Według przepisów UE wyróżnia się środki żywieniowe dla zwierząt, które obejmują:
1.Pasze (materiały paszowe i mieszanki paszowe).
2.Dodatki paszowe.
3.Premiksy.
Pasza- każda substancja, którą zwierzę jest w stanie pobrać, zawierająca strawne i fizjologicznie użyteczne składniki pokarmowe; ponadto substancja ta nie może działać depresyjnie na zdrowie zwierząt jak i na produkty od nich uzyskiwane.
Materiały paszowe- produkty różnego pochodzenia (roślinne, zwierzęce) w stanie naturalnym, świeże, konserwowane lub przetworzone oraz inne substancje organiczne i mineralne, zawierające dodatki paszowe lub nie, przeznaczone do bezpośredniego żywienia zwierząt lub służące do tworzenia mieszanek paszowych. Dzielą się na:
·materiały pochodzenia roślinnego (zielonki i produkty ich konserwowania, słoma, plewy, łuski, bulwy i korzenie okopowych, owoce, ziarna zbóż, nasiona roślin strączkowych, nasiona roślin oleistych oraz produkty uboczne przetwarzania przemysłowego)
·materiały pochodzenia zwierzęcego (świeże i wysuszone tkanki zwierzęce lub produkty przerobu surowców pochodzenia zwierzęcego, jak również naturalne pasze zwierzęce, np. mleko)
·materiały pochodzenia mikrobiologicznego (suszone i liofilizowane mikroorganizmy jedno- i wielokomórkowe, np. drożdże paszowe)
·aminokwasy, ich sole i analogi
·związki azotowe niebiałkowe
·substancje mineralne (kopaliny mineralne lub sole mineralne otrzymywane w wyniku syntezy chemicznej)
Mieszanka paszowa pełnoporcjowa- mieszanka przeznaczona do bezpośredniego żywienia zwierząt, o składzie wystarczającym do zapewnienia składników pokarmowych niezbędnych do zaspokojenia dziennych potrzeb żywieniowych danego gatunku zwierząt, w określonym wieku lub użytkowanych w określony sposób; produkowane dla dwóch rodzajów zwierząt gospodarskich: drobiu i trzody chlewnej.
Mieszanka paszowa uzupełniająca- mieszanka charakteryzująca się wysoką zawartością niektórych substancji, która ze względu na swój skład wystarcza do zapewnienia dziennej dawki wyłącznie w przypadku, gdy jest stosowana z innymi paszami. Należą tu koncentraty.
Mieszanki paszowe specjalnego przeznaczenia to pasze dietetyczne i lecznicze.
Pasza dietetyczna- zaspokajają szczególne potrzeby żywieniowe zwierząt, która ze względu na specjalny skład fizykochemiczny lub sposób przygotowania różni się od powszechnie stosowanych mieszanek paszowych; stosowane u zwierząt, które mają problemy z trawieniem, mają spowolniony metabolizm lub ze względu na stan fizjologiczny (choroby).
Pasza lecznicza- mieszanka jednego lub kilku premiksów leczniczych weterynaryjnych z jedną lub kilkoma paszami, przeznaczona, ze względu na swoje właściwości profilaktyczne lub lecznicze, do podawania w formie niezmienionej.
Mieszanki paszowe to mieszaniny:
·materiałów paszowych bez zawartości dodatku paszowego
·materiałów paszowych bez dodatku prefiksu
·materiału paszowego z dodatkiem paszowym lub prefiksem
Celowość stosowania mieszanek paszowych:
1.Podwyższenie efektywności żywienia zwierząt:
2.bardziej precyzyjne zbilansowanie
3.rozwój mikroorganizmów w przedżołądkach przeżuwaczy
4.uproszczenie technologii żywienia (mieszanki pełnoporcjowe)
5.wykorzystanie pasz niechętnie pobieranych przez zwierzęta (mocznik, mączka rybna, śruta rzepakowa)
6.dodatek aminokwasów (metionina, lizyna, tryptofan ,tyrozyna)
Premiks (przemieszka)- mieszanka dodatków paszowych lub mieszanka jednego lub więcej dodatków paszowych z materiałami paszowymi lub wodą stosowanymi jako nośniki, nieprzeznaczone do bezpośredniego żywienia zwierząt. Udział premiksów w mieszankach: od 1% do 4-5%.
Dodatki paszowe (suplementy)- substancje, drobnoustroje lub preparaty inne niż materiał paszowy; prefiksy, które są celowo dodawane do paszy lub wody w celu pełnienia w szczególności jednej lub więcej funkcji:
·korzystnie wpływa na cechy paszy
·korzystnie wpływa na cechy środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego
·korzystnie wpływa na ubarwienie ozdobnych ryb i ptaków
·zaspokaja potrzeby żywieniowe zwierząt
·ma korzystne skutki dla środowiska w wyniku produkcji zwierzęcej (ograniczają emisję substancji szkodliwych - saponiny - obniżają napięcie powierzchniowe i ograniczają rozwój drobnoustrojów)
·korzystnie wpływa na hodowlę, cechy użytkowe lub dobrostan, szczególnie wskutek wpływu na florę jelitową lub na strawność paszy
·ma działanie kokcydiostatyczne lub histomonostatyczne (dotyczy głównie drobiu)
Do dodatków paszowych zaliczamy:
·witaminy, prowitaminy i substancje o podobnym działaniu
·pierwiastki śladowe
·antybiotyki paszowe
·probiotyki
·przeciwutleniacze
·substancje zapachowe i wzmagające apetyt
·kokcydiostatyki
·emulgatory, wypełniacze, substancje wiążące, substancje przeciwzbrylające,
·barwniki
·konserwanty, detoksykanty
·regulatory kwasowości, sole buforujące
·dezodoranty (preparaty dezodoryzujące)
·zioła
·inne stymulatory wzrostu
Koncentraty białkowe i białkowo-mineralne- służą do sporządzania pełnoporcjowej mieszanki paszowej (odpowiednie rozcieńczenie ziarnem zbóż lub inną paszą energetyczną). Produkowane dla wszystkich gatunków i grup produkcyjnych.
W skali globalnej produkcja pasz przemysłowych ciągle rośnie. W ostatnich latach około 2%/ rok. W 2008 roku sięgnęła 700 mln ton (w Polsce 7 mln ton), w 2000 roku - 600 mln ton.
Pierwsza wytwórnia pasz powstała w Europie w 1870 roku, pięć lat później, w 1875 roku postała taka w USA.
Udział mieszanek średniobiałkowych w mieszankach ogółem produkowanych: stanowią ok. 88% (ok. 12% to koncentraty)
·mieszanki pełnoporcjowe dla drobiu stanowią ponad 60% wszystkich produkowanych mieszanek (w tym ok. 25% dla niosek i ok. 17% dla indyków)
·mieszanki dla trzody chlewnej (ok. 75% mieszanki dla tuczników, 15% dla prosiąt i blisko 10% dla loch)
·mieszanki dla bydła ( 90% stanowią mieszanki dla krów mleczych)
Procentowy udział poszczególnych grup komponentów w typowych mieszankach paszowych i koncentratach paszowych:
Mieszanki paszowe
Koncentraty
Pasze węglowodanowe
(zboża, otręby)
60-85%
0-15%
Pasze białkowe
(produkty uboczne przemysłu olejarskiego - śruty, nasiona strączkowych
15-30%
60-75%
Pasze mineralne
+ premiksy
3-10%
10-25%
Materiały
Zbożowe
kukurydza, pszenica, jęczmień, pszenżyto, żyto, owies, sorgo, otręby
Białkowe
-roślinne
groch, bobik, łubin, śruta poekstrakcyjna: sojowa, lniana, słonecznikowa, rzepakowa, arachidowa, zboża pastewne
-zwierzęce
mleko odtłuszczone, serwatka, kazeina, mączki rybne
Inne
susze: z zielonek, ziemniaczany, buraczany, wysłodki suche, wycierka ziemniaczana, nasiona rzepaku, oleje, tł zw, koncentraty tłuszczowe, wysłodki rzepakowe, melasa
Mineralno-witaminowe
kreda pastewna,fosforan paszowy, sól paszowa, premiksy
Zboża
-stosowane w formie śrut, rozdrabniane przed procesem mieszania
-ważny stopień rozdrobnienia zależny od gat
-pasze węglowodanowe, skrobiowe
-białko zbóż ma niską wartośc biologiczną
Od czego zależy wartośc żywieniowa zbóż?
-zawartych w nich składników (wartośc pokarmowa)
-obecności składników antyodżywczych (przydatnośc żywieniowa)
Podział zbóż co do przydatności pasz
I Zboża użyteczne bez ograniczeń
-pszenica, kukurydza, owies nagi
II Zboża użyteczne w żywieniu zw z w pełni rozwiniętym ukł trawiennym
-jęczmień, pszenżyto, owies siewny
III Zboża o ograniczonej przydatności
-żyto, sorgo
Pszenica
-ew ograniczenie w mieszankach (zbyt drogie, cenne, zbyt duża przyswajalnośc)
-dla tuczników ogranicza się by nie doszło do przetłuszczenia (zbyt dużo energii) → otręby, susz- zamiana- obniżona zawartośc energii
Kukurydza
-może ujemnie wpływac na jakośc uzyskiwanych produktów
-tuczniki- ujemny wpływ na jakośc tłuszczu (barwa żółta, miękki)
-szczególna przydatnośc w żywieniu drobiu- podwyższona zawartośc tłuszczu, db strawnośc, mało włókna
-szybki wzrost brojlerów- db wykorzystanie paszy
-dla krów o b. wys. wydajności
Jęczmień
-podobna wartośc pokarmowa do pszenicy
- większy poziom włókna surowego
-ograniczenie: drób, prosioęta, warchlaki; niewskazany dla cieląt
-doskonały dla tuczników, opasów i krów mlecznych
Pszenżyto
-ograniczenie dla drobiu (brojlerów) i młodych ssaków, z powodu występowania substancji antyodżywczych; dla pozostałych bez ograniczeń
Owies siewny
-klasyczny oplewiony
-ok 10% włókna
-nie dla prosiąt, warchlaków, brojlerów
-może byc dopuszczony dla dorosłego drobiu (gęsi, struś)
-przydatny dla koni, buchajów
Żyto
-zboże chlebowe
-ze wzgl na dużą zawartośc skł antyodżywczych (alkinorezarcynowce, pentozany), nieprzydatne dla drobiu i zw młodych
-w ograniczeniu dla opasów i krów mlecznych
Sorgo twarda okrywa, bogata w taniny
Tych udziałów nie należy ujmowac sztywno i schematycznie, bo nie stosowało się obróbki. Dostępnośc skł paszowych, zwł węglowodanów nieskrobiowych można radykalnie zwiększyc stosując dodatki paszowe (β-glukanaza, jęczmień)
Materiały białkowe
Do materiałów paszowych białkowych pochodzenia roślinnego możemy zaliczyć wszelkie uboczne produkty przemysłu olejarskiego, a także nasiona roślin strączkowych. W wyniku przerobu usuwane są przede wszystkim związki bezazotowe wyciągowe i tłuszcz. W związku z tym w produktach przerobu przeznaczonych na pasze dla zwierząt jest stosunkowo więcej włókna i białka w suchej masie niż w surowcu wyjściowym.
Przerób nasion oleistych ma na celu wydobycie z nich oleju (tzw. odolejenie), pozostała część nasion stanowi produkt uboczny przeznaczony na cele paszowe. Metody przerobu mają zasadniczy wpływ na jakość uzyskanej paszy (stopień odolejenia wpływa na ilość tłuszczu, działanie temperatury, pary wodnej i ciśnienia wpływa na strawność białka i dostępność aminokwasów oraz zawartość substancji antyodżywczych. Można wyróżnić dwa zasadnicze sposoby odolejania: ekstrahowanie (z użyciem rozpuszczalników) oraz wytłaczanie mechaniczne. W zależności od sposobu pozyskiwania oleju uzyskuje się: makuchy, wytłoki, ekspelery lub śruty poekstrakcyjne.
Makuchy- otrzymuje się przez tłoczenie drobno zmielonych i podgrzanych nasion za pomocą prasy hydraulicznej. Otrzymuje się twarde tafle, które muszą być kruszone przed podaniem zwierzętom. Zawierają od 12 do 16%.
Wytłoki- otrzymuje się metodą ciągłego tłoczenia nasion rozdrobnionych i lekko podgrzanych przy użyciu pras ślimakowych. Zawierają one od 10 do 14% tłuszczu.
Ekspelery- uzyskujemy przy użyciu pras ślimakowych bądź wrzecionowatych w wysokiej temperaturze. Mają postać drobnych grudek. Zawierają od 5 do 8% tłuszczu.
Śruty poekstrakcyjne- otrzymujemy w wyniku ekstrakcji tłuszczu z nasion za pomocą rozpuszczalników organicznych (np. benzyny). Pozostałość tłuszczu to 1-2%.
Śruta poekstrakcyjna sojowa- jest uważana za śrutę wzorcową-kontrolną(największa wartość pokarmowa spośród wszystkich roślinnych pasz białkowych). Zawiera dużo białka (ok. 47%; wartość biologiczna białka - 75-80%) i mało włókna surowego (ok. 3%). Jest doskonałym źródłem niezbędnych aminokwasów (bogata w lizynę), posiada prawie trzy razy więcej fosforu niż zboża (w 50-70% jest to kwas fitynowy). Śruta sojowa nie jest uważana za bogate źródło witamin, poza choliną. Jest najbardziej rozpowszechnionym dodatkiem białkowym w krajach o intensywnej produkcji zwierzęcej, jest smaczna i nadaje się dla wszystkich gatunków zwierząt. Śruta sojowa + kukurydza = odpowiedni bilans pod względem zawartości niezbędnych aminokwasów i ich stosunku do energii paszy.
Śruta poekstrakcyjna rzepakowa zawartość białka waha się od 30 do 39% (średnio 35%). W porównaniu ze śrutą sojową białko śruty rzepakowej zawiera mniej lizyny, ale więcej metioniny i treoniny oraz podobną ilość tryptofanu. Zawartość włókna surowego jest dość wysoka - nawet do 16% (niższa zawartość energii niż śruta sojowa). Śruta rzepakowa jest bogatszym źródłem składników mineralnych niż sojowa (Ca, Fe, Mn, P, Mg, Se, pomimo gorszej ich dostępności spowodowanej obecnością kwasu fitynowego - zaleca się dodatki Zn do paszy, gdyż fitynian czyni Zn mało dostępnym dla organizmu), zawiera też więcej choliny, niacyny, ryboflawiny, kwasu foliowego i tiaminy, ale mniej kwasu pantotenowego. Jest stosowana w żywieniu wszystkich zwierząt gospodarskich. Może stanowić nawet do 20% wszystkich mieszanek (w zależności od gatunku). Zawiera substancje antyodżywcze - glukozynolany, taniny - obniżają strawność oraz saponiny - pogarszają smakowitość).
Śruta poekstrakcyjna lniana- jest niskotłuszczowa (ok. 1%) i zawiera ok. 10% włókna surowego (dzięki łusce). Zawiera ok. 32-37% białka, dość ubogiego w lizynę, posiada znaczne ilości kobaltu oraz witamin z grupy B. Śruta lniana nie nadaje się do stosowania w żywieniu zwierząt monogastrycznych jako jedyna pasza uzupełniająca zboże (mała ilość lizyny). Jest za to dobrym składnikiem koncentratów białkowych w żywieniu krów mlecznych oraz mieszanek dla cieląt i koni. Węglowodany śruty lnianej korzystnie działają na błonę śluzową przewodu pokarmowego.
Nasiona roślin strączkowych- otoczone okrywą nasienną (stosuje się obłuskiwanie). Skład i wartość odżywcza nasion roślin strączkowych są zróżnicowane. Różnice dotyczą ilości białka (najmniej w grochu i peluszce - 20%, najwięcej w łubinie żółtym - 40%; wartość biologiczna białka: śruta) i zawartych w nim aminokwasów (lizyna: w groch - 7% białka, w łubinach - 5% białka; dzięki dużej zawartości lizyny nasiona strączkowych są doskonałym uzupełnieniem białka zbożowego, które jednocześnie wyrównuje niedobory metioniny strączkowych) oraz ilości tłuszczu (najwięcej nasiona soi - 20% - traktowana jako roślina oleista, łubin biały - 10%) i zawartości węglowodanów, a w konsekwencji wartości energetycznej (najmniej skrobi zawiera soja - 4% i łubiny - 1%, pozostałe nasiona zawierają znaczne ilości tego składnika). Białko nasion strączkowych jest dobrze trawione przez zwierzęta nieprzeżuwające, przeżuwacze wykorzystują białko strączkowych głównie jako źródło azotu dla bakterii (jest szybko rozkładane w żwaczu). Nasiona strączkowych zawierają niewiele Ca (0,1-0,2%) i P (0,4-0,5%), z którego połowa występuje w formie związanej z kwasem fitynowym; jest duża koncentracja kobaltu (8-15 krotnie więcej niż w zbożach) i manganu w łubinie białym. W żywieniu zwierząt młodych i użytkowanych rozpłodowo nasiona strączkowych należy używać ostrożnie ze względu na zawartość substancji antyodżywczych.
Do substancji antyodżywczych należą α-galaktozydy (występują we wszystkich strączkowych), inhibitory enzymów proteolitycznych trzustki (najwięcej w soi, mniej w bobiku i grochu, brak w łubinach), taniny (peluszka, bobik, groch - łupina, brak w łubinach), hem aglutyniny (soja, fasola), alkaloidy (tylko w łubinach), glukozydy (bobik i wyka), latyrogeny (lędźwian i wyka).
Nasiona strączkowych zawierają lektyny - substancje kleiste, potrafią zlepić ciałka krwi.
Materiały z roślin modyfikowanych genetycznie
Szacuje się, że około 80% roślin GMO uprawianych na świecie jest wykorzystywana na cele paszowe. Rośliny te mogą być skarmiane w sposób bezpośredni, jako zielonka, ziarno, nasiona, korzenie, bulwy lub w postaci produktów przemysłu rolno-spożywczego. Technika inżynierii genetycznej pozwala na modyfikację cech jakościowych (smak, zapach, barwa) jak i składu (zawartość białka, tłuszczu, witamin, mikroelementów, składników o właściwościach antyodżywczych czy trujących).
Susze
Produkowane z zielonek z trwałych użytków zielonych. Susze energetyczne z buraków, ewentualnie wysłodki suszone (wzbogacane amoniakiem). Są to pasze drogie, stosowane w przemysłowych mieszankach. Produkcja suszu przebiega w specjalnych suszarniach i polega na szybkim odparowaniu wody z suszonej masy przez działanie gorącymi gazami. Wartość pokarmowa suszu zależy od jakości zielonki i technologii suszenia. Zawartość składników pokarmowych waha się w granicach: białko - 14-22%, włókno surowe - 19-25%, popiół - 6-8%, karoten - 150-400 mg/kg, wapń - 22-25 g/kg i fosfor - 2,4-2,9 g/kg. Susz jest bogaty w witaminy E, K, cholinę, witaminy z grupy B, ksantofil i karoten. Zawiera dużo związków mineralnych, a także duże ilości lizyny (0,84%), tryptofanu (0,27%), lecz mało metioniny (0,26%). Susz z lucerny zawiera saponiny, które hamują wzrost kurcząt, susze z innych roślin nie zawierają saponin. Drób < 5%, świnie < 8%.
Dodatki paszowe i premiksy
W żywieniu zwierząt oprócz podstawowych składników pokarmowych, witamin i składników mineralnych stosuje się różnego rodzaju substancje określane wspólnym mianem dodatków paszowych. Składniki te nie są niezbędne do życia, ale ich obecność wpływa stabilizująco, zwiększa produkcyjność zwierząt. Do dodatków paszowych możemy zaliczyć: stymulatory wzrostu, enzymy paszowe, dodatki aromatyczne i smakowe, barwniki, kwasy organiczne, konserwanty i detoksy kanty, kokcydiostatyki, środki wykorzystywane do produkcji pasz przemysłowych, przeciwutleniacze, zioła i preparaty dezodoryzujące.
Liczba uznanych dodatków paszowych rzędu kilkuset. W zależności od ich przeznaczenia możemy je podzielić na klika kategorii:
1.Uzupełniające wartość odżywczą dawek pokarmowych (aminokwasy syntetyczne, pochodne aminokwasów).
2.Wpływające na metabolizm organizmu zwierzęcego i jakość uzyskiwanych produktów (witaminy, prowitaminy, mikroelementy, olejki eteryczne i inne).
3.Mający korzystny wpływ na funkcjonowanie przewodu pokarmowego, zwłaszcza na bytującą tam mikroflorę (antybiotyki paszowe, probiotyki, prebiotyki, enzymy paszowe i zioła).
4.Łagodzące niekorzystny wpływ produkcji zwierzęcej na środowisko (substancje dezodoryzujące).
Stymulatory wzrostu- zalicza się tu antybiotyki paszowe, probiotyki i hormony (zakazane w UE). Przyczyniają się do poprawy przyrostów masy ciała i zmniejszenia zużycia paszy.
Antybiotyki paszoweograniczają rozwój niekorzystnych dla zwierząt mikroorganizmów, polepszając wykorzystanie pokarmowe pasz, nie przechodzą do produktów zwierzęcych. Antybiotyki są stosowane dla zwierząt monogastrycznych młodych i rosnących, nie zaleca się stosowania dla zwierząt reprodukcyjnych. Niektóre antybiotyki paszowe znalazły zastosowanie w żywnieniu przeżuwaczy, jako regulatory procesów fermentacyjnych w żwaczu (Na-monenzyna - hamuje powstawanie metanu i stymuluje syntezę kwasu propionowego). Im lepsze warunki zootechniczne, tym mniejsza jest efektywność antybiotyków.
Probiotykisą to produkty zawierające żywe lub liofilizowane organizmy lub dostarczane przez nie substancje, które przyczyniają się do stabilizacji populacji mikroorganizmów i efektywności enzymatycznej w przewodzie pokarmowym, przez co wywierają dodatni wpływ na wzrost i rozwój zwierząt. Najczęściej są to odpowiednio dobrane naturalne bakterie, które wprowadzone oralnie zasiedlają przewód pokarmowy. Mikroorganizmy uważane za probiotyki: bakterie kwasu mlekowego (Lactobacillus spp., Leuconostoc spp., Streptococcus spp., Pediococcus spp.), drożdże i pleśnie (Saccharomyces spp., Torulopsis spp., Aspergillus oryzae), Bifidobacterium spp., bakteria tworzące endospory (Bacillus spp., Clostridium butyricum) oraz kultury natywne, pozyskiwane z przewodu pokarmowego zwierząt jako anaeroby fakultatywne i obligatoryjne. Probiotyki- odpowiednio wyselekcjonowane pojedyncze szczepy bakterii lub mieszaniny mikroorganizmów i ich metabolitów. Preparaty pro biotyczne muszą być odporne na działanie wysokiej temperatury (proces granulacji). Czas aktywności nie może być krótszy niż 4 miesiące. Prebiotyki są to cukry (oligosacharydy), które umożliwiają rozwój bakterii w przewodzie pokarmowym. Symbiotyki = probiotyki + prebiotyki.
Hormonysą bioregulatorami wytwarzanymi przez gruczoły wewnętrzne. Zakres ich działania jest bardzo szeroki i obejmuje wszystkie procesy rzutujące na produkcyjność (przemiana materii, wzrost, rozwój, rozród i adaptacja do środowiska).
Enzymy paszowe- ich skuteczność w dużej mierze zależy od prawidłowego doboru enzymu względem substratu (skład skarmianej paszy). Skarmianie jęczmieniem i owsem, a także pszenicą, pszenżytem i żytem wymaga dodatku β-glukanazy i arabinoksylanazy, w przypadku nasion roślin strączkowych - pektynazy i galaktazy. Obecnie wytwarzane preparaty zawierają całe kompleksy enzymatyczne gwarantujące szerokie spektrum działania (często zawierają enzymy wspomagające - proteazy i α-amylazy). Enzymy paszowe muszą być odporne na przedwczesne działanie proteaz przewodu pokarmowego, kwasu żołądkowego oraz stabilne podczas magazynowania i produkcji mieszanek paszowych. Lepsze efekty osiąga się podając preparaty zawierające enzymy paszowe zwierzętom młodym. Enzym rozkładający związki fosforowe związane w postaci kwasu fitynowego - Fitasa. Enzymy są bezpieczne - nie penetrują produktów zwierzęcych i nie wymagają okresu karencji.
Dodatki aromatyczne i smakowe- są dodawane do pasz w celu poprawy ich smaku i zapachu - niektóre pasze lub komponenty mieszanek paszowych są niechętnie pobierane przez zwierzęta ze względu na swoisty smak lub zapach (ziarno żyta, poekstrakcyjna śruta rzepakowa, pasze mineralne, itp.). Dodatki te (odpowiednio dobrane) mogą poprawić smakowitość lub ograniczyć niektóre cechy organoleptyczne pasz - szczególnie polecane dla trzody chlewnej (prosięta) i bydła mlecznego (cielęta). Przyjemny zapach zachęca zwierzęta do pobierania suchej paszy, podrażnia receptory zapachowe (zwiększone wydzielanie śliny i soków trawiennych - polepszenie żerności). Najczęściej używane dodatki naturalne - zioła oraz syntetyczne - sacharyna i wanilina, a także glutaminian sodu i syrop kukurydziany (o dużej zawartości fruktozy - prosięta preferują słodki smak paszy). Drób nie reaguje na smak i zapach pasz, ekstrakty ziołowe stymulują jednak trawienie składników pokarmowych i układ immunologiczny.
Barwniki- ich wprowadzanie do pasz wynika z oczekiwań konsumentów - dotyczy to głównie produktów drobiowych (mięso i jaja). Pasze treściwe stosunkowo bogate w barwniki: kukurydza, susze z zielonek i zioła (kwiat nagietka lub aksamitki). Podstawowym źródłem barwników dodawanych do mieszanek są naturalne i syntetyczne karotenoidy (β-karoten - prekursor witaminy A). Rośliny zawierają też ksantofile (najczęściej w formie estrów z kwasami tłuszczowymi). W przemyśle paszowym barwniki naturalne są stosowane w postaci ekstraktów skoncentrowanych (łatwiejsze przechowywanie, dozowanie i mieszanie z innymi paszami). Są również wytwarzane barwniki syntetyczne - kapsa ksantyna (czerwony) i ester etylowy kwasu apokarotenowego (żółty).Konserwanty i detoksykanty- zmniejszają ryzyko rozwoju niepożądanej mikroflory w paszy. Konserwanty są to krótkołańcuchowe kwasy organiczne (propionowy, mlekowy, cytrynowy, fumarowy, mrówkowy), kwas benzoesowy lub ich sole, dodawane pojedynczo lub w postaci mieszanin do surowców lub mieszanek paszowych. Uniemożliwiają
one lub ograniczają rozwój niepożądanych bakterii i pleśni. Stosowane w postaci preparatów płynnych lub stałych. Detoksykanty są substancjami, które unieczynniają toksyny zawarte w paszach, a będące skutkiem działalności mikroorganizmów. Grupą czynną detoksykantów są najczęściej glinokrzemiany (nie są trawione i wiążą się ze szkodliwymi metabolitami, a następnie są wraz z nimi usuwane z organizmu z kałem).
Kokcydiostatyki- istniejące preparaty hamują wczesne fazy rozwoju Eimeria sp., która powoduje kokcydiozę. Nie mogą być stosowane bez przerwy, musi być zachowany okres karencji (3-7 dni u ptaków rzeźnych). Kokcydiostatyków nie stosuje się u kur - niosek jaj konsumpcyjnych (preparaty lub ich metabolity mogą pojawić się w jajach). Stosowane obecnie kokcydiostatyki to substancje jonoforowe, blokujące transport jonów jedno- i dwuwartościowych przez błonę kokcydiów (są to lasalocyd, maduramucyna, salinomycyna, narazyna, monenzyna). Drugą grupę kokcydiosttyków stanowią produkty syntezy chemicznej (amprol, klop idol, robenidyna, a także alkaloid halofuginon).
Środki wykorzystywane do produkcji pasz przemysłowych - emulgatory, stabilizatory, środki żelujące i spulchniające(dodatki stosowane w procesie kondycjonowania paszy). Emulgatory zmniejszają napięcie powierzchniowe wody, umożliwiając równomierne wymieszanie składników nierozpuszczalnych w roztworach wodnych (wykorzystywane w produkcji m.in. preparatów mleko zastępczych oraz natłuszczania mleka chudego). Stosowane emulgatory: lecytyna (naturalny), agar, CMC (karboksymetloceluloza), dekstryny, glicerol, guma arabska, pektyny i inne (łącznie około 60 różnych substancji). Lepiszcza, środki ścinające i osłaniające - służą głównie poprawie procesów technologicznych stosowanych przy produkcji pasz przemysłowych oraz poprawie właściwości strukturalnych mieszanek paszowych (są to m.in. krzemian wapnia, kwas cytrynowy, kaolinit, ziemia okrzemkowa).
Przeciwutleniacze- są to substancje dodawane do paszy w celu ochrony składników szczególnie wrażliwych na utlenianie (kwasy tłuszczowe, witamina A, karoteny). Ich zastosowanie znacznie wydłuża czas przechowywania mieszanki paszowej bez zmiany ich wartości paszowej. Zapobiegają one również powstawaniu substancji niekorzystnych dla organizmu zwierzęcego. Preparaty pochodzenia syntetycznego: kwas L-askorbinowy, bytulohodryoksytoluol (BHT), bytylohydroksyanizol (BHA), i etoksychina (ethoksyquin - EQ). Preparaty naturalne: witamina E (tokoferol), witamina C (kwas askorbinowy) oraz bioflawonoidy. Przeciwutleniacze są skuteczniejsze, gdy jest stosowana mieszanka dwóch lub więcej substancji o podobnym działaniu.
Zioła- stosuje się w celu poprawy smakowitości paszy i apetytu, lepszego trawienia pasz, działania przeciwzapalnego, przeciwbiegunkowego i bakteriostatycznego, korzystnego działania na przemianę materii i stan zdrowia. Można stosować zioła pojedyncze lub mieszanki, świeże lub wysuszone, jako lizawki, susz, napar, odwar czy macerat. Są stosowane w niewielkich ilościach - 0,2-4% mieszanek paszowych.
Preparaty dezodoryzujące i inne - są dodawane do pasz w celu zmniejszenia wydzielania pewnych substancji, które mogą w znacznym stopniu przyczynić się do degradacji środowiska (m.in. amoniak). Stosuje się w tym celu wyciąg z południowoamerykańskiej palmy - Yucca schidigera. Pomaga ona w znacznym stopniu w utrzymaniu prawidłowych warunków zoohigienicznych w pomieszczeniach inwentarskich. Obserwuje się również poprawę produkcyjności, silniejsze i liczniejsze mioty i mniejszą liczbę upadków. Preparaty te jednak nie są w stanie zastąpić sprawnie działających systemów wentylacyjnych.
Związki azotowe niebiałkowe (NPN - non protein nitrogen)-są obecnie powszechnie stosowane w żywieniu. Należą tutaj mocznik, biuret i sole amonowe, amoniak oraz witaminy, aminokwasy syntetyczne i związki amonowe kwasów organicznych i mineralnych. Są stosowane w celu poprawienia jakości białka w żywieniu monogastrycznych (aminokwasy syntetyczne) lub uzupełnieniu białka ogólnego w dawkach dla przeżuwaczy.
Premiksy- mieszanki dodatków paszowych lub mieszanek jednego lub więcej dodatków z materiałem paszowym lub wodą nie przeznaczone do bezpośredniego żywienia zw
Podstawowe problemy produkcji premiksów
a) kwalifikacje ludzi i wyposażenie techniczne wytwórni
b) koncepcja preparatu- uwzględnienie przydatności biologicznej i technologicznej
c) dobór komponentów uwzględniają:
-użytecznośc żywieniową
-użytecznośc technologiczną
d) pkt newralgiczne przy wytwarzaniu premiksów
-homogenne wymieszanie
-dozowanie składników
Skład premiksów
-skł czynne- dodatki paszowe
-skł uzupełniające- ochronne, np. przeciwutleniacze, poprawiające wymieszanie
-nośniki
Nośniki mają zapewnic równomierne rozprzestrzenienie składników czynnych w masie premiksu w mieszankach użytkowych
Cechy premiksu
neutralnośc chem, bardzo niska higroskopijnośc, neutralne elektrostatycznie
Rodzaje nośników
1. Substancje stałe sypkie
-prod mineralne (kreda pastewna, fosforany wapnia, bentonity, glinki)
-preparaty organiczne (otręby, łuski nasion)
-substancje płynne (eody, oleje, syropy cukrowe)
Podstawowe technologie pozyskiwania i przygotowania materiałów paszowych i dodatków oraz wytwarzanie premiksów a także mieszanek uzupełniających i pełnodawkowych
Przemysł paszowy obejmuje nie tylko wytwórnie pasz przemysłowych czy mieszanki, bo związane są z nim też różne zakłady przemysłowe przerabiające poszczególne dodatki paszowe. Te zakłady przemysłowe będą uczestniczyły w prod różnych komponentów. W związku z taką różnorodnością zakładów, są też różne technologie:
I pozyskiwania i przygotowania materiałów i dodatków
-rozdrabnianie (obłuskiwanie) nasion (ziaren zbóż, nasiona strączkowych)
-suszenie
-termiczna dezaktywacja niektórych czynników antyżywieniowych
-wykorzystanie prod ubocznych przemysł rolno-spożywczego (olejarski, młynarski, browarniany)
-pozyskiwanie i produkcja skł premisków, w tym skł miner, witamin i innych dodatków paszowych
-granulowanie, ekstruzja, ekspandowanie wysokociśnieniowe
II produkcji premiksów i koncentratów
-premiksy (sypkie)
-super koncentraty miner (sypkie i w formie bloków)
-koncentraty wieloskładnikowe (białkowe)
-koncentraty tłuszczowe
-preparaty mlekozastępcze
III produkcji pasz pełnoporcjowych
-pełnodawkowe sypkie lub aglomerowane (skupione, brykietowane, waflowane, granulowane)
Właściwości technologiczne materiałów paszowych
Na właściwości technologiczne surowców wykorzystywanych jako komponentów mieszanek składają się ichwłaściwości fiz i chem. Te właściwości surowców, w tym zwł czystośc i wilgotnośc oraz wł chem, można rozpatrzec oddzielnie, w aspekcie ich wpływu na:
składowanie i przebieg technolo ich przetwarzania.
Właściwości fizyczne sypkich materiałów paszowych
1. Czystośc
organoleptycznie (barwa, zapach, ogólny wygląd); wstępna ocena materiału czy się nadaje
2.Wilgotnośc
procentowa zawartośc wody w masie materiału, którą można usunąc przez wysuszenie próbki w suszarce w temp 105C do stałej wagi. Przyjmuje się dla poszczeg surowców określony poziom wilgotności pozwalający na ich dłuższe przechowywanie:
-dla zbóż 14%, strączkowych 13% , pochodzenia zw 10%, mineralnych nie więcej niż 5%- grozi zbryleniu
3. Skład granulometryczny
rozdrobnienie surowców (stopień), komponenty mieszane ze sobą powinny miec zbliżony stopień rozdrobnienia; określa się go przez analizę sitową
4. Gęstośc w stanie zsypnym
do obliczenia pojemności w magazynach płaskich i silosach oraz wydajności maszy transporujących, przetwarzających; napełnienie cylindra o poj 1l; zsypanie z bardzo małej odległości (by nie nast. Utrzęsienie); ważenie w kg/m³
5. Gęstośc w stanie utrzęsionym
ważna cecha subs sypkich, inf o możliwości materiału do zlegania; oznacza się przy użyciu cylindra i wytrząsarki; na 5 min,
utrzęsienie prod sypkiego o dużej gęstości powoduje niewielki wzrost gęstości (5-25%), natomiast przy materiałach lekkich gęstośc może wzrosnąc o 50-100%
-pszenica 750 kg/m³- 800, kukurydza 780-820
-owies 400-550
6. Kąt usypu
charakteryzuje warunki tarcia wewn. Materiał sypki nasypany z 1 pkt na powierzchnię ma kształt stożka, kąt nachylenia tworzącej tego stożka to kąt usypu i charakteryzuje sypkoś materiału (zdolnośc przemieszczania materiału sypkiego)
Współczynnik tarcia wewn
pszenica ziarno 30 st; żyto- 28-48; kukurydza 30-40; soja 25-32; otręby 68
7. Kąt zsypu
charakteryzuje pojęcie tarcia zewn; minimalny kąt pod jakim trzeba pochylic gładką powierzchnię w stosunku do poziomej podstawy, aby znajdujący się na niej materiał sypki zaczął się zsypywac
Właściwości fizyczne ciekłych materiałów paszowych
-gęstośc- powinna byc stała, bo ukł dozujące są oparte na miernikach objętości a nie wagowych
-lepkośc- wyznaczana przy pomocy wiskozymetrów; zależy od temp, ciśnienia,
-temp krzepnięcia- dot tł pochodzenia zw, który w temp pokojowej ma postac stałą; należy go podgrzac aby go łatwo wymieszac z innymi komponentami; należy utrzymac tę podwyższoną temp w procesie technologicznym; melasa- karmelizacja w wys temp, należy utrzymywac obniżoną temp
-jednorodnośc
Właściwości technologiczne zależą nie tylko od fiz ale składu chem. Ma to wpływ na procesy rozdrabniania, mieszania. Zawartośc tłuszczu i włókna surowego decyduje o właściwościach technologicznych materiału (wpływ na obróbkę barotermiczną)
Główne etapy w procesie produkcji mieszanek przemysłowych
Przyjęcie i magazynowanie surowców, rozładunek, czyszczenie
Rozdrobnienie
Dozowanie i mieszanie
Obróbka barotermiczna (kondycjonowanie, granulowanie)
Magazynowanie i ekspedycja
Wyładunek surowców luzem
-grawitacyjny (przyczepy, wywrotki)
-pneumatyczny (kosze najezdne)
-mechaniczny (robotnicy, szufla mechaniczna, wygarniacze)
Dostarczane do wytwórni w workach na paletach (przenośniki taśmowe, ślimakowe)- sypkie
Dostarczane w cesternach (pompy do opróżniania)- ciekłe
Rurociągi transportowe
Czyszczenie matriałów paszowych
-zanieczyszczenia mineralne (kamienie, metal)
-zanieczyszczenia organiczne (nasiona szkodliwych chwastów)
Zanieczyszczenia nieorganiczne muszą byc usunięte ze wzgl technologicznych (mogą zepsuc urządzenia) i żywieniowych (matriał będzie komponentem mieszanki)
Czyszczenie i sortowanie
Wstępna separacja na kratach przyjęciowych
krata przyjęciowa- funkcja wstępnego sita, zatrzymuje bardzo grube zanieczyszczenia; 30x40 mm
Wstępne czyszczenie przed składowaniem lub rozdrabnianiem
zanieczyszczenia grube, ale mniejsze niż oczka kraty, ale większe od materiału czyszczonego, są usuwane w separatorach, gł przesiewaczach (sita, blaszane, tkane; separacja cząstek)
zanieczyszczenia drobne i lekkie są usuwane na separatorach sitowo-pneumatycznych (zatrzymują się materiały, a odsiane zostają zanieczyszczenia)
Wydzielanie domieszek ferromagnetycznych
separatory elektromagnetyczne- odsiew metalowych zanieczyszczeń (druty, gwoździe), materiał przechodzi dalej, magnez puszcza zanieczyszczenia na odrębny transporter
Obłuskiwanie i rozdrabnianie nasion
Obłuskiwanie polega na usunięciu okrywy nasiennej (plewy u owsa, łuski); obniżenie zawartości włókna, podwyższa się wartośc energet i wykorzystanie (przydatnośc w różnych mieszankach dla różńych zw), zmniejsza się zawartośc skł antyodżywczych
-nasiona strączkowych- bobik, łubin, groch, soja
-zboża- owies, jęczmień, ryż, proso, gryka, sorgo
-czasami rzepak
Metody obłuskiwania:
-nawilżone nasiona poddawane gwałtownemu suszeniu
Rozdrabniane
-cel żywieniowy- wzrasta strawnośc (przy skarmianiu całego ziarna u świń strawnoś wynosi 50%, przy rozdrobnieniu zwrasta do 70%; u innych zw te różnice są mniejsze)
-cel technologiczny (przy rozdrobnieniu przygotowujemy je do dalszych procesów technolog, rozdrobnienie ułatwia procesy mieszania i umożliwia kondycjonowanie)
-czynniki wpływające na rozdrabniane: fiz- sprężystoś, kruchośc, twardośc; chem- włókno, tł, wilgotnośc
-Procesowi rozdrabniania poddawane jest 70% surowców stosowanych do prod mieszanek