SZTUKA GRECKA
OKRESY PODOKRESY
archaiczny wczesnoarchaiczny (geometryczny) 1050 - 700 r. p.n.e.
dojrzałego archaizmu (orientalizujący) 700 - 620 r. p.n.e.
późnoarchaiczny 620 - 480 r. .p.n.e.
klasyczny wczesnoklasyczny 480 - 445 r. p.n.e.
klasyczny 445 - 404 r. p.n.e.
późnoklasyczny 404 - 323 r. p.n.e.
hellenistyczny wczesnohellenistyczny 323 - 250 r. p.n.e.
średniohellenistyczny 250 - 160 r. p.n.e.
późnohellenistyczny 160 - 30 r. p.n.e.
ODKRYCIA NAUKOWE, WYNALAZKI TECHNICZNE
druga połowa VIII w. p.n.e. ? Homer pisze o przetapianiu złota i brązu, okuciu złota, młotkach i szczypcach; opisuje cynę, ołów i hartowanie stali; wspomina o kole garncarskim;
? rozwija się alfabet grecki (litery pisane od lewej do prawej strony)
? rzymski król Numa Pompiliusz dzieli rok księżycowy na 355 dni i 12 stałych miesięcy (z uwagi na jego niezgodność z rokiem słonecznym co 2 lata przypada dodatkowy 13. miesiąc - Mercedonius)
VII w. p.n.e. ? grecki kowal, artysta wynajduje metodę lutowania żelaza
? świątynia Hery w Olimpii zostaje przykryta dachem z dachówek
? w Rzymie zbudowano pierwszy system kanalizcyjny
VI w. p.n.e. ? Grecy używają pras do uzyskania soku owocowego
? Salon z Aten wprowadza rok z 12 miesiącami mającymi przemiennie 29 i 30 dni
? Tales (Grek) formułuje prawa geometryczne służące do obliczania trójkątów, powierzchni koła i wysokości piramid; opisuje siły magnetyczne
? Anaksymenes (grecki filozof) naucza, że Księżyc czerpie swoje światło ze Słońca
V w. p.n.e. ? Rzymianie używają do oświetlenia swoich domów “naftę sycylijską” = ropę naftową
? w Grecji znane są nożyce
? w Grecji zostaje zbudowany most uliczny o długości 9,2 m. i szerokości 9 m.
? w Grecji wynaleziono wiertło do marmuru
? w Grecji użyto azbestu jako materiały na knoty
IV w. p.n.e. ? używanie wind linowych w Grecji
? pojawiła się pierwsza maszyna licząca w Grecji
? rozpowszechnia się użycie gazu ziemnego (Grecja)
? wybudowano pierwszą bitą drogę z Rzymu do Capui
? zostaje skonstruowany pierwszy, dwuosobowy, kryty pojazd wojenny (Grecja)
III w. p.n.e. ? Archimedes (Grek) oblicza liczbę Pi, wprowadza pojęcie paraboli i elipsy, oblicza pierwiastek kwadratowy i tworzy podstawy rachunku całkowego;
? upowszechnia się strzykawka tłokowa (Grecja)
II w. p.n.e. ? w imperium rzymskim funkcjonuje sieć telegrafu dymnego o zasięgu 3000 mil rzymskich
? w Rzymie zostaje wynaleziona trwała zaprawa murarska
I w. p.n.e. ? w Rzymie powstają pierwsze urządzenia do ogrzewania podłóg
? w Rzymie powstaje pierwsza gazeta (powielana drogą przepisywania)
? w Rzymie powstają pierwsze budowle cementowe
I w. n.e. ? w Rzymie wynaleziono zamek obrotowy
? w Rzymie rozpowszechnia się lustro
II w. n.e. ? Rzymianie wykorzystują drewnianą beczkę do przechowywania wina
? używane są świece z wosku i łoju (Rzym)
? W Rzymie pojawia się szybkowar
1. GRECJA
WYDARZENIA HISTORYCZNE LITERATURA I SZTUKA
1?? epoka minojska
0k. 1450 r. p.n.e. następuje koniec panowania Krety na morzu, gdyż najechali ich Grecy z lądu.
Najważniejszym ośrodkiem kultury tej epoki było Knossos, ale ok.1380 r. p.n.e. pałac w Knossos ulega zniszczeniu. Brak zabytków z tego okresu. Kultura minojska - pierwsza wysoka cywilizacja egejska; z tego okresu pochodzą pałace na Krecie, w Knossos;
Znajomość pisma - tzw. Pismo linearne A i B
Literatura ustna - ieśni bohaterskie, folklor
2. epoka mykeńska 1700 - 1200 r. p.n.e.
Głównym ośrodkiem kultury były Mykeny (zabytki pisane). Systemem sprawowania władzy były pałace. Budowano pałace obronne m.in. w Mykenach i Tebach
Literatura ustna - pieśni bohaterskie, folklor
3?? wieki ciemne 1200 - 800 r. p.n.e.
Okres nazywa się tak ze wzglęgu na stosunki polityczne i kulturowe. Ograniczyły się stosunki Grecji ze światem zewnętrznym. Ok. 1200 r. p.n.e. miał miejsce najazd Dorów, podbili oni część wysp, przed ich najazdem uchroniły się Ateny.
Ok. 1184 r. p.n.e. - zburzenie Troi.
W tym okresie następuje przejście do systemu rodowego, powstaje miasto-państwo.
Grecy kolonizują zachodnie wybrzeże Azji Mniejszej (powstaje tam Jonia ok. 1000 r. p.n.e.) IX w. p.n.e. - za pośrednictwem Fenicjan Grecy przyjmują alfabet (dzisiejszy).
4?? epoka archaiczna 800 - 500 r. p.n.e.
754 r. p.n.e. - tradycyjna data założenia Rzymu
W tym czasie miała miejsce wielka kolonizacja Greków na płn.-wsch. Kolonizują płw. Italski, zakładają Masalię (dzisiejsza Marsylia), sięgają do Hiszpanii;
wielka kolonizacja jest efektem silnej konkurencji, walki o władzę, ziemię; w tej epoce rośnie w siłę Sparta;
W Atenach dochodzi do przejęcia władzy przez tyranię, która utrzymuje się prze 50 lat;
Centrum kulturalnym jest Jonia (oświecenie jońsjie)
Sztuka wykształciła się szczególnie w trzech dziedzinach:
malarstwa wazowego, rzeźby i architekturze;
Wyodrębniły się różne style architektoniczne:
dorycki, joński i koryncki
Najpełniej architektura wyrażona jest w świątyniach
W literaturze rozwija się liryka i epika
VIII w. - są to poematy Homera i Hezjoda; Homer był postacią kontrowersyjną uczeni nie wiedzą czy tak naprawdę istniał; Hezjod był chłopem; razem stworzyli podstawy greckiej mitologii i greckiej wiary (Homer- nadał bogom kompetencje, a Hezjod to wszystko uporządkował);
776 - pierwsze igrzyska olimpijskie;
621 - pojawiają się prawa Drakona;
594 - reformy Solona
Poeci cykliczni - eksploatowali wątki Homera;
Powstaje liryka (ok. 100 lat po Homerze); twórcy:
- Kallinos - elegia;
- Alkman - liryka chóralna
- Archiloch - poezja jambiczna
VII/VI - Safona i Alkajos - liryka lesbijska
VI - Ezop - bajka
Tworzą oprócz tego:
- Symonides z Keos (autor pieśni chóralnych, twórca epigramatów)
- Tyrtajos (poezja wzywająca do walki)
- Anakreont z Teos (piewca miłości i biesiad; od jego imienia powstał gatunek - anaktreontyk)
5?? epoka klasyczna V - IV
Trwają wojny perskie, które mają swój finał w bitwie w 490 r. p.n.e.
480 - II wyprawa Persów na Grecję (bitwy pod Termopilami i pod Salaminą); Grecy wygrali tę bitwę morską, ale zostali pokonani na lądzie;
477 - Grecy rozprawiają się z Persami;
Po wojnach wzrosło znaczenie Aten i musiało dojść do konfrontacji ze Spartą - drugą potęgą;
431 - 404 - wojna peloponeska (między Atenami, a Spartą); po wojnie oba państwa są osłabione, lecz zwyciężyła Sparta;
404 - Spartanie zdobywają Ateny (jednak Ateńczycy szybko zrzucają władzę Spartan);
W tym czasie rośnie w potęgę Macedonia;
338 - bitwa pod Cheroneą - koniec niepodległości Grecji;
Macedonia zaczyna rządzić;
Akropol w Atenach jest najdoskonalszym przykładem klasycznej architektury greckiej; oprócz tej budowli ocalały inne okręgi w Delfach, Olimpii i Epidauros;
V w. p.n.e. - rozwija się grecka rzeźba; jest to przede wszystkim twórczość Fidiasza; jego styl cechowała monumentalność kształtu i powaga wyrazu
Rodzi się komedia i tragedia:
- komedia (komos - pochód) - Arystofanes z Aten;
- tragedia - Ajschylos, Sofokles (bardzo się podobał), Eurypides (nie był raczej popularny);
Wraz z pojawieniem się dramatu zaczęły powstawać teatry antyczne
Komedia dzieliła się na:
- staroattycką - Arystofanes;
- śrenioattycką;
- nową;
Herodod - ojciec historii - pojawiło się I dzieło historyczne; było mało krytyczne i fantazyjne; nastąpił rozwój prozy greckiej
Tukidydes - pisał już rzetelną historię, opisał wojnę peloponeską;
Ksenofont (uczeń Sokratesa) - pisywał o Sokratesie; zwolennik władzy arystokracji;
Platon - założył Akademię Platońską
Arystokles (uczeń Platona) - założył własną szkołę - Lykejon (dzisiejsze liceum);
6?? epoka hellenistyczna 300 - 30 r. p.n.e. (aleksandryjska)
Aleksander Macedoński podbija ogromne obszary, zdobył Egipt, sięgnął aż po Indie; po jego śmierci nie wiadomo było co zrobić z tymi terenami, komu je przyznać;
301 - bitwa pod Ipsos - rozpada się imperium Aleksandra; tereny rozdzielono między dynastie: Ptolomeuszów, Seleucydów, Antygondów;-
zaczyna się inwazja Rzymu na te tereny; Rzym stopniowo zagarnia Królestwo Pergamonu, Syrię;
31 - bitwa pod Akcjum- pod władze rzymskie dostaje się Egipt;
Ośrodkiem kultury tej epoki było muzeum zbudowane przez Ptolomeusza w III w. W architekturze na pierwszy plan wysunęło się budownictwo użytkowe, rozwinęła się urbanistyka; istniało wiele ośrodków artystycznych
Nastąpił rozwój wielu dziedzin naukowych:
Archimedes - fizyk;
Filon - powstaje turbina wodna;
Polibiusz - najwybitniejszy historyk epoki hellenistycznej;
Rzym podbił Grecję terytorialnie, sprowadzano niewolników do greckich do Rzymu. Jednak w kwestii kulturowej to właśnie Rzym fascynował się Grecją i tak naprawdę nie istniała filozofia rzymska, gdyż była ona czerpana z greckiej. Horacy powiedział, iż zwyciężeni pokonali zwycięzców. Tak naprawdę w sferze kulturowej to Grecja pochłonęła Rzym, fascynowała go.
6. EPOPEJA (EPOS)
twórca: Homer (starożytna Grecja)
“Iliada” (historia wojny trojańskiej)
“Odyseja” (przygody Odyseusza w czasie powrotu do domu)
Epopeje pisał również Wergiliusz (Starożytny Rzym)
np.: “Eneida” (wyprawa Eneasza ocalonego spod Troi)
Poetyka Arystotelesa
1. Literatura jest sztuką naśladowczą, mimetyczną - od gr. mimesis = naśladowanie
2. Istnieją rozmaite gatunki literackie, które różnią się ze względu na sposób naśladowania :
• epopeja i dyrytamb - naśladują za pomocą narracji
• tragedia - przez przedstawienie działających osób
3. Miarą wartości literatury nie jest prawda, ale reakcje odbiorcy, najpełniej oddziałuje na widza tragedia, wywołując wstrząs uczuciowy (litość i trwogę) - katharsis
(katharsis - oczyszczenie, dzięki wywołanym emocjom spektakl dramatyczny miał oczyścić ze złych uczuć i udoskonalić moralnie widza)
4. Poezja (literatura) różni się od nauki. Dzieło naukowe mówi prawdę, a dzieło naśladowcze ujmuje to, co jest prawdopodobne lub konieczne
5. Poezja działa na odbiorcę nie dzięki przedstawionym przedmiotom (odpowiednikami rzeczywistości), ale dlatego, że sposób ich przedstawienia wzbudza emocje
4.Filozofia starożytnej Grecji
a. periodyzacja i wiadomości ogólne
periodyzacja—podział na okresy, fazy
A.. Okres powstania filozofii - prawie wyłącznie kosmologiczny charakter (VI -V w. P.n.e.)
B. Okres oświecenia starożytnego - z przewagą filozofii o charakterze humanistycznym (V w. P.n.e.)
C. Okres systemów starożytnych - ściśle związany z poprzednim ; klasyczny, szczytowy okres filozofii ( IV w. P.n.e.)
D. Okres szkół - Uprzywilejowane miejsce miały zagadnienia etyczne (III - I w. P.n.e.)
E. Okres synkretyczny - o charakterze religijnym (I w. P.n.e - V w. N.e.) (usiłowanie stopienia własnego poglądu na świat z obcymi)
Grecka myśl filozoficzna powstała na przełomie VII/VI w. p.n.e. w jońskich koloniach na wybrzeżu Azji Mniejszej. Za pierwszego jej przedstawiciela uchodzi Tales z Miletu, którego wielkość i znaczenie leży w tym że na pytanie o powstaniu świata, po raz pierwszy próbował odpowiedzieć w sposób rozumowy, nie odwołując się do żadnego z istniejących systemów religijnych.
Szkoły i kierunki filozoficzne starożytnej Grecji :
• Jońska filozofia przyrody (VI - IV w. P.n.e.)
• Szkoła milezyjska (Tales)
• Szkoła efeska (Heraklit, Kratylos)
• Pitagoras i pitagorejczycy
• Eleaci (Ksenofones z Kolofonu)
• Anaksagoras z Kladzomen, Empledokles z Akragas
• Atomiści (Leukippos z Miletu, Demokryt z Abdery)
• Sofiści (Protagoras, Gorgiasz, Hippiasz z Elidy, Kalikles)
• Sokrates
• Sokratycy(V-III w. P.n.e.)
• Szkoła megarejska (Euklides z Magary)
• Cynicy (Antystenes z Aten, Diogones z Synopy)
• Cyrenicy ( Arystyp z Kyrene)
• Platon
• Akademia Platońska (Seusippios, Arkesilaos z Pitane)
• Arystoteles
• Perypatetycy (Teofrast z Eresos)
• Stoicyzm (IV w. P.n.e. - II w. N.e.)
• Stara Stoa (Zenon z Kition)
• Średnia Stoa (Panajtiaios z Rodos)
• Epikur i “ogród Epikura” (epikurejczycy)
b. ogólne informacje o poglądach Arystotelesa
Arystoteles-biografia:
Arystoteles ze Stagiry żył w latach 384-322p.n.e. Był synem Nikomacha, nadwornego lekarza króla macedońskiego Filipa II. Kiedy miał 17 lat udał się do Aten gdzie spędził następne 20 lat w akademii Platona na początku jako uczeń a następnie jako samodzielny badacz i wykładowca. Po śmierci Platona opuścił Ateny. Od 343 p.n.e. był wychowawcą Aleksandra Wielkiego, a następnie w 335r. Wrócił do Aten gdzie założył własną szkołę filozoficzną zwaną Likejonem lub szkołą perypatetycką czyniąc ja instytutem planowych i zespołowych badań naukowych w dziedzinie humanistycznej i przyrodniczej. Po śmierci Aleksandra Wielkiego opuścił Ateny obawiając się prześladowań stronnictw anty macedońskich. Przeniósł się do Chalkis na Eubei gdzie wkrótce zmarł.
Arystoteles-filozofia
Arystoteles wyłączył logikę z filozofii, uznał ja za narzędzie i podstawę wszelkiej nauki. Opracował szczegółowo teorie pojęć, definicji, sądów i wnioskowania. Poznanie ludzkie rozpoczyna się od spostrzeżeń, z których umysł drogą abstrakcji wydobywa cechy wspólne dochodząc do pojęć ogólnych; wszelka wiedza wychodzi od doświadczenia i drogą indukcji dochodzi do zasad i prawd ogólnych, z których drogą wnioskowania sylogistycznego wyciąga wnioski szczegółów. Arystoteles dokonał podziału filozofii na teoretyczną (filozofia przyrody, matematyka, metafizyka ) i praktyczną (etyka, polityka, teoria sztuki). Ośrodkiem filozofii jest teoria bytu (metafizyka): odrzucił w niej naukę Platona o ideach, stwierdzając że istnieją tylko rzeczy jednostkowe. Każda rzecz jest syntezą dwu nierozdzielnie istniejących “elementów”, które można wydzielić tylko w drodze abstrakcji: materii (biernego tworzywa) i formy (czynnika dynamicznego), która kształtuje materię w ściśle określonym kierunku, tj. W kierunku maksymalnego rozwinięcia cech gatunkowych, czyli osiągnięcia tzw. Pełni gatunkowej. W rzeczach poznawalna jest jedynie forma, ujmuje ją umysł w pojęciach ogólnych. W świecie organizmów żywych formą jest “dusza” - zasada życia i ruchu oraz postrzeżeń i myślenia u człowieka; nie istnieje oddzielnie od ciała. Wszechświat jest łańcuchem przyczynowo i celowo powiązanych ze sobą zjawisk, początek jego stanowi pierwsza przyczyna, niezmienny, niematerialny i absolutny byt, poruszający inne ogniwa. Świat jest wieczny, ośrodkiem jego jest płaska ziemia, wokół której krążą sfery gwiezdne poruszane przez istoty boskie. Ruch tłumaczył jako dążenie ciał do swoich celów. Odrzucając wyniki badań pitagorejczyków o kulistości ziemi i jej obrocie wokół osi i centralnego ciała oraz formułując fałszywie prawo ruchu, na długie wieki zahamowało rozwój mechaniki i astronomii. W etyce za najwyższe dobro i cel jednostki uznał Arystoteles doskonałość, której osiągnięcie jest równoznaczne ze szczęściem. Doskonałość tę osiąga człowiek przez rozumne działanie zarówno w dziedzinie poznania, jak i w dziedzinie praktycznej. Dziedziną poznania rządzą cnoty umysłowe: mądrość, rozsądek i inne, w dziedzinie działania męstwo, hojność itp. Cnót jest tyle, ile rodzajów czynności wykonywanych przez człowieka. Polegają one na zachowaniu właściwego środka wskazanego przez rozum. Np. Odwaga jest rozumnym stosunkiem do lęku: bać się tam gdzie nie należy, jest tchórzostwem, nie lękać się tam gdzie trzeba, jest zuchwalstwem. Na konkretnym materiale istniejących konstytucji snuł Arystoteles teorie sprawiedliwego państwa i najlepszego ustroju. Stał na stanowisku, że każdy ustrój jest dobry, jeśli ma na celu dobro obywateli, i każdy staje się zły, gdy zaczyna służyć interesom warstwy rządzącej. Istnieją trzy dobre formy rządu: monarchia, arystokracja i rządy ludu ku dobru ogólnemu. Zwyrodnienia ich to tyrania, oligarchia i ochlokracja, czyli rządy tłumu. Pracę fizyczną stawiał Arystoteles niżej od umysłowej, był za utrzymaniem systemu niewolniczego. Jego uwagi na temat ekonomiki i pieniądza do dziś nie straciły swej wartości.
• dzieła Arystotelesa
• z logiki : “Organon” (narzędzia myślenia)
• z fizyki : “Physike akroasis” (wykłady o przyrodzie) ; “O niebie” ; “O zjawiskach meteorologicznych”
• z biologii : “Historia naturalna zwierząt” ; “Anatomia zwierząt” ; “O rozmnażaniu się zwierząt”
• z psychologii : najważniejsze dzieło “O duszy”
• z filozofii bytu : pisma zebrane w 14ks. Pod wspólnym tytułem “Metafizyka”
• z etyki i nauk społecznych : “Etyka Eudymejska” ; “Etyka Nikomachejska” ; “Etyka Wielka” ; “Polityka” ; “Ustrój polityczny Aten”
• z teorii sztuki : częściowo zachowana “Poetyka”
uczniowie i następcy Arystotelesa :
• Teoftas
• Eudomos z Rodos
• Arystoksenos z Tarentu
• Dikajarach z Messeny
• Straton z Lampsakos
c. Sokrates
• biografia
Sokrates żył w latach 469 - 399 p.n.e. Był synem rzeźbiarza, za młodu uprawiał ten sam zawód. Brał udział w wojnie peloponeskiej i odznaczył się w bitwach ze Spartanami pod Potideą (429) i Amfipolis (422).W 406 sprawuje urząd prytana (urzędnik w 1/10 rady w Atenach) i jako jedyny z prytanów przeciwstawił się żądaniom ludu, który chciał skazać na śmierć wodzów w zwycięskiej bitwie koło Arginuz za niepogrzebanie żołnierzy. Prowadził ubogie życie “ulicznego” nauczyciela i w oczach Ateńczyków różnił się od sofistów tym tylko że za naukę nie brał pieniędzy. Nie pozostawił żadnych pism poglądy jego znamy z “Dialogów” Platona i wspomnień Ksenofonta. W 70r. Życia został oskarżony o bezbożność i demoralizowanie młodzieży został skazany na śmierć przez wypicie cykuty po trzydziestu dniach więzienia. Odrzucił możliwość ucieczki zorganizowanej przez przyjaciół.
• poglądy
1? przeciwstawił się sofistom
2? głosił istnienie powszechnej prawdy i bezwzględnego dobra, które można osiągnąć na drodze tworzenia jasnych pojęć i definicji, aby to osiągnąć należy najpierw zastosować metodę elenktyczną, a następnie metodę maieutyczną, tak zdobyte pojęcia dają wiedzę pewną i obiektywną, a ta prowadzi do postępowania moralnego ludzi, co w wyniku niesie poprawę stosunków społecznych
3? interesował się etyką - starał się wprowadzić jasne, pełne i powszechnie ważne pojęcia
4? u podstaw moralnego postępowania stoi wiedza o tym, co dobre i złe, co sprawiedliwe, a co nie, co etyczne i nieetyczne - w tym sensie wartości moralnych można się uczyć, a wprowadzone w praktykę dają człowiekowi szczęście
5? osiągnięcia Sokratesa w budowie definicji weszły na stałe do filozofii
Sokrates wobec demokracji ateńskiej :
był przeciwny
mówił (“Obrona Sokratesa”) “Bo mnie się zdaje że “gorszy człowiek” nie ma prawa zaszkodzić lepszemu.” - zarzucał, że każdy niezależnie od wiedzy i wartości ma takie same prawa zarówno w decydowaniu o sprawach społecznych jak i w osądzaniu innych nawet bardziej wartościowych od niego. Osądy te są często niezgodne z rzeczywistością (np. Proces samego Sokratesa miał ponoć podłoże polityczne a nie jak oficjalnie twierdzono moralno-etyczne)
• pojęcia :
dajmonion - (istota boska, duch opiekuńczy) wewnętrzny głos ostrzegawczy (pochodzenia boskiego), powstrzymująca człowieka od popełnienia zła ; sumienie
elenktyczny - metoda zbijania = elenktyczna - należy obalić pojęcia i twierdzenia fałszywe
maieutyczny - metoda maieutyczna = metoda indukcyjna - należy na drodze analogii i zestawienia poszczególnych przypadków ustalić cechy wspólne badanej rzeczy, które składają się na wystarczające określenie-definicję
• sofiści
działali w V w. P.n.e. w Grecji
zawodowi nauczyciele “mądrości”
samodzielni myśliciele
przygotowywali młodzież do życia publicznego
chcieli wychować światłych i mądrych obywateli, potrafiących rządzić państwem i własnym życiem osobistym
uczyli: literatury, matematyki, astronomii, muzyki, przedmiotów nauk o społeczeństwie
przykładali dużą wagę do umiejętności przedstawiania i udowadniania swoich poglądów - rozwój dialektyki - a później jej nadużywanie w uzasadnianiu twierdzeń fałszywych (sofizmaty)
interesowali się sprawami związanymi z życiem i działaniem ludzkim, zapoczątkowując kierunek badań humanistycznych
najwybitniejsi sofiści:
• Protagoras - człowiek jest miarą wszystkich rzeczy - każdy ma prawo uznawać swoje poglądy za prawdziwe, wobec czego rzeczywistość jest zmienna i różnorodna i raz jawi się w takiej innym razem w innej postaci -nie istnieje jedna i powszechnie obowiązująca prawda - mędrcami są ci którzy potrafią wybrać prawdy lepsze - uznawanie praw za powszechnie obowiązujące jest wynikiem umowy (prawa, obyczaje, wierzenia, państwo)
• Gorgiasz
• Hippiasz
• Prodikos
• Trazymach, Kallikles, Krytiasz - uważali prawo za wytwór słabych i głosili powrót do prawa natury, które pojmowali jako pierwotne prawo silniejszego i dążenie do władzy pozbawione skrupułów
najwybitniejsi uczniowie sofistów :
• Trazymach
• Polos
d. Platon
• biografia :
Platon, a właściwie Arytokles syn Aristona (Platonem został nazwany z uwagi na szerokie ramiona) żył w latach 427 - 347 p.n.e. Urodził się w bogatej rodzinie (ojciec pochodził z królewskiego rodu Kodrydów, matka spokrewniona jeszcze z Salomonem). Z domu wyniósł dość staranne jak na te czasy wychowanie i wykształcenie. Uczył się początkowo filozofii od Kratylosa, lecz kiedy spotkał Sokratesa, zafascynował się nim, jego poglądy wywarły na nim wielkie wrażenie i już nie odstąpił go na krok, stał się jego uczniem. W tym okresie zaczął pisać “Dialogi”, były to krótkie obrazki dramatyczne w których występował Sokrates, z czasem Platon zaczął wkładać w jego usta własne poglądy. Po śmierci nauczyciela wiele podróżował. Dziewięć lub dziesięć lat spędził w Magerze. Był między innymi na wybrzeżu Afryki Północnej u matematyka Teodora (również ucznia Sokratesa), w Egipcie, kilkakrotnie na Sycylii, w Sarakuzach, na dworze Dionizyjskim. Kiedy miał 45 lat wrócił do Aten i założył szkołę filozoficzną zwaną Akademią Platońską. Umarł w wieku 81 lat.
• poglądy :
1? sprzeciwiał się relatywizmowi sofistów i atomistycznemu materializmowi
2? od Sokratesa przyjmował, że wiedza pewna i powszechna zawiera się w pojęciach ogólnych i nie tylko dotyczących dziedziny etyki, ale i wszelkiego bytu
3? od Heraklita przyjmował, że postrzeżenia dają jedynie obraz świata materialnego, a ten ma naturę zmienną i zjawiskową, rzeczy ulegają ciągłym zmianom, powstają i giną, zatem wiedza o nich jest niepewna.
4? podobnie jak postrzeżeniom zmysłowym odpowiada świat fizyczny, tak też pojęciom ogólnym odpowiadać musi jakiś świat niezmienny i niezniszczalny ; jest to świat idei. Jak istnieją rzeczy piękne, tak też istnieć musi samo piękno. Idee powiązane są między sobą logicznymi związkami, tworzą hierarchię z idea dobra na czele, istnieją nie w świecie fizycznym ani psychicznym, lecz w jakimś innym wymiarze, istnieją jednak realnie i to bardziej niż świat otaczający, który jest tylko ich odbiciem. Struktura rzeczywistości jest dwoista (dualizm). Jednak bardziej istotne są idee - stanowiące osnowę każdej rzeczy (idealizm)
5? Natura człowieka jest nie jednolita, oprócz ciała istnieje niematerialna i niezniszczalna dusza, która jest źródłem życia i ruchu. Dzięki swemu pokrewieństwu ze światem idei, dusza poznaje pojęcia ogólne na drodze rozumowania lub intuicji, a postrzeżenia zmysłowe są jedynie okazją, a nie przyczyną poznania.
6? Świat materialny posiada strukturę celową i rozumną, ponieważ zbudowany został przez boskiego budowniczego (Demiurga) z odwiecznej materii na wzór świata idei. Z tego też względu świat jest jeden ; wielkość światów doskonałych jest nie do pomyślenia ; nosi on w sobie cechy doskonałości tamtego świata ; świadczy o tym kulisty kształt ziemi i okrężny ruch ciał niebieskich po stałych i geometrycznie prawidłowych szlakach (wyniki badań pitagorejczyków)
7? w dziedzinie etyki stworzył teorię czterech cnót podstawowych, które rządzą poszczególnymi częściami duszy (mądrość - częścią rozumną; męstwo - impulsywną; umiarkowanie - pożądliwą; sprawiedliwość - sprawuje ogólną kontrolę nad innymi)
8? Ład i harmonijne ukształtowanie życia daje radość, która jest nieodzownym warunkiem szczęścia.
9? podjął próbę klasyfikacji dóbr (dobra konkretne, nietrwałe i przemijające - szczebel na drodze do dóbr nieprzemijających z ideą piękna na czele) - obraz idealnego państwa w “Rzeczypospolitej”
10? realizuję ideę ładu i sprawiedliwości
11? państwo ma posiadać strukturę ograniczoną - każdy ma swoją funkcję wyznaczoną wspólnym dobrem obywateli-jest miejsce tylko dla ludzi użytecznych
12? funkcje podstawowe: zarządzania - spełniają ją mędrcy-filozofowie; obrona - strażnicy państwa; wytwarzanie dóbr materialnych - rzemieślnicy
13? każda grupa żyje jako odrębna warstwa społeczna we właściwych sobie warunkach
14? przejście między grupami możliwe są w wyjątkowych wypadkach
15? dla pierwszych dwóch grup postulował zniesienie własności prywatnej i wspólnotę życia.
16? twórczość:
17? napisał “Dialogi” i listy
18? najbardziej znane to : “Obrona Sokratesa”, “Charmides” - o roztropności ; “Protagoras” - o cnocie ; “Gargiasz” - o retoryce i jej szkodliwości w życiu politycznym ; “Fedon” - o śmiertelności duszy ; “Uczta” - o miłości ; “Teajtet” - o poznaniu; “Państwo” i “Prawa” - o państwie i idealnym ustroju
funkcja motywu jaskini
Jaskinia Platona to symbol znikomości wiedzy ludzkiej, mizernych perspektyw w poznaniu. Platon napisał w “Republice”: “Wyobraź sobie ludzi żyjących w [...] jaskini [...] od dzieciństwa przykutych do miejsca [...] nie mogących obejrzeć się za siebie [...] daleko za nimi płonie ogień, na którego tle poruszają się postacie [...] więźniowie widzą tylko ich cienie na ścianie przed sobą.” [patrz antologia]
• pojęcia :
1? idea - patrz poglądy
2? idealizm obiektywny- kierunek filozoficzny przeciwstawny materializmowi, głoszący tezę o pierwotności absolutnego ducha lub powszechnego rozumu, a wtórności materii.
e. epikureizm
Kierunek filozoficzny założony przez Epikura z Samos (żył w latach 341-270 p.n.e.; ok. 307 założył szkołę w Atenach) poszukujący odpowiedzi na pytanie, jak żyć, aby być szczęśliwym ; a więc postępować rozsądnie, żyć w spokoju, wierzyć świadectwu zmysłów, odrzucając przesądy i wiarę we wpływy sił nadnaturalnych; jednym dobrem jest przyjemność (albo brak bólu), którą daje doskonała harmonia ciała i umysłu, płynąca z prostego, cnotliwego i sprawiedliwego życia, nie zakłóconego przez strach przed bogami i śmiercią .
f. stoicyzm :
Zasady szkoły filozoficznej stoików, założonej w III w. p.n.e. przez Zeniona z Kitionu (na Cyprze), oparte na etyce surowej cnoty, polegającej na zachowaniu równowagi duchowej nie zakłóconej radością ani smutkiem, na wyzbyciu się namiętności i na życiu zgodnym z naturą i rozumem.
6. mit
- (gr mythos - słowo legenda) opowieść o bogach, legendarnych bohaterach, nadnaturalnych wydarzeniach związanych z ich działalnością, próbująca wyjaśnić naturę i przeznaczenie świata i człowieka;
Mity pełniły funkcje:
1? Poznawcze - umożliwiały interpretacje zjawisk przyrody
2? Światopoglądowe - jako podstawa wierzeń religijnych
3? Sakralne - poprzez powiązanie z kultem bóstw i rytualnych obrzędów
Topos - powtarzający się obraz lub motyw literacki np.: Amor przeszywający serce strzałą.
Archetypy - pierwowzory ludzkich postaw i zachowań np.: czułość matki (Demeter); pradawne niezmienne wyobrażenia, które tkwią w świadomości zbiorowej każdej społeczności.
Motyw wędrowny - motyw “uniwersalny” powtarzający się zarówno w mitach jak i baśniach np.: motyw jabłka, olbrzym o niezwykłej sile itp.
W mitologii zostały utrwalone m.in. wzorcowe postawy ludzkie (patrz archetypy). Przykładem jest m.in. postawa Prometeusza (tytan, który wykradł bogom ogień i nauczył ludzi jak się nim posługiwać) czyli postawa, w której postępowanie jednostki ma służyć dla dobra większych grup społecznych
MIT A LITERATURA
Mit powstał jako opowieść ustna o stałej osnowie fabularnej, która - przekazywana ustnie - miała różne warianty. Mit występował w wielu wersjach, szczegóły nie były ważne, liczyła się całość. Mit nie jest więc gatunkiem literackim, ale spowodował powstanie gatunków w literaturze np.: epos jako zapis mitu.
MIT W SPOŁECZEŃSTWIE :
1? pierwotnym - składnik kultury ludów, tworzący więź społeczną, uświadamiający tożsamość i odrębność społeczności i określający obyczaje i tradycje
2? współczesnym - opowieść o charakterze ponadczasowym, ukazująca różne cechy i postawy charakterystyczne dla ludzkiej natury
*mity socjopolityczne (np.: nadczłowiek) - oddziaływanie na świadomość społeczeństwa, kształtowanie jego zachowań i przeświadczeń
7. Powtórzenie treści ”Mitologii” J. Parandowskiego
a) bogowie:
• Zeus - najwyższy z bogów, syn Kronosa i Rei. Jako niemowlę ukryty przed ojcem na Krecie, wykarmiony przez kozę Amalteę. Gdy dorósł obalił władzę ojca i uwolnił swe rodzeństwo połknięte przez Kronosa. Stał się ojcem bogów i ludzi, panem nieba, światła i piorunów, opiekunem praw. Królował na Olimpie z małżonką Herą. Miał wiele romansów z boginiami, nimfami i kobietami śmiertelnymi, a dzieci z tych związków były zaciekle prześladowane przez Herę. Jego atrybutami były: orzeł, dąb i piorun.
• Hera - najstarsza córka Kronosa i Rei, siostra i żona Zeusa, najpotężniejsza bogini na Olimpie. Była opiekunką małżeństw i wierności małżeńskiej, patronką niewiast. Podczas konkursu piękności Parys nie przyznał jej pierwszego miejsca. Zazdrosna, gwałtowna i mściwa; w czasie wojny trojańskiej stała po stronie Greków. Jej atrybutami były: paw, owoc granatu, lilia i nieśmiertelnik.
• Posejdon - syn Kronosa i Rei, pan mórz. Wzniecał i uspakajał burzę, trójzębem dźwigał okręty uwięzione wśród skał lub osiadłe na mieliźnie, jego gniew powodował trzęsienie ziemi. Jego władzy podlegały też wyspy, nadbrzeża i przystanie. Walcząc z Ateną o miasto Ateny, stworzył konia. Jednak drzewko oliwne bogini okazało się cenniejsze, więc walkę przegrał. Obrażony zatopił równinę w Eleuzis. Jego liczne potomstwo (Polifem, Pegaz, Skiron, Orion), dziedziczyło najgorsze jego cechy - okrucieństwo i gwałtowność.
• Hades - syn Kronosa i Rei, władca podziemnego świata zmarłych, mąż Persefony. Jego siedzibą był Ereb. Jako patron bogactw naturalnych ziemi, zwany Plutonem.
• Demeter - córka Kronosa i Rei, bogini pól i urodzajów, nauczyła ludzi uprawy roli. Z Zeusem miała córkę Korę (Persefonę). Kiedy Hades porwał Persefonę, opuściła Olimp, co spowodowało zamarcie wszelkiego życia na ziemi. Wówczas Zeus nakazał Hadesowi oddanie matce na pewien okres w roku Persefony.
• Dionizos - syn Zeusa i Semele, bóg winnej latorośli, wina i płodnych sił przyrody, rządzi narodzinami, śmiercią i zmartwychwstaniem. Jego matka spłonęła, gdy za namową zazdrosnej Hery, poprosiła Zeusa, by zjawił się w boskim majestacie (wśród gromów i błyskawic). Zeus uratował dziecko i donosił w swym udzie. Dionizos nauczył ludzi uprawy winnej latorośli i produkcji wina. Stwarzał z niczego mleko i miód, a gdy uderzył laską w ziemię wytryskała woda.
• Afrodyta - bogini miłości i piękności, opiekunka żeglarzy, wyłoniła się z piany morskiej niedaleko Cypru. Była żoną Hefajstosa, który dowiedziawszy się o jej miłostkach z Aresem uwięził ich w metalowej sieci. Dziećmi bogini i Aresa były Harmonia i Eros. Jej kochankiem był również myśliwy, Adonis ,który został zabity przez dzika. Afrodyta poprosiła Zeusa by dał mu z powrotem życie i tak Adonis spędzał pół roku wśród żywych. Była matką Eneasza. Wygrała konkurs piękności, otrzymując jabłko Parysa, co było pośrednią przyczyną wojny trojańskiej. Afrodyta stała po stronie Trojan. Jej atrybutami były: mitr, róża, jabłko, łabędź, jaskółka, gołąb i zając.
• Eros - bóg miłości, najmłodszy z bogów, syn Afrodyty. Zakochany w królewnie Psyche. Odwiedzał ją nocą i nie pozwolił by go zobaczyła i dowiedziała się kim jest. Jednak Psyche nie usłuchała i tak jak jej przepowiedział, cierpiała zgryzotę, ból i mękę zsyłane przez Afrodytę. Zeus zlitował się nad kochankami i przyjął Psyche na Olimp, gdzie odbyły się ich zaślubiny.
• Tanatos - syn Nocy, bóg śmierci, zlatywał na czarnych skrzydłach i odcinał złotym nożem konającemu pukiel włosów. Gdy miał umrzeć król testalski - Admet, Apollo uzyskał obietnicę bogów piekieł i w zamian za inne życie król miał żyć. Jednak ani jego rodzice, ani nikt ze służby nie zgodził się. Poświęciła się jego młoda żona Alkestis. W dniu kiedy umarła w pałacu Admeta gościł Herakles. Gdy dowiedział się o tym, poszedł na cmentarz i spotkał Tanatosa, który przyszedł po jej duszę. Herakles schwytał go i nie chciał wypuścić, dopóki ten nie zwrócił życia Alkestis.
• Ares - syn Zeusa i Hery, bóg wojny. Nauczył ludzi okrucieństwa, które przejawiało się w wojne. W czasie walki towarzyszyły mu bóstwa: Bojaźń, Strach, Niezgoda i Mord. Nie lubiany przez ludzi i bogów. Kochanek Afrodyty.
• Artemida - córka Zeusa i Latony, siostra Apollina, dziewicza bogini lasów, gór, łowów i dzikich zwierząt. Nie pozwalała mężczyznom nawet spojrzeć na siebie. Młody myśliwy Akteon, polując w lesie, podejrzał kąpiącą się boginię. Gdy ta go dostrzegła, chlapnęła na niego wodą i zmienił się w jelenia. Wtedy jego własne psy wytropiły go i rozszarpały.
• Apollo - syn Zeusa i Latony, brat Artemidy, bóg słońca, światła i wyroczni; patron wieszczów, śpiewaków i poetów, przewodnik muz. Najpiękniejszy z bogów, posiadał dar wiecznej młodości, mistrz gry na cytrze. Wygrał zawody z flecistą Marsjasem, pokonanego obdarł ze skóry. Niezadowolony król Midas, który głosował za Marsjasem został ukarany. Apollo dał mu ośle uszy. Niedościgniony łucznik, szydził nawet z Erosa. Ten trafił strzałą miłości w serce Apollina, a strzałą nienawiści w serce Dafne. Nimfa uciekała przed bogiem, a gdy miał ją złapać, poprosiła matkę Ziemię, by ta zmieniła ją w drzewo laurowe.
• Hermes - syn Zeusa i Mai, opiekun mówców, pasterzy, kupców i złodziei. Jako dziecko ukradł Apollinowi stado bydła i aby przebłagać jego gniew podarował mu cytrę ze skorupy żółwia, w zamian otrzymał od brata laseczkę z leszczyny, która uśmierzała spory i godziła nieprzyjaciół. Hermes rzucił ją pomiędzy dwa walczące węże, które oplotły laskę, tworząc kaduceusz. Był posłańcem bogów, aby wywiązać się ze wszystkich zadań, sprawił sobie małe skrzydełka u sandałów.
• Hefajstos - syn Zeusa i Hery, bóg ognia, sztuki kowalskiej i złotniczej. Kulał, gdy ojciec w gniewie zrzucił go z Olimpu. Nauczył ludzi obrabiania metali i wykonywania dzieł sztuki. Wykuwał pioruny dla Zeusa, jego dziełami były: zbroja Achillesa, berło i tarcza Zeusa. Najbrzydszy z bogów - mąż najpiękniejszej z bogiń, Afrodyty.
• Atena - ukochana córka Zeusa, urodziła się z jego głowy, była uosobieniem rozumu i mądrości; przyszła na świat w pełnej zbroi - bogini wojowników. Wieczna dziewica, nie miała czasu i nigdy nie myślała o miłości czy małżeństwie. Atrybutami jej były tarcza, dzida, hełm, sowa i drzewo oliwne.
• muzy - dziewięć córek Zeusa i Mnemosyne (Pamięć). Każda z nich opiekowała się jakąś sztuką, a ich zwierzchnikiem był Apollo.
• nimfy - istoty pośrednie między bogiem a człowiekiem, żyły długo i nie starzały się. Były uosobieniem tego, co w przyrodzie miłe, wdzięczne, wrażliwe i delikatne. Ich żywiołem była woda, czuwały nad jej czystością i dostatkiem. Boginie zdrowia mogły dawać jasnowidzenie; przepowiadały przyszłość, mieszkały w źródłach albo w grotach. Wszystkie kochały Narcyza, który jednak zakochany we własnym pięknym odbiciu, umarł nad stawem, w którym się przeglądał. Na jego grobie wyrósł kwiat nazwany narcyzem.
b) postaci:
• Odyseusz - syn Leartesa, mąż Penelopy, ojciec Telemacha. Król Itaki. Jeden z bohaterów wojny trojańskiej, słynął ze sprytu i wymowy, dlatego brał udział w licznych poselstwach. Za zasługi i męstwo przyznano mu zbroję po Achillesie. W czasie powrotu spod Troi burza zmieniła kurs okrętów. Później Odyseusz przez 10 lat tułał się po różnych krainach (patrz wędrówka Odyseusza).Po powrocie zabił wszystkich zalotników swej żony.
• Jazon - syn Ajzona, wychowany przez centaura Chejrona. Brał udział w wyprawie Argonautów po złote runo. W zamian miał być mu zwrócony tron jego ojca, którego przed laty pozbawił go brat Pelias. Dopłynąwszy do Kolchidu, z pomocą córki króla, czarodziejki Medei sprostał zadaniom, by zdobyć złote runo. Zaorał pole spiżowymi, ziejącymi ogniem bykami, zasiał smocze zęby i zabił wyrosłych z nich wojowników. Później zabił smoka, który strzegł złotego runa. Do Jolkos wrócił wraz z Medeą, która odmłodziła jego umierającego ojca, a podstępnie zamordowała Peliasa, przez co razem z Jazonem musieli uciekać z miasta. Przyjął ich król Koryntu Kreon. Gdy Jazon zakochał się w córce Kreona, Kreuzie, Medea w podarunku ślubnym złożyła jej piękną szatę, która wżarła się w jej ciało i spaliła ją żywcem. Medea usłyszawszy jęki Kreuzy, zabiła własne dzieci i uciekła do Aten.
• Herakles - syn Zeusa i kobiety śmiertelnej Alkmeny, heros - ulubieniec Zeusa i Ateny, prześladowany przez Herę. Był obdarzony nadludzką siłą. Jako 18 - nastoletni młodzieniec zabił lwa i zrobił z jego skóry odzienie. Bogowie go lubili, od Hermesa dostał miecz, od Apolla strzały, od Hefajstosa kołczan a od Ateny pancerz. Za udział w wojnie władca Teb dał mu córkę za żonę. Jednak pewnego dnia herosa ogarnęło szaleństwo i zabił żonę i dzieci. By odpokutować swój czyn, musiał w służbie u króla mykeńskiego, Eurysteusa wykonać 12 prac. Musiał zabić lwa nemejskiego, udusić hydrę lernejską, schwytać łanię ceryntyjską, dzika erymantejskiego, oczyścić stajnie Augiasza, wytępić ptaki stymfalijskie, żywiące się mięsem ludzkim, pokonać byka kreteńskiego, uprowadzić klacze króla Diomedesa, zdobyć pas Hipolity, królowej amazonek, uprowadzić woły Geryona przez cieśninę Gibraltarską z Europy do Afryki, ustawiając słupy Herkulesa, przynieść złote jabłka z ogrodu hesoeryd, oprowadzić z Cerbera z Hadesu. Później pojął za żonę królewnę Dejanirę. Szukając miejsca, gdzie mógłby się osiedlić zabił centaura Nessosa, który porwał Dejanirę. Ten, umierając podarował królewnie swą krew, jako środek zapewniający jej wierność Heraklesa. Kobieta sporządziła szatę nasączoną krwią, po której włożeniu Herakles doznał straszliwych mąk. Dejanira powiesiła się. Bohater przygotował sobie stos żałobny. Kiedy objęły go płomienie, przestał cierpieć i został zabrany na Olimp. Tam Zeus dał mu nieśmiertelność i boginię młodości, Hebe za żonę.
• Tezeusz - syn Egeusza, króla Aten i Ajtry. Król porzucił ją, a wcześniej pokazał głaz, pod którym był schowany miecz i sandały. Tezeusz, gdy dorósł, odwalił głaz i udał się do Aten w sandałach i z mieczem. Ojciec poznał go i mianował następcą tronu. Ateny składały Krecie coroczny haracz z 7 dziewcząt i 7 chłopców na pożarcie dla Minotaura. Tezeusz pojechał z nimi. Tam, dzięki miłości królewny Ariadny, zabił Minotaura i wyszedł z labiryntu. Ariadna dała mu kłębek nici, które uwiązał u wejścia labiryntu, a później wracał tą samą drogą, kierując się nicią. Wsiedli na statek i odpłynęli. Po drodze jednak Tezeusz zostawił śpiącą Ariadnę na wyspie Naksos. Tezeusz w radości ze zwycięstwa zapomniał zmienić żagiel z żałobnego na czerwony, astary Egeusz zobaczywszy to rzucił się do morza. Później podczas wojny z Amazonkami porwał ich królową Antiopę, która dała mu syna Hipolita. Jako pięćdziesięciolatek porwał siedmioletnią Helenę ze Sparty, córkę króla Tyndareosa. Kiedy wojsko spartańskie stanęło pod Atenami, zgromadzenie ludowe kazało wydać Helenę, a Tezeusza wygnać z kraju. żyjąc na wyspie Skyros, poślizgnął się i wpadł w przepaść.
• Achilles - syn Peleusa i Tetydy, wychowanek centaura Chirona. Matka zapewniła mu nieśmiertelność zanurzając go w Styksie. Trzymała go za piętę i było to jedyne miejsce w jakie można było go ugodzić. Gdy nadeszła wojna trojańska, matka ukryła go wśród córek króla Likomedesa. Lecz dowódca wojsk, Agamemnon wiedział, że wyprawa bez Achillesa nie powiedzie się. Wysłał Odyseusza, a ten podstępem zabrał go na wojnę. Achilles otrzymał zbroję od Hefajstosa i nieśmiertelne konie od Posejdona. W czasie walk zdobył sobie sławę najdzielniejszego i niepokonanego wojownika, budził strach wśród wrogów. W dziesiątym roku oblężenia Agamemnon odebrał Achillesowi jego brankę Bryzeidę. Znieważony Achilles wycofał się z walki. Przepowiednia głosiła, że bez niego miasto nie może być zdobyte. Pewnego dnia zaatakowano obóz grecki, a przyjaciel Achillesa, Patroklos, w jego zbroi odrzucił Trojan pod samo miasto. Jednak zginął od miecza Hektora. Zrozpaczony Achilles powrócił do walki. Podczas walki z Hektorem, Zeus zważył ich losy na wadze i los Hektora spadł do Hadesu. Achilles go zabił, a jego nagie ciało przywiązał do wozu i powlókł do obozu greckiego. Wydał jednak jego zwłoki za okupem na prośby króla Priama. Niedługo potem Achilles zginął ugodzony w piętę strzałą Parysa.
• Hektor - najstarszy syn Priama, króla Troi i Hekabe. Podczas wojny trojańskiej zabity przez Achillesa (patrz Achilles).
• Parys - młodszy syn Priama i Hekabe. Przepowiednia głosiła, że stanie się on przyczyną zagłady miasta. Wychowywany przez pasterzy. Podczas konkursu piękności przyznał złote jabłko Afrodycie, która obiecała mu najpiękniejszą kobietę, Helenę. Rywalkami Afrodyty były Atena, która chciała darować mu mądrość i Hera, która chciała ofiarować mu królestwo. Kiedy urządzono igrzyska w Troi, Parys został zwycięzcą i odkryła się tajemnica jego pochodzenia. Przyjęto go z powrotem na dwór. Parys udał się do Sparty i porwał Helenę. Było to przyczyną wojny trojańskiej. Podczas oblężenia zabił z łuku Achillesa. Niedługo później sam zginął.
• Eneasz - syn Anchizesa i Afrodyty, Trojańczyk. Nie brał udziału w wojnie, przy pomocy bogów uciekł z Troi z ojcem i synkiem Askaniuszem. Wraz z innymi, którym udało się ujść z życiem, zbudował okręty, i zgodnie z nakazem bogów, wyruszył na poszukiwanie nowej ojczyzny. Po długiej tułaczce (patrz wędrówki Eneasza) znaleźli się u brzegów Italii. Tam poślubił córkę króla Latynusa, Lawinię, a od jej imienia nazwał miasto, które założył - Lawinium. Eneasz zaginął podczas wojny z wrogim rodem Rutulów.
• Dedal - Ateńczyk, architekt, rzeźbiarz, wynalazca świdra, gruntwagi; ojciec Ikara. Przez zawiść zawodową zabił swego ucznia i zbiegł na Kretę. Tam, na dworze króla Minosa, w Knossos zbudował słynny labirynt dla Minotaura. Kiedy chciał wracać do ojczyzny, król sprzeciwił mu się. Aby wydostać się z wyspy, Dedal skonstruował olbrzymie skrzydła z ptasich piór sklejonych woskiem. Z przytwierdzonymi u ramion skrzydłami wraz z synem poleciał na Sycylię. W czasie drogi Ikar zginął (patrz Ikar). Na Sycylii został nadwornym budowniczym króla.
• Ikar - syn Dedala. Uciekał z ojcem z Krety (patrz Dedal), lecąc na skonstruowanych przez Dedala skrzydłach. Nie usłuchał rad ojca i wzbił się za wysoko. Promienie słoneczne roztopiły wosk, którym sklejone były pióra i spadł na wyspę, którą nazwano Ikarią, a morze dookoła niej Ikaryjskim. Dedal pochował syna na wyspie.
• Prometeusz - syn jednego z tytanów, brat Atlasa. Prometeusz stworzył człowieka z gliny pomieszanej ze łzami, a jego duszę z ognia niebieskiego, którego iskry ukradł z rydwanu słońca. Jego człowiek był słaby i nagi, a jego decyzje były bezładne i nieświadome. Prometeusz ponownie zakradł się na Olimp i ukradł pierwsze zarzewie i przyniósł je na ziemię. Uczył ludzi używania ognia, sztuk i rzemiosł. Niezadowolony Zeus kazał stworzyć Pandorę i sprowadzić ją na ziemię (patrz Pandora). Prometeusz był pewien podstępu i odprawił ją, a innym poradził to samo. Jednak jego brat przyjął ją, co było przyczyną nieszczęścia (patrz Pandora). Prometeusz chciał się zemścić i podzielił zabitego wołu na dwie części. W jednej było mięso owinięte skórą, a w drugiej kości nakryte tłuszczem. Poprosił Zeusa, by ten wybrał część, która odtąd będzie składana bogom. Zeus wybrał część okrytą tłuszczem, spodziewając się pod spodem mięsa. Gdy zobaczył kości, kazał za karę przykuć Prometeusza do skały Kaukazu. Tam codziennie wygłodniały orzeł przylatywał wydziobywać mu wątrobę, która wciąż odrastała. Prometeusz dał ludziom naukę o liczbach, objawił kunszt pisma, oswoił zwierzęta i dał lekarstwa.
• Orfeusz - syn Apollina i muzy Kalliope, cudowny śpiewak. Jego gra na lutni obłaskawiała dzikie zwierzęta. Mąż Eurydyki, nimfy drzewnej. Pewnego dnia ujrzał ją Aristajos, syn Apollina i nimfy Kyreny. Nie wiedział, że jest zamężna i zakochał się w niej. Zaczął ją gonić, a podczas ucieczki Eurydykę ukąsiła żmija i ta umarła. Orfeusz postanowił pójść do Hadesu. Zabrał ze sobą swą czarodziejską lutnię, a grą i śpiewem tak wzruszył cały świat podziemny, że Hades oddał mu żonę. Eurydyka miała iść za nim, a Orfeuszowi nie wolno było się obejrzeć do momentu wyjścia na ziemię. Jednak nie wytrzymał i na zawsze ją utracił. Ponownie nie wpuszczono go do Hadesu. Pogrążony w rozpaczy błąkał się po Tracji, aż pewnej nocy natrafił na orszak bakchiczny i obłąkane bakchantki rozszarpały go.
• Edyp - syn Lajosa, króla Teb i Jokasty. Wyrocznia przepowiedziała Lajosowi, że zginie z rąk syna, który poślubi własną matkę. Dziecko zostało porzucone w górach, gdzie znaleźli je pasterze i oddali na dwór koryncki. Nazywano go podrzutkiem i aby poznać tajemnicę swego pochodzenia pojechał do Delf, do wyroczni. Dowiedział się, że ma nie wracać do ojczyzny w związku z poprzednią przepowiednią. Myśląc, że władcy Koryntu są jego rodzicami wybrał się w inne strony. Podczas wędrówki, w czasie kłótni o pierwszeństwo na drodze zabił Lajosa i jego sługę, nie wiedząc, że był on jego ojcem. Rządy w Tebach objął Kreon, który ogłosił, że kto wyjaśni zagadkę Sfinksa, otrzyma królestwo tebańskie i ożeni się z Jokastą. Tego dnia przybył Edyp i miał sen wróżebny z rozwiązaniem zagadki. Poszedł do Sfinksa i podał związanie, a ten rzucił się w przepaść. Edyp pojął za żonę Jokastę i mieli czworo dzieci. Teby nawiedzały różne klęski, więc wezwano wieszcza Terezjasza. Ten ogłosił straszną prawdę. Jokasta powiesiła się, a Edyp wykłuł sobie oczy. I ubrany jak żebrak wyszedł z miasta. Doszedł do Kolonos i tam umarł.
• Medea - czarodziejka, córka Ajetesa, króla Kolchidy, żona Jazona (patrz Jazon). Pomogła mu ukraść złote runo, a gdy ją porzucił zabiła swoich synów, a narzeczonej Jazona posłała szatę nasączoną trucizną (patrz Jazon). Potem uciekła do Aten na wozie zaprzężonym w smoki.
• Ariadna - córka Pazifae i Minosa, króla Krety. Pomogła Tezeuszowi szczęśliwie wydostać się z labiryntu Minotaura (patrz Tezeusz). Tezeusz zabrał ją ze sobą, lecz pozostawił śpiącą na wyspie Naksos. Tam po obudzeniu długo krzyczała i płakała, aż padła zemdlona. Wtedy przybył orszak Dionizosa, a piękny bóg poprosił ją o rękę i pojął za żonę.
• Penelopa - żona Odyseusza, matka Telemacha. Przez dwadzieścia lat oczekiwała powrotu męża z wojny trojańskiej. Aby zwieść zalotników, szatę, którą szyła w dzień, pruła nocą, gdyż przyrzekła rękę jednemu z nich, gdy ukończy robotę. Trwało to do powrotu Odyseusza.
• Klitajmestra - córka Tyndareosa, króla Sparty i Ledy, żona Agamemnona. Gdy ten walczył pod Troją, Klitajmestra myśląc, że jest wdową wyszła za Ajgistosa. Kiedy Agamemnon powrócił, razem z nowym mężem zarąbali go siekierami. Kiedy na obczyźnie dorósł Orestes, syn Agamemnona, przybył do Myken i zabił Ajgista i matkę.
• Helena - córka Zeusa i Ledy, wychowanka króla Sparty, Tyndareosa. Była nagrodą dla Parysa w konkursie piękności (patrz Parys), a także przyczyną wojny trojańskiej.
• Hekuba - [Hekabe] żona Priama, króla Troi, matka Hektora, Parysa i Polidorosa.
• Dydona - władczyni Kartaginy, królewna fenicka. Chciała oddać swą rękę i panowanie w Kartaginie Eneaszowi (patrz Eneasz). Gdy ten odpłynął popełniła samobójstwo.
• Dejanira - królewna, żona Heraklesa. Przyczyniła się do jego śmierci, dając mu nasączoną trucizną szatę (patrz Herakles). Potem powiesiła się.
• Pandora - pierwsza kobieta na ziemi. Zesłana na ziemię przez bogów na zgubę ludziom. Stworzona przez Hefajstosa, od Ateny nauczyła się robót kobiecych, od Afrodyty otrzymała wdzięk i urok, a od Hermesa pochlebczy charakter i dar kuszącej wymowy. W posagu otrzymała szczelnie zamkniętą glinianą beczkę. Poślubił ją brat Prometeusza, Epimeteusz. Pandora nakłoniła go do otwarcia beczki, z której wydostały się: nędze, choroby, troski i nieszczęścia, które zaczęły nękać ludzkość.
• Antygona - kazirodcza córka Edypa i Jokasty, siostra Ismeny, Eteoklesa i Polinejkesa. Towarzyszyła Edypowi, gdy przebrany za żebraka wychodził z Teb (patrz Edyp). Sprzeciwiła się Kreonowi, gdy nie pozwolił pogrzebać jej brata Polinejkesa. Za karę zamurowano ją żywcem w sklepionej piwnicy.
c) motywy:
labirynt - wybudowany przez Dedala dla króla Krety, Minosa w Knossos. Przebywał w nim Minotaur, który był synem Pazifae - żony Minosa i byka zesłanego przez Posejdona.
kaduceusz - laska Hermesa. Była laską leszczynową, oplecioną przez dwa węże (patrz Hermes).
nektar - napój bogów olimpijskich, zapewniający im młodość i nieśmiertelność.
ambrozja - pokarm bogów, który zapewniał im nieśmiertelność i radość.
egida - tarcza Zeusa, wykonana przez Hefajstosa, pokryta skórą kozy Almatei (patrz Zeus), używana przez Atenę.
azyl - miejsce schronienia dla prześladowanych (świątynie bogów i święte gaje). Ten, kto schronił się w miejscu objętym prawem azylu, nie mógł być tam pojmany ani zabity.
złoty wiek - czas za panowania Kronosa, kiedy rzeki płynęły mlekiem, z drzew sączył się miód, a nieuprawiana ziemia rodziła plony w obfitości. Ludzie, nie starzejąc się i wciąż bawiąc, żyli bez trosk i trudów.
Arkadia - górzysta kraina na półwyspie Peloponezkim, kraina szczęśliwości.
d) związki frazeologiczne:
nić Ariadny - droga do poznania, wyjścia z trudnej sytuacji.
męki Tantala - symbol cierpienia, niemożności zaspokojenia pragnień.
Marsowa mina - spojrzenie baczne, czujne, podejrzliwe.
Ikarowe loty - zbyt wysokie, szaleńcze, aby się urzeczywistniły.
węzeł gordyjski - trudny do rozwiązania problem.
praca syzofowa - ciężka, daremna praca
e)
stworzenie świata, narodziny bogów - na początku był Chaos, z którego wyłonił się Uranos - Niebo i Gaja - Ziemia. Ich potomstwem byli tytani, cyklopi i sturęcy. Uranos nie był z nich zadowolony i strącił ich w bezdenne czeluści Tartaru. Gaja znienawidziła go za to. Namówiła najmłodszego z tytanów - Kronosa, który nadal był wolny, by okaleczył ojca i strącił z tronu niebios. Formował się cały świat, a nad nim rządził Kronos z małżonką Reją. Przepowiednia głosiła, że zostanie obalony przez własne dziecko, więc każde z nich połykał. Gdy urodziło się szóste, Reja podała mężowi kamień zawinięty w pieluszki, a małego Zeusa ukryła na ziemi. Chłopca karmiła koza Almatea. Kiedy złamała jeden róg, chłopiec pobłogosławił go i odtąd napełniał się on wszystkim, czego zapragnął ten, który go posiadał. Był to róg obfitości. Gdy Zeus dorósł uwolnił swe rodzeństwo: Hadesa, Posejdona, Herę, Demeter i Hestię. Dziesięć lat trwała wojna Zeusa z Kronosem, aż Zeus postanowił uwolnić z Tartatu cyklopów i sturękich. Po obaleniu Kronosa, władza nowych bogów nie trwała długo, gdyż powstał przeciw nim ród gigantów, których mógł pokonać tylko człowiek śmiertelny. Sprowadzono więc Heraklesa, który ich pokonał.
narodziny człowieka - 1) za panowania Kronosa był złoty wiek. Ludzie żyli jak niebianie, bez smutków. Nigdy się nie starzeli i cały czas spędzali na biesiadach. Z upadkiem Kronosa skończył się wiek, a ludzie zmienili się w dobroczynne demony. Później nastał wiek srebrny. Ludzie rozwijali się wolno (okres dzieciństwa trwał sto lat), kiedy dojrzewali ich życie było bardzo krótkie. Byli źli i dumni i nie czcili bogów. Zeus wytępił ich. Potem nastał wiek brązowy. Żyli ludzie gwałtowni, kochający wojnę, mieli siłę olbrzymów i serca z kamienia. Domy, sprzęty i oręż sporządzali z brązu. Był to okres heroiczny. Żyli wtedy Herakles, Tezeusz i bohaterowie spod Troi. Ich czyny nie powtórzyły się już w następnym wieku - żelaznym, trwającym do dzisiaj. 2) Człowiek został ulepiony przez Prometeusza (patrz Prometeusz).
pojawienie się zła - bogowie stworzyli pierwszą kobietę - Pandorę, a w posagu dali jej glinianą beczkę, która zawierała wszystkie nieszczęścia świata (patrz Pandora).
potop - bogowie chcieli wytępić ludzi stworzonych przez Prometeusza i zesłali na nich potop. Spadły wielkie deszcze, a morza i rzeki wystąpiły z brzegów. Ponad falami widniał tylko wierch Parnasu, w Beocji. Jedynymi stworzeniami jakie przeżyły potop było dwoje staruszków, ich łódź zatrzymała się na szczycie góry, a wody zaczęły opadać. Deukalion, syn Prometeusza i Pyrra, córka Epimeteusza i Pandory poszli do wyroczni delfickiej, która poradziła im, aby zakryli twarze i rzucali za siebie ”kości matki”. Uczynili, co im kazała i z głazów rzucanych przez Deukaliona powstawali mężczyźni, a przez Purrę - kobiety. Całe życie na ziemi się odradzało. Syn Prometeusza nauczał nowych ludzi życia i czczenia bogów.
f)
świat zmarłych - Hades. Jego wejścia strzegł trzygłowy pies, Cerber. Hades opływały rzeki: Lete - Zapomnienia, Acheront - Boleści, Kokytos - Lamentu, Styks. Dusza, aby dostać się do Hadesu, musi przebyć te rzeki. Wszystkie dusze, które mają czym zapłacić, przewozi w swej łodzi Charon, syn nocy. Po ogromnej martwej równinie chodzą dusze umarłych, czekając na sąd, którego dokonują Minos, Ajakos i Radamantys. Byli to sprawiedliwi królowie ziemscy, którzy po śmierci zostali sędziami podziemia. Oni ważą złe i dobre uczynki dusz. Pod pałacem Hadesa, ogrodzonym trzykrotnym kręgiem murów obronnych, znajduje się Tartar, tam cierpią męki najgorsi zbrodniarze. Straż nad nimi trzymają Erynie - trzy potworne siostry. Ci, którzy żyli sprawiedliwie odjeżdżają na Wyspę Błogosławionych, gdzie żyją w złotym mieście. Panuje tam wieczna wiosna. Życie dusz upływa na biesiadach i zabawach.
pory roku - gdy Hades porwał Persefonę, córkę Demeter, bogini urodzaju, ta zeszła z Olimpu i wszelkie życie na ziemi zamarło. Wówczas Zeus skłonił Hadesa, by zwrócił matce córkę, a kiedy to zrobił wszystko na nowo ożyło. Odtąd Persefona spędzała pól roku pod ziemią, jako żona Hadesa i w tym czasie smutek Demeter powodował jesień i zimę. Następne pół roku Persefona spędzała z matką, a wraz z nią nadchodziła wiosna, a potem lato.
astronomia -
8. Przykłady wykorzystania postaci, motywów, wątków z mitologii greckiej i rzymskiej w literaturze późniejszych epok. Nawiązania do historii i kultury antycznej. Pojęcia: anakreontyk, poezja tyrtejska, horacjanizm.
Przykłady wykorzystania postaci, motywów, wątków z mitologii greckiej i rzymskiej w literaturze późniejszych epok
Autor Tytuł Motyw
Adam Mickiewicz “Dziady III” -
Wielka improwizacja Motyw Prometeusza Konrad żąda od Boga władzy
Adam Mickiewicz “Oda do młodości” Motyw Heraklesa Wspomina o Heraklesie, który zabił hydrę i dwa centaury
Juliusz Słowacki “Kordian” Motyw Edypa Kordian porównuje się z Edypem - na swoją niekorzyść
Juliusz Słowacki “Grób Agamemnona” Styks, koszula Dejaniry
Eliza Orzeszkowa “Gloria Victis” Motyw Herkulesa Jagmin porównany do Herkulesa
Stefan Żeromski “Syzyfowe prace” Motyw Syzyfa Rusyfikacja = praca Syzyfa
Stefan Żeromski “Ludzie bezdomni” Motyw Prometeusza Judym - postawa prometejska
Leopold Staff “Odys” Motyw Odyseusza powracającego do Itaki “Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki”
Jarosław Iwaszkiewicz “Ikar” Ikar Marzycielstwo chłopca, tak jak Ikara prowadzi go do zguby
Bruno Schulz “Sklepy cynamonowe” Pan - bożek żądzy
Nawiązania do mitologii odnośnie kobiet (płodności) i ich dominującej roli.
Nawiązania do historii i kultury antycznej.
Autor Tytuł Co
Eliza Orzeszkowa “Gloria Victis” Termopile, Leonidas
Juliusz Słowacki “Grób Agamemnona” Agamemnon, Termopile
Stefan Żeromski “Ludzie bezdomni” Wenus z Milo
Maria Jasnorzewska - Pawlikowska “Nike” Nike - bogini zwycięstwa
Pojęcia: anakreontyk, poezja tyrtejska, horacjanizm.
Anakreontyk - lekki, łagodny utwór poetycki o tematyce miłosnej lub biesiadnej (nawiązujący stylem do utworów Anakreonta)
Poezja tyrtejska (od imienia twórcy Tyrtajosa) - poezja patriotyczna nawołująca do walki
Horacjanizm (od twórcy Horacego) - pogląd filozoficzny charakteryzujący się apoteozą istnienia, afirmacją życia, nie zabieganiem o więcej i zachowaniem dystansu (złoty środek); jest połączeniem epikuryzmu i stoicyzmu
7