Jestem kochany i sam mogę kochać 
 
 

Program przygotowania dzieci

z niepełnosprawnością intelektualną do Sakramentu Pojednania i Eucharystii

w Zespole Szkół Specjalnych w Wolsztynie 
 
 

Opracowany przez Elżbietę Popko - katechetkę

Zespołu Szkół Specjalnych w Wolsztynie 
 
 
 
 
 
 

Wolsztyn' 2006 

WSTĘP 
 
 
 
 

     Dzieci z upośledzeniem umysłowym, do których zostałam posłana, inspirowały mnie do poszukiwań i twórczej pracy. W swej posłudze katechetycznej w bardzo dużym stopniu korzystam z wiedzy i doświadczeń Krzysztofa M. Lauscha, który prezentuje wiedzę nie tylko opartą na literaturze lecz zdobytą w toku osobistego doświadczenia. Bardzo pomocny jest program nauczania religii dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, skorelowany z treścią materiałów dydaktycznych pt. „W ramionach Ojca” autorstwa Aleksandry M. Kielar.

     Niniejszy program według mego zamysłu ma być pomocny w przygotowaniu dzieci z niepełnosprawnością intelektualną do Sakramentów Pojednania i Eucharystii. Życie samo pokaże, co w przyszłości należy modyfikować. 
 
 
 
 
 
 
 

     Elżbieta Popko

 

 

JESTEM KOCHANY I SAM MOGĘ KOCHAĆ 

     Posiadanie transcendentnego systemu wartości jest pomocą zwłaszcza w kryzysowych sytuacjach. Wiara w Boga - Ojca, który jest źródłem prawdziwej miłości sprawia, że dostrzegamy w każdym człowieku, także niepełnosprawnym, obraz i podobieństwo Boże, a tym samym potrafimy otoczyć go postawą miłości. „Umiłowani, miłujmy się wzajemnie, ponieważ miłość jest z Boga, a każdy kto miłuje, narodził się z Boga i zna Boga. Kto nie miłuje, nie zna Boga, bo Bóg jest miłością. W tym przejawia się miłość, że nie my umiłowaliśmy Boga, ale że On sam nas umiłował i posłał Syna Swego jako ofiarę przebłagalną za nasze grzechy” (1J4, 7-9).

      Jan Paweł II w przemówieniu do uczestników kongresu Papieskiej Rady ds. Rodziny w 1999r. mówił: „Kiedy trudność, problemy lub choroby pojawią się w wieku dziecięcym, wartości płynące z wiary mogą wspomagać wartości humanistyczne, aby przyczyniać się do uznania i poszanowania pierwotnej osobowej godności także niepełnosprawnych. A w przesłaniu do uczestników międzynarodowego sympozjum na temat: „Godność i prawa osoby z upośledzeniem umysłowym” w styczniu 2004r. czytamy: „(...) słusznie zostało powiedziane, że osoby niepełnosprawne to uprzywilejowani świadkowie człowieczeństwa. Mogą wszystkich uczyć, czym jest miłość, która zbawia, mogą stać się zwiastunami nowego świata, którym nie rządzi już siła, przemoc, agresja, ale miłość, solidarność, otwartość na drugiego - nowego świata, przemienionego przez świętość Chrystusa, Syna Bożego, który dla nas ludzi stał się człowiekiem, został ukrzyżowany i zmartwychwstał”.

      Istotą wychowania religijno-moralnego w procesie dydaktyczno-wychowawczym osoby upośledzonej umysłowo jest to, by mogła ona doświadczyć, że jest kochana i że sama może kochać. Doświadczenie miłości to doświadczenie Boga, który jest Miłością.

      W Konstytucji o Liturgii czytamy: „W dniu Pięćdziesiątnicy przez wylanie Ducha Świętego Kościół został ukazany światu” (KL 6; KK 2). Dar Ducha zapoczątkowuje czas Kościoła, w którym Chrystus żyje w nowy sposób, w sakramentach. „Sakramenty są skutecznymi znakami łaski, ustanowionymi przez Chrystusa i powierzonymi Kościołowi. Przez te znaki jest nam udzielone życie Boże. Obrzędy widzialne, w których celebruje się sakramenty, oznaczają i urzeczywistniają łaski właściwe każdemu sakramentowi” (KKK 1131). Przez sakrament chrztu świętego osoba niepełnosprawna umysłowo stała się dzieckiem Bożym i członkiem Kościoła a tym samym ma prawo przystępowania do sakramentów.

 

NIEKTÓRE KRYTERIA PRZYGOTOWANIA DO SAKRAMENTÓW 

     W dokumentach Kościoła zostały określone pewne warunki, jakie powinien spełniać przyjmujący sakramenty.

     „Sakramenty są skutecznymi znakami łaski, ustanowionymi przez Chrystusa i powierzonymi Kościołowi. Przez te znaki jest nam udzielane życie Boże. Obrzędy widzialne, w których celebruje się sakramenty, oznaczają i urzeczywistniają łaski właściwe każdemu sakramentowi. Przynoszą one owoce w tych, którzy je przyjmują z odpowiednią dyspozycją” (KKK 1131). Dyspozycja jest tutaj wiara, jako pierwszy i podstawowy warunek przyjęcia sakramentu (por. KKK 1253) i świadomość (por. KKK 1071).

     Czasem u osoby niepełnosprawnej umysłowo trudno dostrzec wiarę i mogą pojawiać się wątpliwości co do jej świadomości. Częstą przeszkodą w zrozumieniu sakramentów jako spotkania z Chrystusem jest język, którym mamy się porozumiewać z osobą przygotowywaną do przyjęcia sakramentu. 

     Wiara

Wiara, która jest pierwszym i podstawowym warunkiem przyjęcia sakramentu nie jest tylko wiarą przyjmującego sakrament, lecz wiarą wspólnoty Kościoła, w której dokonuje się udzielanie sakramentów świętych (por. KKK 1226). Dlatego ważna jest wiara otoczenia osoby niepełnosprawnej umysłowo: rodzice, katecheta, szkoła, kapłan, parafia. Najbliższe otoczenie, które bezpośrednio oddziaływuje na swego podopiecznego dostarcza tej szczególnej formy świadectwa wiary, z której może on czerpać dla siebie. 

     Świadomość

Tak naprawdę, nie wiemy, co dzieje się w umyśle osoby niepełnosprawnej umysłowo. Przecież może rozumieć więcej, niż wypowie czy zasygnalizuje. Możemy przypuszczać w tej sytuacji, że mamy do czynienia z indywidualnym przeżywaniem wiary, na miarę swoich możliwości poznawczych i emocjonalnych.

Zagadnienie świadomości sakramentalnej domaga się podejścia duszpasterskiego. Sakrament, to przecież tajemnica naszej wiary. Człowiek, określony mianem sprawnego umysłowo, niewiele może powiedzieć na temat sakramentów. Także rozumienie świadomości niekoniecznie oznacza to samo w każdym przypadku.

Przyjmowanie sakramentów to szczególny sposób doświadczania Chrystusa, to poczucie duchowej wspólnoty z Jego Osobą. Nie jest najważniejsze, czy osoby oligofreniczne są zdolne do intelektualnego przeżywania wiary i postępowania według jej zasad, lecz to, by mogły doświadczać bliskości Boga realnie obecnego. 

      Oddziaływania socjalno - terapeutyczne

W przygotowaniu do sakramentów osób niepełnosprawnych intelektualnie należy szczególnie pamiętać o tym, ze wychowanie religijne nieodłącznie wiąże się z kształtowaniem postaw społecznych. Stosunek człowieka wierzącego do Boga powinien być zawsze ściśle związany ze stosunkiem do bliźnich.

Rodzice, katecheci, szkoła, parafia wiarę w Boga dziecka oligofrenicznego kształtują w oparciu o stosunek do ludzi. Osoby niepełnosprawne umysłowo, choć nie rozumieją teorii, mogą być prowadzeni do doświadczenia miłości Boga i ludzi poprzez przyjmowanie wartości wyznawanych przez ich otoczenie. Ludzie niepełnosprawni umysłowo mogą prowadzić życie prawdziwie chrześcijańskie.

 

PROGRAM PRZYGOTOWANIA DZIECI Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ DO SAKRAMENTÓW POJEDNANIA I EUCHARYSTII 

     Przygotowanie dzieci z niepełnosprawnością intelektualną do sakramentu Pojednania i Eucharystii odbywa się w I etapie edukacyjnym (kl. 1 -3).

      Katechizowani z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim przygotowywani są do przyjęcia sakramentów jak nie upośledzeni. Wymagają jednak większego wysiłku w pracy dydaktyczno - wychowawczej. Partycypacja osoby z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym i znacznym w tych tzw. normalnych formach pracy katechetycznej jest niemożliwa. Przekazywane treści religijne uczniom wchodzącym w skład zespołu edukacyjno - terapeutycznego muszą być powiązane z działaniami rewalidacyjnymi, które w zależności od indywidualnych potrzeb poszczególnych uczniów przybierają charakter korekcyjny, kompensacyjny, usprawniający, stymulujący lub rozwijający.

      Nauczanie religii dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym, w tym przygotowanie do Sakramentów Pojednania i Eucharystii przebiega zgodnie z „Podstawą programową katechezy Kościoła katolickiego w Polsce” (p. 6.4. „Podstawa programowa osób niepełnosprawnych intelektualnie”) zatwierdzoną przez Konferencję Episkopatu Polski w dniu 20 czerwca 2001r. i w oparciu o Program pt. „W ramionach Ojca” Aleksandry M. Kielar.

     Dzieci z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębokim w grupie rewalidacyjno - wychowawczej zgodnie z przepisami oświatowymi (Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 30.01.1997r. w sprawie zasad organizowania zajęć rewalidacyjno - wychowawczych ... Dz. U. Nr 14 z 18.02.1997r., poz. 79) nie są objęte katechizacją. W ramach podanego w wytycznych oświatowych celu „kształtowanie umiejętności funkcjonowania w otoczeniu” w prowadzone przez wychowawcę zajęcia są wplecione treści religijne głównie związane z okresem liturgicznym i przygotowaniem do sakramentów.

     Rodzice sami podejmują decyzję, czy ich dzieci przyjmą Pierwszą Komunię Świętą w rodzinnej parafii, czy w parafii szkolnej. Jeśli dziecko przystępuje do Sakramentów Pojednania i Eucharystii w rodzinnej parafii otrzymuje zaświadczenie o uczęszczaniu na katechezę i ocenie z religii. Rodzice przedkładają zaświadczenie w biurze parafialnym.

     W sytuacji, gdy wolą rodziców jest, aby dziecko przystępowało do Sakramentów w szkolnej parafii tworzona jest grupa komunijna. Dzieci z grupy komunijnej wraz z rodzicami, kapłanem, katechetą, wychowawcą i opiekunem uczestniczą w bezpośrednich przygotowaniach do przyjęcia Sakramentów Pojednania i Eucharystii. 

 

BEZPOŚREDNIE PRZYGOTOWANIE DZIECI DO PRZYJĘCIA SAKRAMENTÓW POJEDNANIA I EUCHARYSTII 
 

Zadania	Formy realizacji	Termin
Ustalenie, w której parafii dziecko przystąpi do sakramentów.	spotkanie z rodzicami w szkole (wplecione w zebrania klasowe), omówienie oddziaływań katechety, rodziców, zapoznanie rodziców z kryteriami przygotowań do sakramentów, z metodami pracy, z serią materiałów do katechezy dzieci z niepełnosprawnością intelektualną, poprzez które dziecku umożliwią się przyswajanie treści religijnych, zapoznanie z symbolami religijnymi i przygotowaniem do sakramentów w połączeniu z rewalidacją,   spotkanie zaplanowane z rodzicami z udziałem dyrektora szkoły i proboszcza parafii szkolnej, ustalenie grupy pierwszokomunijnej, ustalenie miejsca uroczystości - kościoła, omówienie dowozów dzieci na spotkania w kościele.	Wrzesień                         Październik
Rozplanowanie przygotowań z proboszczem parafii, na terenie której dzieci przyjmą sakramenty.	ustalenie daty uroczystości, ustalenie harmonogramu i tematyki spotkań przygotowawczych w kościele, zaplanowanie święcenia książeczek, różańców, medalików, świec, omówienie udziału rodziców wraz z dziećmi we Mszy Świętej poprzez czytanie lekcji mszalnej, odczytanie modlitwy powszechnej, niesienie Darów Ofiarnych, odnowienie przyrzeczeń Chrztu Świętego.	Październik - listopad
Spotkania przedkomunijne w kościele z udziałem kapłana, katechety, rodziców, wychowawców, opiekunów, ministrantów, zespołu muzycznego dzieci z parafii.	zorganizowanie dowozów na spotkania w kościele (raz w tygodniu), uczenie odpowiedniego zachowania w kościele, zapoznanie dzieci z kapłanem, zapoznanie dzieci z wnętrzem kościoła, uczenie przyjmowania Komunii Świętej, poznawanie sprzętu liturgicznego, poznawanie szat liturgicznych, poznawanie przedmiotów, które dzieci mają podczas I Komunii Świętej, przygotowanie rodziców wraz z dziećmi do uczestniczenia we Mszy Świętej w dniu uroczystości.	Kwiecień - maj
Przygotowanie do spotkania z Miłosiernym Ojcem.	uczestniczenie dzieci wraz z rodzicami, kapłanem, katechetą, ministrantem w nabożeństwie pokutnym w kościele, umożliwienie właściwego przeżycia rachunku sumienia, żalu za grzechy, pomoc w postanowieniu poprawy, pomoc bliskich (jeśli jest taka konieczność) w odczytaniu tego, co osoba niepełnosprawna chce przekazać podczas spowiedzi Miłosiernemu Ojcu.	Maj

 

Scenariusz zajęć lekcji religii 

Dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym na I etapie edukacyjnym (kl. 1 - 3).

Czas trwania: 45 minut.

Temat: Ksiądz pomaga nam przeprosić Boga. 

Cele ogólne:

• zapoznanie z formułą sakramentu Pokuty i Pojednania

• ukazanie roli księdza w sakramencie Pokuty i Pojednania,

• kształcenie zdolności skupiania uwagi.

 

Cele operacyjne: 

Wiadomości

Uczeń:

• wie, że ksiądz z Panem Jezusem cierpliwie nas słucha,

• wie, że ksiądz pomaga nam przeprosić Pana Jezusa,

• wie, że ksiądz w imieniu Pana Jezusa oczyszcza nasze serca i modli się z nami.

 

Umiejętności

Uczeń:

• potrafi posługiwać się formułą sakramentu Pokuty i Pojednania.

 

Postawy

Uczeń:

• w rozmowie tematycznej opartej o obraz wyraża szacunek wobec osoby księdza i Pana Boga

 

Metody pracy:

Oglądowe:

• pokaz,

• obserwacja.

Werbalne:

• rozmowa kierowana na podstawie ilustracji,

• rozmowa kierowana na podstawie własnych doświadczeń.

Praktycznego działania:

• kolorowanie ilustracji.

 
 

Formy organizacji pracy uczniów:

• zbiorowa (zróżnicowana),

• indywidualna.

 

Środki dydaktyczne:

• tekst pieśni „Przepraszam Cię, Boże”,

• ilustracje,

• karty pracy,

• kredki.

Przebieg zajęć 

Wprowadzenie:

• wspólne przywitanie,

• pogadanka oparta o obraz, wprowadzająca w modlitwę. Katecheta pokazuje obraz przedstawiający postać Pana Jezusa. Przypominamy, że Bóg zawsze nas kocha, nawet wtedy, gdy czasami nie jesteśmy grzeczni.

 

Zasadnicza treść katechezy:

• rozmowa kierowana oparta o obraz,

 

Treści ogólne	Treści szczegółowe
Ksiądz i Bóg czekają z miłością	Konfesjonał - tu przepraszam Pana Boga, klękam, czynię znak krzyża świętego
Ksiądz i Bóg słuchają	Mówią grzechy, przepraszam za grzechy, chcę się poprawić
Ksiądz pomaga mi przeprosić Boga	Słucham księdza
Gdy ksiądz uczyni znak krzyża oczyszcza moje serce	Czynie znak krzyża
Ksiądz puka	Odchodzę z radością i czystym sercem

 

• rozdanie kart pracy - kolorowanie ilustracji,

• odczytanie formuły spowiedzi - wspólne powtórzenie.

 

Podsumowanie:

• utrwalenie formuły spowiedzi - wspólne i indywidualne powtarzanie,

• modlitwa - śpiew pieśni „Przepraszam Cię, Boże”.

 

 

Scenariusz zajęć lekcji religii 

Dla uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym na I etapie edukacyjnym (kl. 1 - 3).

Czas trwania: 45 minut.

Temat: Pan Jezus - Boży Chleb chce zamieszkać w naszych sercach.

Cele ogólne:

• rozbudzenie pragnienia przyjęcia Jezusa w Komunii Świętej,

• kształtowanie umiejętności odróżniania Chleba Eucharystycznego od zwykłego chleba,

• kształtowanie postawy szacunku do zwykłego chleba,

• rozwijanie percepcji słuchowej i wzrokowej.

 

Cele operacyjne:

Wiadomości

Uczeń:

• wie, że w Komunii Świętej przyjmuje Pana Jezusa pod postacią Bożego Chleba,

• rozumie, po co spożywa chleb zwykły, a w jakim celu Chleb Eucharystyczny.

 

Umiejętności

Uczeń:

• potrafi odróżnić chleb zwykły od Chleba Eucharystycznego,

• potrafi wskazać, gdzie spotyka się ze zwykłym chlebem, a gdzie z Chlebem Eucharystycznym.

 

Postawy

Uczeń:

• wyraża pragnienie przyjęcia Pana Jezusa do swojego serca,

• wyraża szacunek dla chleba.

 

Metody pracy:

Oglądowe:

• obserwacja.

Werbalne:

• pogadanka,

• opis.

Praktycznego działania:

• śpiew pieśni inscenizowanej gestami,

• ćwiczenie .

 

Formy organizacji pracy uczniów:

• zbiorowa (zróżnicowana),

• indywidualna.

 

Środki dydaktyczne:

• magnetofon i kaseta z pieśniami „Pan Jezus już się zbliża”, „Bóg kocha mnie”,

• obraz przedstawiający Pana Jezusa,

• chleb,

• karty do pracy,

• kredki.

 

Przebieg zajęć

Wprowadzenie:

• wspólne powitanie,

• słuchanie pieśni „Pan Jezus już się zbliża”, wspólny śpiew.

 

Zasadnicza treść katechezy:

• nauka wierszyka inscenizowanego gestami „Pan Jezus dzieci do siebie woła”,

• rozmowa kierowana oparta o obraz;

Jak wygląda zwykły chleb?

Gdzie spożywamy zwykły chleb?

Po co spożywamy zwykły chleb?

• katecheta daje do skosztowania każdemu chleb, uczymy szacunku do chleba,

Gdzie możemy przyjmować Boży Chleb?

Po co przyjmujemy Boży Chleb?

• kolorowanie karty pracy.

 

Podsumowanie:

• ćwiczenia sprawdzające umiejętność rozróżniania zwykłego chleba od Chleba Eucharystycznego,

• śpiewanie pieśni inscenizowanej gestami: „Bóg kocha mnie”.

 

 

 

EWALUACJA 
 

     Ewaluacja programu „Jestem kochany i sam mogę kochać” może przyczynić się do głębszej refleksji nad posługą katechety i wzajemną współpracą (katecheta - rodzice - kapłan). Narzędziem pomocniczym w uchwyceniu mocnych i słabych stron w przygotowaniu dzieci z niepełnosprawnością intelektualną do przyjęcia Sakramentów Pojednania i Eucharystii będzie ankieta skierowana do rodziców dzieci przygotowywanych do przyjęcia sakramentów w Zespole Szkół Specjalnych w Wolsztynie. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

 

Załącznik 

ANKIETA DLA RODZICÓW 
 

      Drodzy Rodzice. W trosce o dobro i chrześcijańskie wychowanie Pańskiego dziecka bardzo proszę o wypełnienie poniższej anonimowej ankiety. Pomoże ona w uchwyceniu mocnych i słabych stron w pracy z dzieckiem, w dostosowaniu metod pracy oraz treści nauczania. 

Proszę podkreślić właściwą odpowiedź: 

1. Czy Państwa dziecko dzieli się wrażeniami z lekcji religii?

1. często

2. rzadko

3. nigdy

 

2. W jakim stopniu Państwa zdaniem lekcje religii powodują zmianę zachowania dziecka?

1. bardzo pomagają

2. czasami

3. nie wpływają w ogóle na zachowanie

 

3. Jak Państwo oceniacie działania podejmowane przez katechetę w trosce o rozwój duchowy Państwa dziecka?

1. bardzo dobre

2. dobre

3. wystarczające

4. niewystarczające

 

4. W jakim stopniu Państwu są znane kryteria przygotowań dziecka niepełnosprawnego intelektualnie do sakramentów?

1. bardzo dobrze

2. dobrze

3. wystarczająco

4. niewystarczająco

 

Proszę napisać coś od siebie: 

5. Co najbardziej podoba się Państwa dziecku na lekcjach religii?

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

....................................................................................................................... 

6. Co sprawia Państwa dziecku najwięcej trudności na lekcjach religii?

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

....................................................................................................................... 

7. Kto był Państwu szczególnie pomocny w przygotowaniu dziecka do przyjęcia sakramentów?

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

....................................................................................................................... 

8. Proszę podać, jakie oddziaływania powinny być jeszcze podejmowane ze strony szkoły, parafii, aby wzbudzić i umacniać wiarę dziecka i kształtować jego postawę chrześcijańską.

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

.......................................................................................................................

....................................................................................................................... 
 
 
 
 
 

Bardzo dziękuję za wypełnienie ankiety

Katechetka

Zespołu Szkół Specjalnych w Wolsztynie 
 
 
 

 

Bibliografia 
 

1. Biblia Tysiąclecia, wydanie III, Poznań-Warszawa 1991.

 

2. Dokumenty Soboru Watykańskiego II, Konstytucja o Liturgii (KL), Konstytucja o Kościele w świecie współczesnym (KK).

 

3. Katechizm Kościoła Katolickiego, Pallottinum, Poznań 1994 (KKK).

 

4. H. Bissonier: Czy sakrament pojednania jest także dla nich?, w: „Światło i Cienie” nr 3/94.

 

5. J. Bukowski: Atreterapia II, w: Plastyka i Wychowanie 1996.

 

6. Jan Paweł II: Dziecko niepełnosprawne w rodzinie. Przemówienie Ojca Świętego do uczestników kongresu Papieskiej Rady ds. Rodziny, „L'Osservatore Romano” 3(2000).

 

7. A. M. Kielar, J. Tomczak: W ramionach Ojca. Program nauczania religii uczniów z upośledzeniem umysłowym w stopniu umiarkowanym i znacznym na I, II, III etap edukacyjny, Gniezno 2002.

 

8. A. M. Kielar: W ramionach Ojca. Materiały dla uczniów do katechezy dla dzieci specjalnej troski, Bóg kocha mnie, Gniezno 2001.

 

9. B. Kelly: Pojednanie a osoby z upośledzeniem umysłowym, w: „Światło i Cienie” nr 3/94.

 

10. D. Kornas-Biela: Posłannictwo osób niepełnosprawnych w nauczaniu Jana Pawła II, w: Kongres Osób Niepełnosprawnych Diecezji Legnickiej 1999, red. J. Szańca, Legnica 1999.

 

11. K. Lausch: Teoretyczne podstawy katechizacji osób głębiej upośledzonych umysłowo, Warszawa 1987.

 

12. K. Lausch: Katecheza przedkomunijna osób głębiej upośledzonych umysłowo, Warszawa 1990.

 

13. K. Lausch: Wychowanie religijne uczniów głębiej upośledzonych umysłowo, w: Przewodnik dla nauczycieli uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu znacznym i umiarkowanym, cz. 1, red. M. Piszczek, Warszawa 2001.

 

14. W. Szulc: Nauczanie sztuki i atreterapia, w: Edukacja i aktywność plastyczna, Poznań 1996.

 

15. K. Wojtyła: Osoba i czyn, Kraków 1985.

---