podstawy rekreacji VIII, Podstawy rekreacji


T. VIII

Istota rekreacji fizycznej - jej funkcje i znaczenie w różnych okresach życia człowieka

1. Etapy cyklu życia człowieka

2. Czynniki zaburzające wewnętrzny zegar biologiczny człowieka

3. Rekreacja w poszczególnych etapach cyklu życia człowieka

4. Minimum aktywności fizycznej

5. Wydolność fizyczna

Bibliografia:

1. Toczek-Werner S. (red.), Podstawy rekreacji i turystyki,

Wrocław 2001

2. Kiełbasiewicz-Drozdowska J., Siwiński W. (red), Teoria

i metodyka rekreacji (Zagadnienia podstawowe),

AWF Poznań 2001

3. Piotrowska H. (red), Sport dla wszystkich (Rekreacja dla

każdego), cz. II, TKKF Warszawa 1994

1. Etapy cyklu życia człowieka

Przez pojęcie rozwoju osobniczego, zamiennie nazywanego także rozwojem ontogenetycznym, rozumiemy zespół procesów kierowanych, nieodwracalnych, powiązanych wzajemnie ze sobą, kształtujących organizm osobnika od zapłodnienia do śmierci.

Proces ten ujmuje się w trzech aspektach:

Rozwój biologiczny jest charakteryzowany na podstawie zmian zachodzących w cechach morfologicznych, fizjologicznych i motorycznych. Rozwój psychiczny prowadzi do ukształtowania się struktur psychicznych człowieka, związanych z właściwościami centralnego układu nerwowego, w tym szczególnie kory mózgowej. Rozwój społeczny prowadzi do ukształtowania się dojrzałości osobnika, do spełniania określonych ról w społeczeństwie w rówieśniczej grupie. Te trzy aspekty rozwoju są właściwościami wzajemnie się warunkującymi, zazębiają się i uzupełniają, co ma szczególne znaczenie w przypadku człowieka.

Na nasze potrzeby składa się przede wszystkim rozwój biologiczny, który jest niezbędny do oceny uwarunkowań i skutków rekreacji. W osobniczym rozwoju człowieka, o czym była mowa wcześniej, mamy na myśli zespół procesów kierowanych morfologicznych, fizjologicznych i motorycznych wzajemnie ze sobą powiązanych, kształtujących organizm od zapłodnienia do śmierci. Cykl ten (wg Z. Drozdowskiego) można podzielić na dwie fazy:

Nas interesuje faza postembrionalna ze względu na potrzeby rekreacji i dzieli się ona na:

I okres - noworodka (trwa od urodzenia do 3-4 tygodnia życia);

II okres - niemowlęcia (od 3-4 tygodnia życia do 10-12

miesięcy życia);

III okres - dzieciństwa - z czterema podokresami:

IV okres - młodzieńczy - od uzyskania dojrzałości płciowej do

zakończenia procesu wzrastania, ustalenia się wysokości ciała;

V okres - wieku dorosłego - od ustalenia wysokości ciała do

pojawienia się pierwszych objawów starzenia się;

VI okres - wieku dojrzałego - od pojawienia się pierwszych

objawów starzenia się do zakończenia funkcji rozrodczych;

VII okres - starości - od ustania funkcji rozrodczych do śmierci.

Klonowicz wychodząc z biologicznych i społeczno-produkcyjnych przesłanek dokonuje następującego podziału:

  1. ludność w wieku przedprodukcyjnym (od 0-17 lat)

  • ludność w wieku produkcyjnym (mężczyźni 18-64 lata, kobiety 18-59)

    1. ludność w wieku poprodukcyjnym (mężczyźni od 65 roku życia,

    kobiety od 60 roku życia).

    Wkraczanie bezpośredniej rekreacji dotyczy głównie okresów:

    W okresie młodzieńczym kończy się przyrastanie długościowe ciała, ustalają się wielkości narządów wewnętrznych, a ich praca jest w pełni dojrzała - tylko architektonika mózgu podlega dalszym zmianom, prowadzących do wzbogacania się procesów psychicznych.

    W okresie wieku dorosłego, trwającego do pojawienia się pierwszych oznak starzenia się (35-40 rok życia u mężczyzn i 30-35 u kobiet) występuje pełnia fizycznej dojrzałości osobnika.

    W okresie wieku dojrzałego - trwa do zakończenia funkcji rozrodczych - obserwujemy postępujące siwienie włosów, ich wypadanie, zarastanie szwów czaszkowych, postępujące odkładanie się tłuszczu w organizmie, wypadanie zębów.

    W okresie starości obserwujemy postępujące odwodnienie organizmu, prowadzące do wiotczenia skóry, mięśni i więzadeł (zmiany te prowadzą do starczego garbienia), silne pogarszanie funkcji zmysłów i wreszcie silne wychudzenia („ucieczka” tłuszczu z organizmu), zanik różnic płciowych i konstytucjonalnych.

    Dla ukazania istoty rekreacji i jej znaczenia dla życia człowieka, można przyjąć że: Cykl życia człowieka składa się z czterech zasadniczych etapów:

    Etapy życia są na ogół podobne u każdego człowieka, jednak indywidualnie są zróżnicowane. Przyczyn tego zróżnicowania jest wiele i są one zasadniczo rozpoznane i opisane. Rekreacja jest wpleciona w całokształt życia człowieka, łącząc w sobie wszelkie wątki biologiczne, psychiczne, społeczne, ekonomiczne i religijne.

    Rekreacja mimo w zasadzie indywidualnego, osobowego wymiaru zawsze ma miejsce w kontekście społecznym i jest związana z przyjęciem określonego wzoru zachowania. Wybór tego wzoru jest najczęściej zdeterminowany wiekiem i to nie tylko z powodu zmieniających się fizycznych i psychicznych możliwości organizmu, ale również na skutek zaistniałych określonych sytuacji, w których człowiek w danym czasie swojego życia się znajduje.

    Na poszczególnych etapach cyklu życia człowiek może występować w wielu różnych rolach, z którymi wiążą się określone wpływy społeczne, poszukiwania i możliwości związane z czasem wolnym. Zespół tych ról może prowadzić do różnorodnych form zachowań rekreacyjnych, podejmowanych w tym samym etapie cyklu życiowego np.:

    Odgrywając określone role: dziecka, ucznia, partnera życiowego, pracownika, rodzica - jednostka pozostaje pod wpływem różnych grup:

    Dlatego dla każdej próby ustalenia struktury preferencji w indywidualnym rekreacyjnym zachowaniu się człowieka kluczowe znaczenie ma znajomość cyklu życiowego i różnych zmieniających się ról człowieka w tym cyklu.

    2. Czynniki zaburzające wewnętrzny zegar biologiczny człowieka

    Życie każdego człowieka, bez względu na etap, nacechowane jest rosnącymi zagrożeniami. Jego osobnicza równowaga, która zależy od progu indywidualnej wrażliwości biologicznej i psychicznej oraz od rozmiarów zewnętrznej agresji, permanentnie jest zakłócana. Dzieje się tak w wyniku nagromadzenia wielu szkodliwych czynników, takich m. in. jak:

    Wszystkie te czynniki zaburzają wewnętrzny zegar biologiczny (chronobiologię) regulujący w sposób naturalny funkcjonowanie ludzkiego ciała.

    Z medycznego punktu widzenia relacje między źródłem zagrożeń a ich skutkiem dla człowieka przedstawiają się następująco:

    1. współczesne czynności technologiczno - produkcyjne ograniczają naturalny wysiłek fizyczny człowieka, doprowadzając w skrajnych przypadkach nawet do patologii układów krążenia i lokomocyjnego;

    2. niedoskonałe technologie produkcyjne zatruwające środowisko i pochodzącą z niego żywność wpływają negatywnie na przemianę materii oraz utrudniają odnowę biologiczną człowieka;

    3. poziom rozwoju cywilizacyjnego pogarsza stan zdrowia ludzi oraz ich motoryczne umiejętności;

    4. niska sprawność fizyczna i wydolność ograniczają możliwości przystosowania człowieka do szybko zmieniających się warunków życia.

    3. Rekreacja w poszczególnych etapach cyklu życia człowieka

    Do zadań rekreacji należy łagodzenie negatywnych skutków przemian ludzkiej populacji. Rekreacja traktowana coraz częściej jako środek realizacji celów prozdrowotnych oraz jako źródło satysfakcji, autoekspresji i samorealizacji wychodzi poza dziedzinę wyłącznie biologicznego oddziaływania na organizm człowieka. Czyni to ją uniwersalną formą kultury fizycznej o wysokiej randze w hierarchii potrzeb ludzi w różnym wieku, o różnym poziomie sprawności rozumianej jako zdolność do efektywnego wykonywania pracy mięśniowej, oraz zdrowia jako stan pełnego fizycznego, psychicznego i społecznego dobrostanu jednostki.

    W badaniach naukowych udowodniono, że jednym z najskuteczniejszych środków służących lepszemu zdrowiu zarówno jednostki jak i populacji jest ruch. Wartość tego środka w aktywnej rekreacji, należy dostrzegać w całym cyklu życiowym człowieka - od dzieciństwa do późnej starości.

    Autorem oryginalnej koncepcji dotyczącej zabiegów na rzecz ciała w życiu człowieka był Z. Gilewicz, wg którego, w obecnym rozumieniu uczestnictwo w kulturze fizycznej na wszystkich etapach osobniczego rozwoju (ontogenezie) spełnia rolę czynnika:

    1. stymulacji (funkcja rozwojowa);

    2. adaptacji (funkcja przystosowawcza);

    3. kompensacji (funkcja wyrównawcza);

    4. korektywy (funkcja naprawcza).

    Aktywność cielesna może mieć różne powody, które dzielimy na bezpośrednie i pośrednie.

    a) Funkcja stymulacyjna

    W życiu osobniczym można wyróżnić trzy podstawowe okresy:

    Zgodnie z nauką Gilewicza we wszystkich tych okresach aktywność ruchowa spełnia m. in. rolę czynnika stymulacji. Stymulacja oznacza pobudzenie czynności organizmu, a w konsekwencji jego rozwój. Głównymi stymulatorami rozwoju są:

    Efektem aktywności ruchowej są zmiany w całym organizmie, a zwłaszcza w jego układach:

    W okresie młodości (anafaza) zmiany te są zgodne z kierunkiem naturalnych przemian ustrojowych i dlatego najłatwiej je optymalizować. Zgodność ta znajduje potwierdzenie w tzw. autostymulacji, czyli spontanicznej aktywności ruchowej dzieci i młodzieży, która w okresie dojrzałości a zwłaszcza starzenia się wygasa. Znaczenie aktywności ruchowej jako czynnika stymulacji rozwoju najlepiej stwierdzić na podstawie obserwacji osób okresowo lub stale unieruchomionych (paraliż, złamania).

    Funkcja stymulacyjna aktywności ruchowej w wieku dojrzałym (mezofaza) polega głównie na dostarczaniu organizmowi bodźców podtrzymujących stan osiągniętego w poprzednim okresie rozwoju fizycznego i motoryczności przez jak najdłuższy okres życia. Potwierdzeniem jest utrzymywanie się w wysokiej formie przez długie lata ludzi prowadzących aktywny ruchowo tryb życia (tancerze, sportowcy) jak i często obserwowane przypadki starzenia się motorycznego bezpośrednio po zakończeniu procesów rozwojowych (studenci prowadzący pasywny ruchowo tryb życia).

    Proces starzenia się (katafaza) przynosi mniej lub bardziej widoczne zmiany degeneracyjne. W tej ostatniej fazie życia stymulujące działanie może jedynie przyczynić się do zwolnienia procesów inwolucyjnych, a tym samym utrzymania ustroju do późnych lat w stanie umożliwiającym samodzielną i godną człowieka egzystencję.

    Podsumowując: w pierwszej fazie życia stymulacja polega na wspomaganiu rozwoju (funkcja proewolucyjna), w drugiej na podtrzymywaniu osiągniętego stanu (funkcja konserwacyjna), w trzeciej na czynnym przeciwdziałaniu zmianom starczym (funkcja antyinwolucyjna). Należy także pamiętać, że główne fazy ontogenezy (ana- mezo- i katafaza) wykazują duże zróżnicowanie indywidualne.

    b) Funkcja adaptacyjna

    W okresie rozwoju (anafaza), z uwagi na największą plastyczność możliwości przystosowawczych, jak również ze względu na trudne do przewidzenia dalsze koleje życia jednostki i związane z tym wymagania wobec organizmu w zakresie adaptacji, doskonalenie mechanizmów przystosowawczych winna cechować możliwie największa wszechstronność. Celem tych działań winno być ukształtowanie mocnych psychofizycznie jednostek, a więc odpornych na bodźce mechaniczne, termiczne, ruchowe itd..

    W drugiej fazie życia (mezofaza) główny kierunek działań adaptacyjnych, oprócz zabiegów podtrzymujących osiągnięty stan tolerancji na działanie różnorodnych bodźców środowiska zewnętrznego winien być podporządkowany wymaganiom pracy zawodowej.

    W trzeciej fazie życia (katafaza) odpowiednio ukierunkowana i dawkowana aktywność ruchowa, w ramach rekreacji, może znacznie złagodzić negatywne następstwa zmiany trybu życia. Może także ułatwić adaptację do nowych, ograniczonych warunków egzystencji, wynikających z niepełnej sprawności aparatu ruchu, narządów zmysłów, układu krążenia i oddychania.

    Podsumowując należy stwierdzić, że funkcja adaptacyjna w aktywności człowieka polega na:

    c i d) Funkcja kompensacyjno-korektywna aktywności fizycznej

    W okresie dojrzewania (anafaza) kompensacja i korektywa sprowadzają się do zapobiegania i leczenia wszelkich zaburzeń prawidłowości rozwoju. Realizacja tych zadań winna iść w parze z oddziaływaniem na sferę poznawczą i emocjonalną wychowanka w celu przygotowania go do autoprofilaktyki i autoterapii (zwłaszcza następstw niedostatku ruchu) po ukończeniu edukacji.

    W okresie dojrzałości (mezofaza) kompensacja i korektywa powinny koncentrować się głównie wokół profilaktyki oraz terapii takich schorzeń zawodowych i cywilizacyjnych, jak: otyłość, schorzenia narządów ruchu, krążenia i oddychania. W wieku tym jest znacznie trudniej leczyć niż zapobiegać a działanie sprowadza się do zmniejszenia rozmiarów lub dotkliwości istniejącego już upośledzenia.

    W okresie starzenia się (katafaza) kompensacyjna funkcja uczestnictwa w rekreacji, oprócz łagodzenia skutków przejścia z aktywnego do pasywnego zawodowo trybu życia, winna przejawiać się w zapobieganiu przedwczesnym zmianom starczym w obrębie poszczególnych układów (ruchu, krążenia, oddychania).

    Rozpatrując wszystkie omówione funkcję w ujęciu systemowym, M. Demel porównał stymulację z układem napędowym, adaptację - z układem kierowniczym, a kompensację i korektywę - z układem zabezpieczającym prawidłowość biegu rozwoju osobniczego.

    R. Winiarski z kolei widzi znaczenie aktywności ruchowej w:

    anafazie:

    mezofazie:

    katafazie:

    Zdrowie człowieka kształtowane jest we wszystkich fazach i etapach jego życia. Główny problem to odpowiedni styl życia wraz z pozytywnymi nawykami w zakresie ochrony własnego zdrowia. Aktywność ruchowa jest jednym z najważniejszych elementów realizowanych w każdym momencie życia jednostki.

    4. Minimum aktywności fizycznej

    Współczesna metodyka prowadzenia zajęć z rekreacji ruchowej jest podporządkowana w znaczący stopniu dostarczaniu zwiększonej dawki ruchu, określanej jako niezbędne minimum aktywności fizycznej. Światowa Organizacja Zdrowia jako minimum aktywności fizycznej określiło 10 - minutowe ćwiczenia o charakterze wytrzymałościowym, z intensywnością 80% maksymalnych możliwości.

    Japończycy wielkość tego minimum określają na 10 do 15 tys. kroków dziennie w formie intensywnego spaceru, Amerykański Ośrodek Kontroli i Prewencji jako minimum widzi wykonywanie codziennie ćwiczeń fizycznych o umiarkowanej intensywności, przez co najmniej 30 minut.

    Odpowiednio dozowana aktywność fizyczna jest jedną z najbardziej skutecznych metod zapobiegania wczesnej niesprawności spowodowanej takimi chorobami cywilizacyjnymi, jak:

    W wieku dojrzałym, o czym już była mowa, ze względu na zadania, jakie człowiek ma w tym etapie do zrealizowania, szczególnego znaczenia nabiera kompensacyjna rola rekreacji ruchowej. Działalność rekreacyjna wyrównuje braki i obciążenia związane z pracą zawodową i szeroko pojętymi obowiązkami życiowymi przyczyniając się do odzyskania dynamicznej równowagi wewnętrznej (homeostazy).

    Uczestnictwo w zajęciach rekreacyjnych spełnia istotną rolę w wielu sytuacjach w wieku średnim i starszym:

    Uogólniając można stwierdzić, że zachowania rekreacyjne będąc z pewnością zachowaniami zdrowotnymi są również:

    1. czynnikami ułatwiającymi socjalizację człowieka, czyli nabywanie przez niego cech pomocnych w dopasowaniu się do norm, reguł i standardów zachowań społecznych pożądanych i akceptowanych, przy zachowaniu swych praw do samostanowienia;

    2. instrumentem komunikowania się ludzi - kontakty w formalnej lub nieformalnej grupie rekreacyjnej umożliwiają wymianę poglądów przepływ informacji, stanowiąc tym samym skuteczny środek kształtowania wartościowych postaw człowieka;

    3. czynnikiem integrującym grupy ludzkie oraz wpływającym na procesy interakcyjne na poziomie jednostkowych osobowości, grup rówieśniczych i środowisk lokalnych;

    4. elementem demokratyzującym społeczności ludzkie poprzez niwelowanie w toku tej działalności społecznych różnic między ludźmi;

    5. atrakcyjnym środkiem socjoterapii i resocjalizacji w sprzyjających warunkach działając wychowawczo na jednostki nieprzystosowane do środowiska społecznego.

    5. Wydolność fizyczna

    W okresie dzieciństwa i młodości dominuje prospektywno - rozwojowa funkcja rekreacji. W tym okresie organizm wytwarza nadwyżkę funkcjonalną procentującą w dalszym życiu. Dotyczy to zwłaszcza wysokiego poziomu ogólnej wydolności fizycznej, stanowiącej rezerwę dla procesów inwolucyjnych, związanych ze starzeniem się organizmu ludzkiego.

    Przez pojęcie wydolność fizyczna rozumiana jest zdolność do ciężkich długotrwałych wysiłków fizycznych z wykorzystaniem dużych grup mięśniowych jak np. żwawy chód, bieg, jazda na rowerze, bieg na nartach, pływanie, wiosłowanie. Zależy ona od budowy organizmu, sprawności układu krążenia, oddechowego, metabolizmu i termoregulacji organizmu, ale głównie zależy od funkcji sprawności zaopatrzenia tlenowego tkanek.

    Istotne znaczenie ruchu przejawianego m.in. w formach rekreacyjnych, w okresie wczesnej młodości polega także na kompensacji przeciążeń związanych z nauką oraz korekcji odchyleń w rozwoju psychofizycznym. Na tym etapie życia człowieka są to wspólne zadania wychowania fizycznego, rekreacji ruchowej i turystyki aktywnej.

    Jeśli chodzi o etap młodości szczególne znaczenie nadaje się obecnie formom ekstremalnym rekreacji. Formy te wiążą się z wysiłkiem, szczególnym zaangażowaniem, dużym stopniem odporności fizycznej i psychicznej, umiejętnością panowania nad zmęczeniem oraz wymagają najczęściej współdziałania z innymi osobami, a także ponoszenia odpowiedzialności za innych. Doskonalą także zdolności poznawcze.

    Obserwując aktywność ruchową ludzi młodych można stwierdzić, iż niemal wszystkie sporty przez nich uprawiane zawierają czynnik stresogenny, a niektóre niosą nawet ze sobą ryzyko, jeżeli wymagania w stosunku do organizmu są zbyt wysokie, lub, kiedy sama organizacja zajęcia albo prowadzona rywalizacja stwarza konfrontację. Sporty czasu wolnego niosące ryzyko to głównie zajęcia przygodowe takie jak: wspinaczka górska, spływy kajakami po rwących rzekach, wyprawy w głąb jaskiń, przeprawy terenowe itp.

    Wartość tego rodzaju zajęć tkwi w mocnym zaangażowaniu ciała i umysłu, wzmożonej samoobserwacji, ustalaniu partnerskich stosunków z innymi uczestnikami opartych na wspólnym celu i wzajemnych zobowiązaniach. Kontekst dzikiej natury, w której najczęściej odbywają się takie zajęcia ma tu szczególne znaczenie. Zróżnicowane wzajemne relacje między człowiekiem a fizycznym środowiskiem, niewątpliwie wpływają na jakość zdobywanych przy tej okazji doświadczeń.

    Aktywność ruchowa w wieku dojrzałym przejawiana w specyficznych formach rekreacyjnych pozwala utrzymać osiągnięty w etapie młodości poziom wydolności i sprawności lub przynajmniej opóźnia jego obniżenie. Przez pojęcie aktywność ruchowa (aktywność fizyczna) rozumie się dowolną formę ruchu ciała, która wpływa na wzrost przemiany podstawowej ponad wydatek energii spoczynkowej. Bierze się tu pod uwagę wszystkie zajęcia w czasie wolnym, ćwiczenia, sporty, pracę zawodową oraz inne codzienne czynności. W sensie przyrodniczym ruch spełnia w wieku dojrzałym funkcję konserwującą. Do utrzymania dobrego zdrowia wymagany jest określony poziom aktywności fizycznej.

    17


    Wyszukiwarka