, gdzie w 1876 r. utworzono Muzeum Czartoryskich). Zofia z Czartoryskich Zamoyska zabrała część rzeźb (m.in. "Tankreda i Kloryndę", sarkofag, lwy, obelisk poświęcony ks. J. Poniatowskiemu) do Podzamcza k. Maciejowic, skąd powróciły do Puław w 1947 r. Wiele elementów drobnej architektury parkowej zniknęło po 1840 r.

Założenie rezydencjonalne w Puławach należy do wybitnych osiągnięć sztuki ogrodowej doby romantyzmu w Polsce. Stworzenie pawilonów o charakterze muzealnym i patriotycznym było w warunkach polskich nowatorskie. Kompozycja ogrodowa obejmowała powiązania pomiędzy poszczególnymi elementami programowymi w obrębie parku, a także powiązania ze świadomie kształtowanym krajobrazem uzupełnianym architektonicznymi dominantami. Mimo dużych ubytków w drzewostanie park nadal należy do najładniejszych w Polsce, a cały zespół pałacowo-parkowy jest wpisany do rejestru zabytków.

Łazienki

Łazienki Królewskie Stanisława Augusta w Warszawie są głównym reprezentantem ogrodów klasycystycznych i stanowią odmienny typ założenia krajobrazowego. Prace przy urządzaniu rezydencji, rozpoczęte w 1766 roku, początkowo opierały się na układach regularnych, później przekształconych w krajobrazowe, trwały do końca panowania Stanisława Augusta.

Całość założenia cechuje jasna, racjonalna kompozycja przestrzenna, powiązana z otaczającym krajobrazem, ograniczona ilość budowli ogrodowych, przede wszystkim o formach klasycznych, wyeliminowanie sztucznych chat i ruin (z wyjątkiem sceny Amfiteatru na wyspie). W zespole elementów roślinnych Łazienek zwraca uwagę brak klombów i zastosowanie przede wszystkim masywów, grup i skupin opartych głównie na gatunkach rodzimych, a także zastosowanie form alejowych i szpalerów powiązanych z układem drogowym. Początkowo zaznaczył się większy udział motywów chińskich, który został następnie znacznie ograniczony.

Układ przestrzenny Łazienek jest ściśle związany klasycystycznym Pałacem na Wyspie, stanowiący ośrodek główny i dominantę całości założenia rezydencjonalnego. Ryc 167. Wiążą się z nim podstawowe elementy układu przestrzennego. Najbardziej charakterystyczny jest zespół trzech stawów na osi głównej pałacu akcentowany od południa kaskadą, a os północy mostem z pomnikiem Sobieskiego. Droga dojazdowa do Belwederu stanowiła oś poprzeczną układu ogrodu. Zespół promienistych alei i duktów widokowych zbiegał się przed pałacem. Poszczególne promieniste osie widokowe łączyły pałac z atrakcyjnymi budowlami w obrębie rezydencji i poza jej granicami. Od strony południowej otwierał się widok obok kaskady na Amfiteatr na wyspie, a dalej na Kościół w Czerniakowie, pałac w Królikarni i pałac w Mokotowie. Ryc 168/9, zaś od strony północnej na Ermitaż i Zamek Ujazdowski. Ryc 170., Promenadę Królewską z Białym Domkiem i mostkiem chińskim 171. Całość uzupełniały układy lokalne w otoczeniu Pomarańczarni z teatrem 172. i przy pałacu Myślewickim.

Bibliografia:

Majdecki L., 1978. Ogrody w Polsce, w : Sztuka ogrodów, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa

Majdecki L., 2008. Historia ogrodów, Tom 2, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

Witryna internetowa: http://www.niemcy-turystyka.pl/PLK/kultura_sztuka/zabytki_tlsight-id1066-fstadt_naturerlebnis.htm

Witryna internetowa: http://serwisy.gazeta.pl/turystyka/1,50348,2351078.html

Witryna internetowa: http://www.nieborow.art.pl/article.php?id=10

Witryna internetowa: http://www.ziemialubuska.pl/1993,1932,,.html

Witryna internetowa: http://powiat.zary.com.pl/pl_tur/pl_przyroda/przy_pm.htm

Witryna internetowa: http://www.polskaniezwykla.pl/attraction/3487.id

Witryna internetowa: http://www.kochajlubuskie.pl/?p=21

Witryna internetowa: http://miasta.gazeta.pl/zielonagora/1,35182,5331863,Park_Muzakowski__cuda_po_obu_stronach_Nysy.html

Witryna internetowa: http://www.berlin.de/mauer/mauerweg/griebnitzsee_wannsee/index.en.php

Witryna internetowa: http://www.brandenburgia-turystyka.pl/pages/regiony_turystyczne_346.html

Witryna internetowa: http://pl.wikipedia.org/wiki/Pa%C5%82ace_i_zespo%C5%82y_parkowe_w_Poczdamie_i_Berlinie

7


Wyszukiwarka