PPPll-3

Myślenie intuicyjne

A.Plan wykładu

1.Odkrywanie nowych form myślenia

1. Lateralne - E. De Bono

2. Janusowe- A.Rothenberg

3. Intuicyjne

2.Różne rozumienie intuicji

2.1. Sprowadzanie intuicji do:

-Spostrzegania;

-Przetwarzania informacji;

-Ocenianie.

2.4.Poziomy intuicji

3.Przyczyny zainteresowanie intuicją

3.1.Przezwyciężanie jednostronności racjonalizmu

3.2. Przykłady osiągnięć twórczych bazujących na intuicji

3.3. Przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne

4.Specyfika myślenia intuicyjnego

4.1. Wstępne określenie

4.2. Sytuacje, wymagające myślenia intuicyjnego

4.3. Proces myślenia intuicyjnego

4.4. Wynik myślenia intuicyjnego

5. Przedświadomy charakter myślenia intuicyjnego

5.1. Meandry terminologiczne

5.2. Problemy inkubacji i olśnienia

5.2.1. Hipotezy dotyczące inkubacji

5.2.2. O niektórych badaniach eksperymentalnych

6.Przedlogiczny charakter myślenia intuicyjnego

6.1. O różnych poglądach

6.2.Rola analogii

7.Pozawerbalny charakter myślenia intuicyjnego

7.1.Myślenie obrazowe

7.2.Rola metafory

7.3.Denotacyjne i konotacyjne znaczenie słów

8.O innych właściwościach myślenia intuicyjnego

8.1.Znaczenie emocji

8.2.Dynamiczny charakter myślenia intuicyjnego

9.Racjonaliści i intuicjoniści

B. Plan wykładu i niektóre tezy

1.Odkrywanie nowych form myślenia

W rozwiązywaniu złożonych problemów twórczych występuje inkubacja.

Obecnie jesteśmy świadkami poszukiwania i odkrywania nowych form myślenia, które różnią się w sposób istotny od ujęcia konwencjonalnego. Przykładem może być:

4. Lateralne - E. De Bono

5. Janusowe- A.Rothenberg

6. Intuicyjne

W naszych czasach rośnie zainteresowanie intuicją.

Dotychczas intuicją zajmowali się głównie filozofowie; jednak spekulacje w nurcie intuicyjnym - jak wykazuje to filozof angielski Bunge -przyniosły więcej negatywnych następstw - niż pozytywów. Chodzi głównie o zagmatwanie pojęcia i ugruntowanie tym samym negatywnego stosunku do interesującej nas tu problematyki.

Można wskazać wiele innych źródeł negatywnego - czy przynajmniej niechętnego, stosunku uczonych - w tym psychologów - do problematyki intuicji. Kluczową przyczyną zapewne jest złożoność zjawiska i trudności w jego poznaniu. Tak więc na pierwszym miejscu można wymienić przyczyny metodologiczne, a mianowicie brak możliwości empirycznego badania intuicji, inkubacji, olśnienia itp. Działały tu również bariery ideologiczne, a nawet rasowe.

Wyrażam przekonanie, że obecnie już intuicji nie można bagatelizować i traktować tylko anegdotycznie; przemawiają za tym zarówno przyczyny zewnętrzne jak i wewnętrzne - jeśli chodzi o rozwój nauki. Jest to wyzwanie w pierwszym rzędzie dla psychologii i pedagogiki. Obecnie nakazem epoki jest pilne zajęcie się intuicją, w tym - myśleniem intuicyjnym.

Stawiamy przed sobą zadanie zrozumieć i opanować intuicję.

2.Różne rozumienie intuicji

2.1. Intuicja jest sprowadzana do:

-Spostrzegania;

-Przetwarzania informacji i wytwarzania nowych;

-Oceniania.

2.2.Poziomy intuicji

Według wielu autorów intuicja funkcjonuje na czterech różnych poziomach: somatycznym, emocjonalnym, umysłowym i duchowym.

1. Na najniższym poziomie intuicja przejawia się w formie odczuć cielesnych. W mowie potocznej mówimy, że wyczuwamy coś ciałem a nie mózgiem; mimo braku wyraźnych sygnałów sensorycznych, odbieramy jakąś ważną dla nas informację o otoczeniu względnie o sobie. Tak na przykład człowiek może odczuwa bóle żołądka w określonych sytuacjach. Jest to sygnał, którego nie powinno się bagatelizować. „Reakcje cielesne są źródłem informacji zarówno o sobie samym, jak i o otoczeniu”. Nasza inteligencja powinna być zdolna je wykorzystywać, tj. dostrzegać, przetwarzać i na ich podstawie wytwarzać nowe, znaczące dla podmiotu informacje.

2. Na drugim poziomie sygnały przekazywane są w formie emocji. Na przykład przy poznaniu kogoś nowego momentale go lubimy albo nielubimy bez wyraźnych ku temu powodów. Umiejętność interpretowania emocji, wyciągania z nich trafnych informacji jest sprawą inteligencji.

3.Intuicja na poziomie umysłowym, według cytowanej autorki polega na tym, że nasz umysł dostrzega jakiś porządek w zbiorze faktów pozornie ze sobą zupełnie nie powiązanych. Dzięki tej intuicji „wzorce porządku można dostrzec tam, gdzie wcześniej wszystko wydawało się chaotyczne, a schematy zmian mogą być uchwycone na długo przedtem, zanim zostanie zakończony proces weryfikowania uważnych obserwacji.” Inaczej chodzi tu o intuicyjne przebłyski, które nie zawsze są zgodne z logicznymi przesłankami. Ten rodzaj intuicji nazywam myśleniem intuicyjnym.

4.Intuicja na poziomie duchowym, czyli „czysta”, „mistyczna”, metafizyczna.

3.Przyczyny zainteresowanie intuicją

3.1.Przezwyciężanie jednostronności racjonalizmu

3.2. Przykłady osiągnięć twórczych bazujących na intuicji

(G.Mendel, Galois, Ramanujan i in.)

3.3. Przyczyny zewnętrzne i wewnętrzne

4.Specyfika myślenia intuicyjnego

4.1. Wstępne określenie

4.2. Sytuacje, wymagające myślenia intuicyjnego

Nie w każdej sytuacji niezbędne jest myślenie intuicyjne. Zgodzić się wypada z poglądem T.Bastika, że wartość myślenia intuicyjnego, w tym również inkubacji, ujawnia się przede wszystkim w rozwiązywaniu złożonych problemów twórczych, natomiast poza działalnością twórczą ten rodzaj działalności nie odgrywa większej roli. Proces rozwiązywania złożonych problemów twórczych nie dokonuje się według zasady "wszystko albo nic", lecz etapowo. Niezwykle istotną rolę odgrywa antycypacja, przewidywanie możliwych rozwiązań. R.B. Morrison mówi tu o funkcji rozpoznawczej: "uprzedza ono powoli posuwającą się karawanę dobrze uporządkowanego myślenia, pełni przez to rolę zwiadowcy i rozpoznaje rzeczywistość na długo przed tym, zanim dotrze tam rozsądny gospodarz".

Cytowany już T.Bastik wykazuje, że rola intuicji jest zależna od rodzaju twórczości, gdyż jest ona inna w rozwiązywaniu problemów naukowych, matematycznych, artystycznych itp. We wszystkich dziedzinach twórczości mamy do czynienia z dysonansem poznawczym, zarysowaniem się sytuacji konfliktowej. Przezwyciężenie tego konfliktu jest właśnie funkcją myślenia intuicyjnego, a w bardziej złożonej sytuacji może dokonywać się z udziałem fazy inkubacji; efektem jest pojawienie się "globalnego produktu pierwotnego". Dalsze jednak fazy procesu twórczego, według cytowanego autora, przebiegają odmiennie w różnych dziedzinach. W twórczości naukowej i technicznej, w ślad za pierwotnym myśleniem intuicyjnym, następuje stadium myślenia analitycznego., zmierzającego do weryfikacji zgodnie z kryteriami logicznymi trafności intuicyjnego domysłu. Inaczej sprawa ma się w przypadku twórczości artystycznej, gdzie proces twórczy może się zakończyć na fazie produktu intuicyjnego.

Rola intuicji w rozwoju poszczególnych dyscyplin naukowych ujawnia się szczególnie w tych przypadkach, gdzie mimo iż nie istniały jeszcze podstawy do logicznego wnioskowania, albo nawet wbrew uznawanym faktom i paradygmatom, wybitni uczeni potrafili tworzyć nowe koncepcje, wybiegające daleko w przyszłość, zrozumienie i uznanie których następowało znacznie później (można przytoczyć wiele przykładów takich osiągnięć).

4.3. Proces myślenia intuicyjnego

Dochodzenie do nowej wiedzy (rozwiązania problemu) inaczej oparciu inaczej myślenie intuicyjne ma swoją specyfikę, czyli dokonuje się inaczej niż w myśleniu konwencjonalnym (racjonalnym, logicznym). Na ten temat mowa będzie w p. 5-8.

4.4. Wynik myślenia intuicyjnego

O ile wynikiem (produktem) myślenia analitycznego jest z reguły wniosek, czyli jednoznaczne rozwiązanie danego problemu, to produktem interesującego nas myślenia jest jedynie domysł, przewidywanie ostatecznego wyniku, czyli - hipoteza. Wraz ze wzrostem zainteresowania myśleniem intuicyjnym, rośnie zapotrzebowanie na wiedzę o istocie domysłu, jego mechanizmami i uwarunkowaniami. Dotychczas mianem domysłu oznaczano różne zjawiska - od zwykłego zgadywania, przeczucia, działania metodą "prób i błędów" itp., do wysuwania hipotez opartych na rzetelnej wiedzy, doświadczeniu oraz racjonalnej strategii. Proponuję, aby pojęcie domysłu zarezerwować na oznaczenie specyficznego produktu (wyniku) myślenia intuicyjnego i odgraniczać od takich pojęć , jak zgadywanie, przeczucie itp.

Wynik myślenia intuicyjnego nosi więc charakter nie ostateczny, ale jedynie prowizoryczny, przejściowy, etapowy itp. T.Bastik, głównie ze względu na wynik, proponuje interesujący nas rodzaj myślenia określać mianem "pierwotnego", w odróżnieniu od myślenia analitycznego, które nazywa "wtórnym".(zob. T.Bastik 1982). Myślenie intuicyjne można określić również mianem hipotetycznego, gdyż w jego wyniku formułowane są hipotezy. W tym samym znaczeniu można mówić, że jest to myślenie problemowe.

Z powyższego wynika, że interesujący nas rodzaj myślenia w efekcie daje wyniki szybkie, ale o charakterze niepełnym, problemowym, tj. o niskim stopniu obiektywnego prawdopodobieństwa. Inaczej można powiedzieć, że o ile informacje uzyskiwane za pomocą myślenia konwencjonalnego zasługują na miano wiedzy, czyli logicznie uzasadnionych tez, to analogiczne informacje zdobyte na drodze intuicji można określić mianem jedynie "przed-wiedzy" (wiedzy wstępnej, hipotetycznej, wymagającej weryfikacji). Stawialiśmy już pytanie - czy taka wiedza może odgrywać pozytywną rolę dla współczesnego człowieka?

Potrzeba ustosunkowania się do zagadnienia znaczenia interesujących nas zjawisk wynika głównie stąd, że w tej kwestii istnieją diametralnie różne poglądy, od zdecydowanie negatywnych do przeceniających ich rolę. Obie skrajności mogą prowadzić do negatywnych następstw.

Z jednej strony negowanie istnienia myślenia intuicyjnego i dobrodziejstw okresu inkubacji jest niewątpliwie przejawem symplifikacji problematyki, a nawet - redukcjonizmu, a w praktyce może prowadzić do niepełnego wykorzystywania możliwości intelektualnych. Natomiast z drugiej strony, nieracjonalnie byłoby liczyć jedynie na "przebłysk intuicji" i oczekiwać biernie na "spłynięcie natchnienia".

Podsumowując dotychczasowe rozważania na temat specyfiki myślenia intuicyjnego, można powiedzieć, że w porównaniu z konwencjonalnym, jest ono w dużej mierze zawodne, wiąże się z ryzykiem. Jednocześnie te braki formalne w określonych sytuacjach stają się zaletami, gdy umożliwiają działać w sytuacjach, charakteryzujących się deficytem niezbędnych informacji, gdy brak jest dostatecznych przesłanek do jednoznacznego wnioskowania logicznego. Nie ma potrzeby wykazywania, że tego typu sytuacji jest bardzo dużo w działalności twórczej, gdyż wynikają one zarówno z czynników zewnętrznych (przedmiotowych) jak i podmiotowych. Odgrywają tu istotną rolę zdolności antycypacyjne człowieka. Podczas gdy istotą myślenia analitycznego jest rozumowanie, to o myśleniu intuicyjnym często powiada się, że sprowadza się ono do "bezpośredniego rozumienia bez rozumowania".

5. Przedświadomy charakter myślenia intuicyjnego

Charakteryzując myślenie intuicyjne (albo po prostu - intuicję) poszczególni autorzy z reguły przede wszystkim odwołują się do kategorii świadomości. O ile stwierdzenie ogólne, że myślenie konwencjonalne (dyskursywne, analityczne itp.) dokonuje się przy pełnej, a intuicyjne - przy ograniczonej świadomości, nie budzi większych wątpliwości, to przejście do szczegółów rodzi wiele trudności i kontrowersji. Po pierwsze- nie ma zgody poglądów co do stopnia ograniczonego udziału świadomości w procesie myślenia intuicyjnego. Po drugie -poszczególni autorzy odwołują się do różnych pojęć i posługują się wieloraką terminologią.

5.1. Meandry terminologiczne

Samo pojęcie podstawowe, tj. świadomość jest wieloznaczne i "bardzo trudne do zdefiniowania" Ograniczymy się do stwierdzenia, że jak dotąd różni psychologowie z reguły ograniczają się do wskazania dwóch następujących cech świadomości w znaczeniu introspekcyjnym, a mianowicie: 1) że jest to najwyższy poziom rozwoju psychicznego, albo - najwyższa forma czynności psychicznych; 2) że świadomość przejawia się głównie w mowie, w zdolności werbalizacji. Oba powyższe stwierdzenia poddawane są obecnie w wątpliwość, gdyż są one prawdziwe jedynie w odniesieniu do czynności typu odtwórczego, natomiast złożony proces twórczy - przynajmniej na początkowym etapie - jest trudny dla podmiotu zarówno do uświadomienia jak i wyrażenia słownego, stąd czynnikami sprzyjającymi osiągnięciom twórczym nawet w typowo poznawczych dziedzinach są m. in. zmienione stany świadomości oraz posługiwanie się metaforą.

Charakteryzując intuicję, różni autorzy tradycyjnie posługują się takimi terminami, jak: nieświadomość, podświadomość, nadświadomość i in.; w tym zakresie terminologia ulega wzbogaceniu, stąd w literaturze psychologicznej coraz częściej pojawiają się nowe terminy i pojęcia, jak np: rozszerzone stany świadomości, świadomość prawopółkulowa itp.

Istnieją podstawy do stwierdzenia, że z myśleniem intuicyjnym ścisły związek mają takie stany świadomości, jak: podświadomość, nadświadomość oraz przedświadomość.

Wydaje się, że szczególnie przydatny dla naszych celów jest termin przedświadomość. Określenie przedświadome, w znaczeniu nadanym przez Z. Freuda oznacza wyobrażenia, myśli, idee itp. , których jednostka nie uświadamia sobie w danym momencie, lecz z których może zdać sobie sprawę, które może uczynić świadomymi. W myśleniu intuicyjnym istotną rolę odgrywa przedświadomość skierowana na przyszłość, umożliwiająca antycypowanie przyszłych możliwych stanów rzeczy.

Określenie przedświadomy (zamiast nieświadomy, podświadomy itp.) charakter myślenia intuicyjnego jest bardziej trafne, gdyż: 1) jest w mniejszym stopniu obciążone historycznie; 2) nie akcentuje (a nawet w pewnej mierze zapobiega) antynomii między tym, co świadome i nieświadome; 3)akcentuje kierunek oraz konieczność przechodzenia od stanów nieuświadomych do uświadamianych. Fakt, że operacje umysłowe wchodzące w skład myślenia intuicyjnego nie od samego początku są uświadamiane przez podmiot powoduje, że może się ono dokonywać, przynajmniej częściowo, w czasie relaksacji, zajmowania się czymś innym, a nawet w czasie snu. Ta okoliczność powoduje, że powszechnie mówi się o dużej, a nawet - decydującej roli szczęśliwych przypadków w działalności twórczej, w tym - w powstawaniu odkryć i wynalazków (problematyce tej poświęciliśmy nieco miejsca w rozdziale pierwszym). Termin "przedświadomość" akcentuje również, że jeśli wynik procesu nieświadomego nie zostanie następnie przynajmniej częściowo doprowadzony do świadomości, to nie ma podstaw do mówienia o myśleniu, a najwyżej o wyobrażeniu.

Z myśleniem intuicyjnym kojarzone jest również pojęcie nadświadomości. Informacje nadświadome to absolutnie nowe, które nie wynikają z dotychczasowych doświadczeń zarówno indywidualnych jak i społecznych. Nadświadomość niewątpliwie ma związek również z koncentracją twórczą oraz zmienionymi stanami świadomości. Problemem tym warto się zająć nieco dokładniej.

O zmienionych stanach świadomości

Autorzy zajmujący się zmienionymi stanami świadomości z reguły wymieniają następujące ich cechy:

1) Zniekształcenia procesów percepcyjnych, poczucia czasu i obrazu własnego "ja". Może się to przejawiać np. w wyostrzeniu wrażeń wzrokowych i słuchowych, w złudzeniach albo nawet halucynacjach.

2) Poczucie obiektywności i wykraczania poza granice własnego "ja" psychicznego. Ma to związek z optymizmem, z wiarą w zdolności do spostrzegania zjawisk takimi, jakimi są one "naprawdę". Człowiek zdaje się być zdolny do oderwania od własnych osobistych potrzeb i pragnień i nie liczenia się z różnymi narzuconymi konwencjami. Takie transcendentne doświadczenie może pojawić się po długim wysiłku zmierzającym do rozwiązania nurtującego nas problemu. 3) Poczucie prawdy nie wymagające zewnętrznego potwierdzenia, czyli poczucie pewności, że się ma rację. Jest tak jakby "widziało się istotne cechy ukryte za pozorami".

4) Pozytywna jakość emocjonalna, czyli radość, ekstaza, nadzieja itp.

5) Niewyrażalność tych stanów za pomocą środków werbalnych; doznania te mogą być tak niezwykłe, że żadne słowa nie wydają się być odpowiednimi do ich określenia i wyrażenia.

6) Zjednoczenie i zespolenie. Odrębność własnego ja znika, granice roztapiają się i następuje zespolenie własnego "ja" z tym, co poprzednio było "nie-ja".

Szczególnie wartościowe dla twórcy (uczonego) w zmienionych stanach świadomości wydaje się poczucie wykroczenia poza granice własnego ja (ego transcendentne), czyli "poczucie oderwania się od siebie samego i swych osobistych potrzeb, dzięki czemu ma się wrażenie, że patrzy się na rzeczywistość w obiektywny i bezstronny sposób"; poczucie skuteczności swych działań to "poczucie własnej kompetencji, własnej efektywności, własnej wartości, posiadania wpływu na bieg rzeczy" i doznania szczytowe (peak experiences), czyli "momenty największego szczęścia i poczucie spełnienia doświadczane przez osoby, które osiągnęły samorealizację".

Istnieją podstawy do sformułowania następującej ogólnej tezy: "normalna" świadomość jest korzystna i wystarczająca w sytuacjach "normalnych", czyli zwykłych, codziennych, nawykowych, stereotypowych itp., natomiast w sytuacjach trudnych, niezwykłych, a więc również wymagających aktywności twórczej, korzystne okazują się często właśnie zmienione stany świadomości. Wydaje się, że dostrzeżenie wspólnych elementów w traktowanych dotąd oddzielnie zjawiskach intuicji oraz tzw. zmienionych stanów świadomości, może ułatwić postęp w obu dziedzinach.

5.2. Problemy inkubacji i olśnienia

Uwagi wstępne

Z myśleniem intuicyjnym, szczególnie w procesie rozwiązywania złożonych problemów, nierozerwalnie wiąże się interesujące i tajemnicze zjawisko inkubacji i olśnienia. W inkubacji najpełniej ujawnia się przedświadoma natura myślenia intuicyjnego, stąd problemy te zasługują na nieco dokładniejsze potraktowanie, gdyż z jednej strony zainteresowanie nimi rośnie, a jednocześnie literatura przedmiotu jest bardzo uboga oraz kontrowersyjna.

5.2.1. Hipotezy dotyczące inkubacji

Na temat istoty, mechanizmów oraz uwarunkowań inkubacji i olśnień sformułowano wiele hipotetycznych koncepcji.

a)Najszersze rozpowszechnienie znalazła, zaproponowana przez H.Poincare, koncepcja nieświadomego procesu myślowego. Mimo dużej popularności tej koncepcji, nie wyjaśnia ona mechanizmów interesującego nas zjawiska.

b)Konkurencyjna koncepcja uwzględnia zmęczenie i pogorszenie efektów działania twórcy, stąd istotą okresu inkubacji jest odpoczynek, po którym nasuwają się lepsze pomysły. Ta hipoteza nie wyjaśnia jednak, dlaczego przerwy często trwają znacznie dłużej niż jest to niezbędne do regeneracji sił oraz dlaczego postęp dokonuje się również wtedy, gdy podmiot wcale nie odpoczywa, ale aktywnie pracuje np. nad rozwiązaniem innego problemu.

c) R.S.Woodworth wysunął hipotezę, w myśl której ponowne podjęcie problemu po okresie przerwy stwarza możliwość nowego spojrzenia na problem, czyli istota inkubacji sprowadza się do uwolnienia od błędnych nastawień, pokonywania pewnych barier psychicznych Jest to bardzo interesująca koncepcja, ale nie wyjaśnia ona pojawiania się nagłych olśnień, szczególnie wówczas, gdy skoncentrowani jesteśmy na innym problemie.

Zasygnalizowane wyżej hipotezy można określić mianem klasycznych, gdyż są one najczęściej powtarzane. Jednak nie odpowiadają one wymogom współczesnej wiedzy, stąd stale są ponawiane nowe próby wyjaśnienia inkubacji oraz olśnienia.

d) J.P.Guilford proponuje hipotezę, w myśl której w okresie pasywności zewnętrznej dokonuje się transformacja posiadanych informacji, przy tym decydującym momentem jest sięganie "w głąb". Chodzi o to, że w pierwszej fazie rozwiązywania problemu z magazynu pamięci wydobywane są te informacje, które "leżą na wierzchu", czyli są najbardziej znane i oczywiste dla podmiotu, stąd generowane są pomysły trywialne, mało oryginalne, znane z rozwiązywania innych podobnych problemów. Początkowy brak sukcesu zmusza do dalszej transformacji, która dokonuje się za pomocą różnej wielkości kroków; małe kroki nie są rejestrowane w naszej świadomości, natomiast duże zwracają naszą uwagę, stąd pojawiły się takie terminy, jak insight, olśnienie, iluminacja itp.

e)Inny specjalista amerykański, D.S.P. Schubert, inkubację traktuje jako "milczący przegląd nietwórczych rozwiązań". Z tego punktu widzenia, okres inkubacji jest niezbędny do dokonania myślowego przeglądu i odrzucenia trywialnych, nietwórczych pomysłów, które ustępują miejsca bardziej oryginalnym ideom.

f)T.N.Dorsel dochodzi do wniosku, że inkubacja jest szczególnym przypadkiem reminiscencji, rozumianej jako poprawa po pewnym czasie poziomu pamiętania wyuczonego materiału, w porównaniu do poziomu pamiętania bezpośrednio po jego wyuczeniu się. Cytowany autor stwierdza, że oba porównywane zjawiska, tj. inkubacja i reminiscencja charakteryzują się podobnym rezultatem (polepszenie efektu), stąd wyciąga wniosek, że bazują one na tym samym mechanizmie psychologicznym.

g) J.C.Govan istotę inkubacji upatruje w częściowym hamowaniu aktywności lewej półkuli mózgowej, w wyniku czego "dochodzą do głosu" obrazy produkowane przez prawą półkulę, które traktuje jako "instrument, za pomocą którego proces inkubacji realizuje myślenie twórcze".

5.2.2. O niektórych badaniach eksperymentalnych

-Ponomariewa;

-Oltona i Johnsona;

-Inne

6.Przedlogiczny charakter myślenia intuicyjnego

6.1. O różnych poglądach

Problem związku myślenia intuicyjnego (czy szerzej - intuicji) z logiką jest podnoszony przez wszystkich autorów wypowiadających się w sprawie istoty niekonwencjonalnych form myślenia, jak również specyfiki procesu twórczego, zwłaszcza w nauce. W odniesieniu do tej ostatniej kwestii można wyróżnić przynajmniej cztery typy stanowisk teoretycznych:

1)poglądy na pierwsze miejsce wysuwające rolę intuicji, którą przeciwstawia się logice;

2)wypowiedzi akcentujące rolę intuicji, jednak bez akcentowania antynomii między tymi procesami;

3)poglądy głoszące przekonanie, że interesujące nas myślenie posiada również logiczny charakter, mimo że dotychczas nie jest znana specyficzna logika myślenia intuicyjnego;

4)wypowiedzi wyrażające przekonanie, że istnieje tylko logiczna droga poznania, a intuicja jest jedynie wymysłem, względnie - pojęciem "przejściowym", a więc skazanym na eliminację ze słownika naukowego.

Zwolennicy pierwszego wymienionego poglądu mówią o pozalogicznym, albo alogicznym charakterze intuicji. W tym kontekście cytowane są często słowa A. Einsteina, że "Nie ma żadnej logicznej drogi do odkrycia.(...) Istnieje tylko droga intuicji, wspomaganej przez poczucie porządku kryjącego się wewnątrz zjawiska" H.Poincare pisał: "Logika czysta (...) prowadziłaby nas zawsze do samych tautologii; nie mogłaby ona stworzyć nic nowego; z samej tylko logiki nie może się wyłonić żadna wiedza" (H.Poincare 1908,s.12). "Logicy i filozofowie poświęcili ogromną ilość prac badaniu praw rządzących myśleniem (...). Jednakże, choć może się to wydać paradoksem, praktyczna wartość logiki formalnej, praw rządzących myśleniem i metody naukowej jest doprawdy bardzo ograniczona i to zarówno w życiu codziennym, jak i w pracy naukowej. (...). Nie zaszlibyśmy daleko, odwołując się ustawicznie do praw logiki dla rozumowego uzasadniania każdego naszego kroku" stwierdza H.Selye (1967)

Można zacytować również sporo bardziej umiarkowanych wypowiedzi, właściwych dla drugiego i trzeciego wymienionych wyżej stanowisk. W tych przypadkach terminy "pozalogiczny" względnie "alogiczny" oznaczają, iż myślenie intuicyjne "nie mieści się" w ramach formalnej logiki; inaczej - że jest ono z punktu widzenia dotychczsowej logiki niezrozumiałe, a nawet - niedopuszczalne. Zwolennicy tego stanowiska biorą pod uwagę fazowy charakter procesu twórczego, a mianowicie fakt, że wytwory myślenia niekonwencjonalnego są następnie weryfikowane przez analizę logiczną.

Wyrażam przekonanie, że dotychczas używane terminy "alogiczny" i "pozalogiczny" zbyt mocno akcentują antynomie między intuicją i logiką, stąd proponuję nowy termin -"przedlogiczny". Taka nomenklatura, obok wspomnianych w poprzednim punkcie walorów, posiada jeszcze dwa dodatkowe aspekty:

1) akcentuje konieczność weryfikowania wyników myślenia intuicyjnego w świetle kanonów logiki;

2) postuluje tworzenie nowego systemu logicznego, przydatnego do analizowania i wartościowania myślenia intuicyjnego.

6.2.Rola analogii

Istnieją podstawy do oczekiwania, że w nowym systemie logiki bardziej niż dotychczas docenione będzie wnioskowanie z wykorzystaniem pewnych rodzajów analogii. Rola analogii była niedoceniana w klasycznej logice, natomiast jej znaczenie ujawnia się w procesach twórczych. Tak na przykład W.S. Jevons stwierdza, że analogii zawdzięczamy zazwyczaj "pierwsze wejrzenie w naturę przedmiotu pozornie jedynego w swoim rodzaju" i wykrycie, że "mamy ponownie do czynienia w nowej postaci ze zjawiskami, które w innej postaci były nam dobrze znane" Rolę analogii doceniono analizując wiele historycznych odkryć i wynalazków. Znany specjalista z dziedziny heurystyki, twórca metody synektycznej, W.J. Gordon uczynił ją głównym sposobem dochodzenia do twórczych rozwiązań i wyróżnił szereg rodzajów analogii, jak: prosta, personalna, fantastyczna i symboliczna.

Postawa wobec analogii zmieniała się w ciągu wieków; można stwierdzić, iż na początkowych etapach rozwoju nauki była ona przeceniana (np. przez alchemików), natomiast dominacja racjonalizmu i empiryzmu w naszej kulturze przyczyniło się do nieufnego ustosunkowania do analogii. Obecnie obserwujemy symptomy "przywrócenia równowagi w tym zakresie". Chodzi o to, że bazowanie na analogii może zarówno umożliwić dokonanie dużych odkryć i wynalazków, jak również może prowadzić w ślepe uliczki, stać się żródłem pułapki; przytaczaliśmy przykłady pozytywnej roli analogii w nauce i technice, ale również można by wskazać przykłady analogii błędnych albo "jałowych".

Istnieją podstawy do stwierdzenia, że trafność analogii jest uwarunkowana w decydującej mierze czynnikami osobowościowymi, związanymi z kolei z myśleniem intuicyjnym.

7.Pozawerbalny charakter myślenia intuicyjnego

7.1.Myślenie obrazowe

Myślenie intuicyjne posługuje się nie tyle ścisłymi terminami, co obrazami, symbolami, stąd nazwa: przedwerbalne

A.Einstein: „Wydaje mi się, że słowa albo język, czy to mówione czy pisane, nie odgrywają żadnej roli w moim procesie myślenia. Jednostkami psychicznymi, służącymi mi, jak się zdaje, jako elementy myślenia, są pewnymi znakami, niejasnymi obrazami, które można swobodnie odtwarzać i kombinować”

7.2.Rola metafory

„Istotą metafory jest rozumienie i doświadczenie pewnego rodzaju rzeczy w terminach innej rzeczy”

7.3.Denotacyjne i konotacyjne znaczenie słów

8.O innych właściwościach myślenia intuicyjnego

8.1.Znaczenie emocji

8.2.Dynamiczny charakter myślenia intuicyjnego

9.Racjonaliści i intuicjoniści

10. Podsumowanie

Kryteria porównawcze	Cechy wyróżniające myślenie konwencjonalne	Cechy wyróżniające myślenie intuicyjne
Udział świadomości:	Świadome.	Przedświadome (wynik i proces jest uświadamiany przez podmiot z pewnym opóźnieniem). Dokonuje się przy zmienionych stanach świadomości. Występują tu fazy inkubacji i olśnienia.
Udział logiki:	Logiczne (zgodne z zasadami logiki).	Logika tego myślenia nie jest jeszcze poznana, stąd możliwe określenia: alogiczne, pozalogiczne, przedlogiczne (najpierw domysł, później jego sprawdzenie i ocena logiczna).
Udział mowy:	Werbalne albo łatwo poddające się werbalizacji. Ideałem jest tu posługiwanie się ścisłą terminologią. Preferuje się tutaj denotacyjne znaczenie słów.	Pozawerbalne; przedwerbalne; obrazowe; symboliczne; metaforyczne. Większą wagę odgrywa tu konotacyjne znaczenie słów.
Emocje:	Emocje są tu niedoceniane, a częstokroć przeciwstawiane intelektowi („rozum albo uczucie”). Ideałem jest tu „obiektywne” poznanie (bez zaangażowania emocjonal-nego).	Bez pozytywnych emocji oraz motywacji myślenie intuicyjne jest niemożliwe. Jest to więc w dużej mierze myślenie emocjonalne.
Dynamika procesów intelek-tualnych:	Proces dochodzenia do nowej wiedzy dokonuje się stopniowo, kolejnymi ogniwami, czyli „krok po kroku”.	Dynamiczne; procesy dokonują się skokowo (opuszczane są istotne ogniwa), stąd olśnienia.
Możliwość stosowania reguł:	Algorytmiczne (albo- algorytmowalne), metodyczne, sterowalne itp. Wnioskowanie dedukcyjne, indukcyjne, redukcyjne i in. Ideałem są tu „twarde” reguły.	Heurystyczne. Duża rola analogii. Rezygnacja z twardych metod.
Prawdopodobieństwo wyniku:	Obiektywne (oparte na rachunku prawdopodo-bieństwa).	Prawdopodobieństwo głównie subiektywne.
Sytuacje, w jakich najczęściej występuje i sprzyjające:	Normalne (gdy są niezbędne elementy skutecznego dzia-łania: niezbędne wiadomości, informacje, narzędzia, czas itp.).	Trudne, jak: deficyt niezbędnych informacji, czasu itp. Sprzyja relaksacja, zajęcie się innymi formami aktywności (rekreacja,, muzyka, poezja).
Wynik aktywności:	Jednoznaczne rozwiązanie problemu czy wykonania zadania; rozstrzygnięcie typu: tak/nie; jest/nie jest; prawda/fałsz; dobre/złe itp. Wniosek; reguła; zasada, teoria itp.	Domysł; hipoteza; przeczucie; prekognicja itp. Wynik jedynie etapowy, wymagający weryfikacji. „Jestem przekonany, że tak jest (będzie), ale nie mogę tego udowodnić.”
Rola:	Zasadnicza, roztrzygająca.	Pomocnicza, etapowa, przejściowa, wstępna.
Idealny typ psychiczny:	Racjonalista (logik).	Intuicjonista (intuityk).

Uwagi końcowe

Treści zawarte w tym wykładzie noszą charakter jedynie wprowadzający w złożoną i kontrowersyjną problematykę. Są głównie informacje autorskie, które poszerzyć i zweryfikować można w książce: W.Dobrołowicz, Myśleć intuicyjnie, Warszawa 1995, WNT

---