WIELKIE I MAŁE LITERY
WIELKĄ LITERĄ PISZEMY :
Imiona i nazwiska ludzi :
Stanisław Barańczak , Josif Brodski , Czesław Miłosz , Jan Andrzej Morsztyn , Hanna Mortkowicz-Olczakowa , George Orwell , Blaise Pascal , Jan Paweł II , Baśka , Franek , Marysieńka;
Dudek , Borek , Buczek , Gawron , Gołąb , Grudzień , Kozioł ,Kupiec , Kwiatek , Marzec , Styczeń , Tokarz , Zając .
Imiona własne zwierząt i drzew :
Burek , Aza , Azor , As , Kicia ;
Baublis , Dewajtis .
Imiona własne bogów oraz jednostkowych istot mitologicznych :
Allach , Rimmon , Światowid , Wisznu , Zeus , Pegaz , Cerber , Sfinks .
Przydomki , pseudonimy i przezwiska ludzi :
jednowyrazowe :
Belfer , Katarzyna , Krzywousty , Menzurka , Rębajło , Sabała , Sierotka , Szary , Śmieszek ;
wielowyrazowe :
Bolesław Prus , Paweł Jasienica , Dziewica Orleańska , Pola Negri .
Jeśli przydomek jest wyrażeniem przyimkowym , to występujące w nim rzeczowniki piszemy wielką literą, a przyimek małą :
Jan bez Ziemi , Biedaczyna z Asyżu , Jan z Tęczyna , Piotr z Lubeki , Katarzyna ze Sieny , Jadwiga z Łobzowa .
Imiona własne ludzi użyte w znaczeniu przenośnym : nazwisko autora użyte w znaczeniu jego dzieła :
Pożycz na tydzień Stachurę.
Na aukcji sprzedano dwa Kossaki.
Nazwy mieszkańców części świata :
Afrykanin , Amerykanka , Australijczyk , Azjata , Europejczyk.
Nazwy hipotetycznych mieszkańców planet :
Marsjanin , Wenusjanin.
Nazwy mieszkańców krajów :
Polka (= obywatelka Polski), Szwajcar (= obywatel Szwajcarii), Rosjanin , Słowak, Argentyńczyk , Greczynka , Babilończyk (= obywatel państwa), Meksykanin (= obywatel państwa), Rzymianin (= obywatel państwa), Czeszka , Boliwijka ,
ale: polka (= taniec), szwajcar (= odźwierny), babilończyk (= mieszkaniec miasta), meksykanin (mieszkaniec miasta), rzymianin (= mieszkaniec miasta).
Nazwy członków narodów, ras i szczepów :
Żyd (= członek narodu), Murzyn (= człowiek rasy czarnej), Papuas , Metys (= Indianin z domieszką krwi białej), Słowianin , Kreol (= urodzony w Ameryce Łacińskiej potomek europejskich kolonizatorów) , Masaj ,
ale: żyd (= wyznawca judaizmu), murzyn (= ktoś bardzo opalony, ktoś wykonujący za kogoś jakąś pracę), metys (= zwierzę-mieszkaniec), kreol (= członek społeczności ukształtowanej w wyniku wymieszania różnych ras).
Nazwy mieszkańców terenów geograficznych, np. regionów, krain, prowincji :
Kurp , Bawarczyk , Ślązaczka , Kaszub . Katalonka , Pomorzanin , Krakowianka (= mieszkanka Krakowskiego) , Łowiczanin (= mieszkaniec Łowickiego) , Kociewianka .
Nazwy dynastii :
Burbonowie , Piastowie , Jagiellonowie , Hohenzollernowie , Romanowie.
Przymiotniki dzierżawcze (odpowiadające na pytanie czyj?) utworzone od imion własnych, zakończone na -owski, -owy, -in, -yn, -ów :
Pałac Kazimierzowski , dramat Szekspirowski , Sabałowe bajania , poezja Miłoszowa , Zosina chustka , Marysin ojciec , Psałterz Dawidów (= Dawida).
Nazwy świąt i dni świątecznych :
Nowy Rok , Boże Narodzenie , Gwiazdka , Wniebowzięcie , Wielkanoc , Popielec (ale: środa popielcowa), Wielki Czwartek , Wielki Tydzień , Boże Ciało , Zaduszki , Wszystkich Świętych , Zielone Świątki , Epifania , 3 Maja , Dzień Matki , Święto Niepodległości .
Nazwy imprez międzynarodowych lub krajowych , którym organizatorzy chcą nadać indywidualną nazwę :
Igrzyska XXV Olimpiady , Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy , Wielka Pardubicka , Międzynarodowy Konkurs Chopinowski , Międzynarodowy Festiwal Folkloru Ziem Górskich , Światowy Dzień Młodzieży .
Przyimki występujące wewnątrz tych nazw piszemy małą literą :
V Mistrzostwa Europy w Piłce Nożnej.
W tytułach czasopism i cykli wydawniczych oraz w nazwach wydawnictw seryjnych wielką litera piszemy wszystkie wyrazy (z wyjątkiem przyimków i spójników występujących wewnątrz tych nazw) :
Gazeta Wyborcza , Życie Warszawy , Tygodnik Powszechny , Polityka , Wprost , Pani , Zwierciadło , Poradnik Językowy , Język Polski , Znak ;
Psychologia Stosowana , Język Artystyczny , Biblioteka Arcydzieł Literatury Polskiej , Biblioteka Wiedzy o Prasie.
Spójniki i przyimki występujące wewnątrz tych tytułów piszemy małą literą :
Kobieta i Życie , Państwo i Prawo , Wiedza i Życie , Listy z Teatru , Literatura na Świecie.
W tytułach czasopism, które się nie odmieniają , wielką literą piszemy tylko pierwszy wyraz :
Po prostu , Żyjmy dłużej , Mówią wieki , Dookoła świata
Pierwszy wyraz w jedno- i wielowyrazowych tytułach utworów literackich i naukowych (np. książek , rozpraw , artykułów , wierszy , pieśni), w tytułach ich rozdziałów , w tytułach dzieł sztuki , zabytków językowych , odezw , deklaracji , ustaw :
Biblia , Koran , Talmud , Ziemia obiecana , Noce i dnie , Postoje pamięci , Przekroczyć próg nadziei , Historia języka polskiego , Składnia rozmowy telefonicznej , Psychologia kliniczna , Fizyka ciała stałego , Polski ubiór do 1864 roku , Złoty okres ubioru ;
Powrót taty , Stepy akermańskie , Oda do młodości , Polały się łzy... , Rozmowa z piramidami , W pamiętniku Zofii Bobrówny , Sokrates tańczący , Który skrzywdziłeś , O mej poezji ;
Bogurodzica , Rota , Mazur kajdaniarski , Marsylianka , W żłobie leży... , Pieta , Hołd pruski (tytuł dzieła Matejki , ale: hołd pruski = akt dziejowy), Stworzenie świata ;
Psałterz floriański , Psałterz puławski ;
Uniwersał połaniecki , Kodeks pracy , Konstytucja 3 maja , Statut wiślicki , Deklaracja praw dziecka.
WYJĄTKI : Stary Testament , Nowy Testament , Magna Charta Libertatum oraz Pismo Święte, w których tradycyjnie wszystkie człony pisze się wielką literą .
W muzyce na oznaczenie tonacji durowych (majorowych) używamy wielkich liter , zaś tonacji molowych (minorowych) - małych liter :
D-dur , B-dur , C-dur , A-dur , As-dur , G-dur , H-dur ;
a-moll , b-moll , c-moll , e-moll , g-moll .
W tytułach utworów muzycznych wyraz, który jest nazwą gatunkową utworu , piszemy małą literą , choć dopuszczalna jest też pisownia wielką literą , gdy nazwa gatunkowa występuje na początku tytułu :
symfonia Pastoralna (a. Symfonia Pastoralna), nokturn Es-dur (a. Nokturn Es-dur), sonatina a-moll (a. Sonatina a-moll), sonata Księżycowa (a. Sonata Księżycowa), Niedokończona Symfonia (Schuberta).
Nazwy krojów czcionek drukarskich bez względu na to , czy są utworzone od nazw własnych , czy nie :
Arial , Bodoni , Courier , Excelsior , Futura , Paneuropa , Półtawski , Silesia , Times New Roman.
Nazwy języków programowania , programów i systemów komputerowych bez względu na to , czy są z pochodzenia wyrazami pospolitymi , czy skrótowcami głoskowymi :
Algol, Cobol, Fortran, Lisp, Norton Commander, Novell, Pascal, Simula, Windows, Word, Tag.
Jednowyrazowe nazwy programów radiowych i telewizyjnych , tytuły audycji , słuchowisk , widowisk :
Animals , Brum , Ciuchcia , Luz , Panorama , Matysiakowie , Wieczorynka , Wiadomości.
W wielowyrazowych nazwach programów radiowych i telewizyjnych, a także w tytułach programów cyklicznych i seryjnych wielką literą pisze się tylko pierwszy wyraz :
Przegląd wydarzeń tygodnia , Poezja na dobranoc , Szkoła dla rodziców , Niedzielny poranek filmowy , Sportowa niedziela.
Jeśli program telewizyjny lub radiowy ma charakter cykliczny lub prasowy (czyli ma swój numer i datę), wszystkie wyrazy w tytule (oprócz wewnętrznych przyimków i spójników) można pisać wielką literą :
Uniwersytet Radiowy , Telewizja Edukacyjna , Teatr Telewizji , Telewizyjny Kurier Warszawski , Katolicki Magazyn Młodzieżowy.
Tytuły modlitw i nabożeństw :
Modlitwa Pańska , Anioł Pański , Litania do Najświętszej Marii Panny , Litania do św.
Franciszka z Asyżu , Modlitwa za rodziców , Droga krzyżowa , Gorzkie żale , Akt strzelisty.
ale: Odmówiłem dzisiaj parę litanii. Wyraz litanii użyty został jako nazwa gatunkowa modlitwy,
a nie jako jej nazwa własna.
Nazwy gwiazd , planet i konstelacji :
Mars , Wenus , Jowisz , Merkury , Saturn , Gwiazda Polarna , Wielki Wóz , Droga Mleczna , Księżyc , Ziemia , Słońce;
Księżyc , Ziemia , Słońce , a także Galaktyka , gdy chodzi o tę , w której żyjemy , piszemy wielką literą tylko w znaczeniu terminów astronomicznych ; wyrazy te użyte w znaczeniu pospolitym piszemy małą literą :
Naszą planetą jest Ziemia ; Coraz częstsze są trzęsienia ziemi ; Poza naszą Galaktyką istnieją jeszcze inne galaktyki ; Naturalnym satelitą Ziemi jest Księżyc , a Deimos jest księżycem Marsa.
Jednowyrazowe i wielowyrazowe nazwy własne państw, regionów, prowincji , stanów , miast , osiedli , wsi , przysiółków itp. :
Polska , Boliwia , Szwajcaria , Rosja , Stany Zjednoczone Ameryki Północnej , Rzeczpospolita Polska , Księstwo Warszawskie , Królestwo Kongresowe , Wielkie Księstwo Poznańskie , Krakowskie , Poznańskie , Quebec , Flandria , Teksas , Szczecin , Przemyśl , Widok , Brynów , Chochołów , Łyse , Zaborze, Podlesie , Zarzecze ,
ale: O przyjęcie do NATO starają się : państwo polskie , a także państwo czeskie , węgierskie i słowackie.
Podobnie piszemy wyrazy pospolite używane w znaczeniu nazwy własnej, np. :
Korona (= Polska) , Trójmiasto (= Gdańsk , Sopot i Gdynia) , Kraj Kwitnącej Wiśni (= Japonia).
Jednowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe , np. :
Warszawa , Tatry , Pireneje , Krakowskie , Przemyśl , Opole , Budapeszt , Powiśle , Naddnieprze , Zakaukazie , Gubałówka , Wieżyca .
Wielowyrazowe nazwy geograficzne i miejscowe , np. :
Jelenia Góra , Bory Tucholskie , Morskie Oko , Dolny Śląsk , Górny Śląsk , Mała Panew , Nowa Zelandia , Rzeka Świętego Wawrzyńca , Stary Sącz , Wielki Staw , Wielki Kaukaz , Wielki Kocioł Śnieżny.
24.1.Jeśli nazwa własna składa się z dwu członów i człon drugi jest rzeczownikiem w
mianowniku nie odmieniającym się , wtedy człon pierwszy (wyraz pospolity) : góra , nizina,
półwysep , cieśnina , tama , kanał , morze , jezioro , wyspa , pustynia , wyżyna itp. piszemy
małą literą , natomiast człon drugi wielką , np. :
pustynia Gobi , półwysep Hel , morze Marmara , wyspa Uznam.
24.2.Jeśli nazwa własna składa się z dwu członów i człon drugi jest rzeczownikiem w
dopełniaczu lub przymiotnikiem w mianowniku , oba człony pisze się wielką literą , np. :
Wyżyna Małopolska , Puszcza Niepołomicka , Cieśnina Meksykańska , Kanał Panamski ,
Góra Kościuszki , Przełęcz Dukielska , Szpiglasowa Przełęcz , Hala Gąsienicowa.
24.3.Przymiotniki : południowy , północny , wschodni , zachodni pisze się wielką literą, jeśli są
integralną częścią nazw geograficznych , nazw państw oraz innych jednostek terytorialnych
lub administracyjnych , np. :
Republika Południowej Afryki , Wyspa Południowa , Ziemia Północna , Morze Północne ,
Przylądek Północny , Beskidy Wschodnie , Zachodni Brzeg Jordanu , Tatry Zachodnie ,
Europa Zachodnia (= państwa Europy zachodniej wchodzące w skład Unii Europejskiej),
ale: Zwiedziłem zachodnią Europę (= zachodnią część Europy). Nad Polskę północną
przesuwa się niż znad Skandynawii. Przymiotniki zachodni , północny oznaczają tutaj część
terytorium , toteż piszemy je małą literą.
24.4.Przyimki występujące wewnątrz tych nazw piszemy małą literą , np. :
Nakło nad Notecią , Gródek nad Dunajcem , Świder koło Warszawy ,
albo: Nakło n. Notecią , Gródek n. Dunajcem , Świder k. Warszawy.
Jedno- i wielowyrazowe nazwy dzielnic , ulic , placów , rynków , ogrodów , parków , bulwarów , budowli , zabytków , obiektów sportowych itp. , np. :
Ligota , Kurdwanów , Czerniaków , Żoliborz , Koszutka , Krzyki , Podwale , Łazienki , Planty , Rynek , Powązki , Barbakan , Spodek .
25.1.Jeśli stojący na początku nazwy wielowyrazowej wyraz : ulica , aleja , plac , park , kopiec ,
kościół , klasztor , pałac , willa , zamek , most , molo , brama , pomnik , cmentarz itp. jest
tylko nazwą gatunkową (rodzajową), piszemy go małą literą, a pozostałe wyrazy wchodzące
w skład nazwy wielką literą :
ulica Sławkowska , ulica 3 Maja , ulica Dwóch Mieczy, ulica Świętego Jana (albo: ulica św.
Jana), ulica Księdza Jerzego Popiełuszki , ulica Królowej Jadwigi , ulica Księcia Józefa ,
ulica Generała Sikorskiego , ulica Na Niskich Łąkach , aleja Słowackiego , aleja
Przewodników Tatrzańskich , bulwar Nadmorski , park Jordana , park Ujazdowski , kopiec
Józefa Piłsudskiego , kościół Mariacki , kościół Świętego Krzyża (albo: kościół św. Krzyża),
klasztor Dominikanów , klasztor Norbertanek , kościół Na Skałce, most Grunwaldzki , most
Poniatowskiego, cmentarz Rakowicki , pomnik Mikołaja Kopernika , pomnik Mickiewicza ,
pałac Krasińskich, pałac Radziwiłłów, pałac Pod Globusem, willa Atma, osiedle Zawodzie ,
plac Trzech Krzyży , plac Na Rozdrożu , plac Sejmu Śląskiego , rondo Waszyngtona ,
kolumna Aleksandra , sobór Świętego Izaaka (albo: sobór św. Izaaka), bastion Wyskok ,
dzwon Gratia Dei , dzwon Zygmunt.
25.2.Jeśli w nazwie wyraz aleja występuje w liczbie mnogiej , piszemy go wielką literą :
Aleje Jerozolimskie , Aleje Ujazdowskie
Spotkamy się u zbiegu Alei (lub Alej) i Marszałkowskiej.
25.3.Wyrazy wchodzące w skład określenia dotyczącego nazw ulic , placów i parków piszemy
wielką literą , natomiast spójniki i przyimki wchodzące w skład nazwy piszemy małą literą :
ulica Bitwy pod Płowcami , ulica Droga na Olczę, ulica Jana z Łańcuta, ulica Jana z Kolna,
ulica Żwirki i Wigury, kościół Świętych Piotra i Pawła, pomnik Zaślubin Polski z Morzem ,
plac Trzech Krzyży ;
UWAGA: Ulica zwykle piszemy w skrócie ul.
Jedno- i wielowyrazowe nazwy własne przedsiębiorstw i lokali :
Orbis , Lot , Delikatesy , Polar , Lechia , Jubiler , Jama Michalika , Kawiarnia Literacka , Księgarnia Naukowa , Karczma Słupska.
26.1.Wyrazy wchodzące w skład nazwy określającej kawiarnię, hotel, zajazd, aptekę, księgarnię,
sklep , bar , winiarnię piszemy wielką literą , natomiast jeśli wyraz stojący przed tą nazwą
jest tylko nazwą gatunkową (rodzajową) przedsiębiorstwa lub lokalu , piszemy go małą
literą :
kawiarnia Kryształowa , zajazd U Kmicica , hotel Pod Różą , kino Rialto , księgarnia U
Trzech Panów , apteka Pod Orłem , sklep Orient , winiarnia Bachus , bar Flisak , schronisko
Murowaniec , spichrz Pod Jeleniem
albo: kawiarnia „Kryształowa” , zajazd „U Kmicica” , hotel „Pod Różą” , kino „Rialto”,
księgarnia „ U Trzech Panów” , apteka „Pod Orłem”, sklep „Orient”, winiarnia „Bachus”,
bar „Flisak” , schronisko „Murowaniec” , spichrz „Pod Jeleniem”.
26.2.Spójniki i przyimki występujące wewnątrz nazw lokali i przedsiębiorstw piszemy małą
literą :
Zajazd pod Babią , pensjonat Zośka i Adria , pensjonat Zajazd u Kmity.
Nazwy indywidualne (jednostkowe) urzędów , władz ,instytucji , szkół , organizacji , towarzystw. Występujące w tych nazwach przyimki , spójniki , wyrażenia imienia , pod wezwaniem, na rzecz , do spraw piszemy mała literą :
Sejm Rzeczypospolitej Polskiej , Urząd Rady Ministrów , Kancelaria Prezydenta , Izba Lordów , Ministerstwo Edukacji Narodowej , Trybunał Konstytucyjny , Sąd Rejonowy w Krakowie , Szkoła Podstawowa im. Marii Konopnickiej , Uniwersytet Jagielloński , Katolicki Uniwersytet Lubelski , Instytut Języka Polskiego polskiej Akademii Nauk , Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego , Szpital Wojewódzki w Rzeszowie , Organizacja Narodów Zjednoczonych , Teatr im. Wandy Siemaszkowej , Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne , Klub Inteligencji Katolickiej , Komisja Episkopatu Polski do spraw Dialogu z Judaizmem , fundacja im. Bogdana Janskiego na rzecz Dzieci Upośledzonych Umysłowo i Fizycznie , Kongregacja Panien Benedyktynek w Polsce pod wezwaniem niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny ,
ale: Już czwarty sejm zajmuje się emeryturami i rentami. Tutaj wyraz sejm został użyty jako wyraz pospolity. Podobnie jako pospolite można użyć wyrazy senat i izba.
Miasto ma siedem szkół podstawowych , dwa banki , dwa kina i jeden szpital. Byłem w dwu bankach , a teraz idę jeszcze odebrać książki z biblioteki.
Wyrazy szkoła podstawowa , bank , kino , szpital , biblioteka zostały użyte jako wyrazy pospolite.
27.1.Reguła stosowania wielkich liter odnosi się także do nazw jednostek wojskowych
traktowanych jako nazwy własne :
1. Pułk Strzelców Podhalańskich albo I Pułk Strzelców Podhalańskich , Dywizjon 303 ,
Batalion Zmotoryzowany im. Westerplatte , 3. Pułk Ułanów Śląskich ,
ale: Służyłem już w czterech pułkach. Wyraz pułk został użyty jako wyraz pospolity.
27.2.Zawsze wielką literą pisze się nazwy takich urzędów, jak : Konwent Seniorów , Konwencja
Narodowa .
Chociaż małą literą piszemy nazwy godności współczesnych i historycznych oraz tytułów naukowych i zawodowych (np. prezydent Rzeczpospolitej Polskiej , premier , wojewoda kaliski , profesor Uniwersytetu Łódzkiego), to nazwy urzędów jednoosobowych w aktach prawnych pisze się wielką literą :
...akceptuje Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej; ...zatwierdza Prezes Rady Ministrów; Obrady Sejmu otwiera Marszałek Sejmu Rzeczpospolitej Polskiej; Rzecznik Praw Obywatelskich ma uprawnienia w zakresie ...
Jednak zgodnie ze zwyczajem pisownię wielkimi literami można stosować również w tekstach o innym przeznaczeniu , pod warunkiem , że nazwa taka odnosi się do konkretnej osoby i występuje w pełnym brzmieniu :
Dziś Prezydent Rzeczpospolitej Polskiej odwiedził nasze miasto ; Jan Kowalski został powołany na stanowisko Wojewody Koszalińskiego ; Zebranie otworzył Naczelnik Gminy Brzezinka Łukasz Rudzki.
Nazwy orderów i odznaczeń :
Virtuti Militari , Śląski Krzyż Powstańczy , Order Orła Białego , Order Legii Honorowej , Order św. Stanisława , Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski (Polonia Restituta), Krzyż Pamiątkowy Monte Cassino , Krzyż Zasługi , Górska Odznaka Turystyczna , Wzorowy Uczeń.
Jednowyrazowe nazwy nagród :
Oscar ,Felix , Nobel.
30.1.Jeśli nazwa nagrody jest wielowyrazowa , w zasadzie wielką literą piszemy wszystkie
wyrazy wchodzące w jej skład :
Nagroda im. Jana Karskiego i Poli Nireńskiej , Nagroda Nobla , Nagroda Kioto .
30.2.Wyrazy wchodzące w skład nazwy nagrody piszemy wielką literą , natomiast jeśli stojący
przed nazwą wyraz nagroda jest wyrazem pospolitym, a jej nazwa występuje w mianowniku,
wtedy piszemy go małą literą :
nagroda Złote Lwy Gdańskie , nagroda Złota Palma.
Nazwy firm , marek i typów wyrobów przemysłowych :
samochód marki Polonez , zegarek marki Omega , motocykl marki Jawa ,
albo: samochód „Polonez” , zegarek „Omega” , motocykl „Jawa”.
Skrótowce :
32.1.Skrótowce literowe i głoskowe piszemy w całości wielkimi literami :
UW , GOPR , PAN , MEN , NOT , LOT ,
ale: miejscownik od skrótowców LOT , NOT przybiera postać Locie , Nocie , a więc tylko
pierwsza litera jest wielka .
32.2.W innych rodzajach skrótowców (grupowych , mieszanych , nietypowych) albo wszystkie
litery są wielkie , albo wielka jest tylko pierwsza litera ; zależy to od przyjętego zwyczaju ,
narzuconego przez właściciela nazwy :
TORKAT , TORWAR , GASPOL ;
Pafawag , Desa , Hortex , Investbank.
32.3.Jeśli skrótowiec zawiera litery oznaczające przyimek lub spójnik , piszemy je małą literą :
SPATiF , WsiP , KiW , RdR (= Ruch dla Rzeczpospolitej).
32.4.Jeśli wewnątrz skrótowca występują inne litery oznaczające głoski wewnątrzwyrazowe ,
piszemy je także małą literą , np.:
PZMot (=Polski Związek Motorowy), SdRP (= Socjaldemokracja Rzeczpospolitej Polskiej);
DzURP (= Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej) , DSzW (= Dzielnicowy Sztab
Wojskowy), WSzW (= Wojewódzki Sztab Wojskowy).
32.5.Jeśli w skrótowcu występuje dwuznak ch , to pisze się go w formie następującej : wielkie C i
małe h :
ZChN , ChRL , BCh .
Wielką literą piszemy także niektóre skróty :
33.1.symbole nazw pierwiastków chemicznych :
Ac (= aktyn) , Os (= osm) , P (= fosfor) , Ra (= rad) ;
33.2.niektóre skróty używane w fizyce i matematyce :
A (= amper) , C (= stopień Celsjusza) , V (= volt) , W (= wat) ;
33.3.skróty nazw gwiazdozbiorów :
Com. (= łac. Coma Berenices - Warkocz Bereniki) ;
33.4.skróty tytułów Starego i Nowego Testamentu oraz tytułów czasopism:
NT (= Nowy Testament), ST (= Stary Testament) ;
Por. Jęz. (= Poradnik Językowy), Gaz. Wyb. (= Gazeta Wyborcza).
33.5.niektóre inne skróty:
P.T. (= pleno titulo), T.T. (= toto titulo), N.N. (= nomen nescio), D.O.M. (= Deo Optimo
Maximo), I.N.C. (= in nomine Christi), PS (= postscriptum), SVD (= Societas Verbi Divini -
werbiści).
Wielką literą można zapisać :
Nazwy pospolite użyte w funkcji imion własnych postaci literackich , zwłaszcza kiedy nie są inaczej nazwane :
Podkomorzy , Wojski , Hrabia , Asesor .
Nazwy uosobionych pojęć oderwanych :
„Kiedyś , po latach , Historia przyzna nam rację”. Ale Historia niczego nie przyzna , nie przyzna się do niczego , Historia nie odezwie się już ani słowem [...]
(S. Barańczak)
Nazwy całości geograficzno-kulturalnych :
Wschód , Zachód , Północ , Południe , Dziki Zachód , Daleki Wschód .
Nazwy okresów , epok , prądów kulturalno-filozoficznych (nazwy te można również pisać małą literą), np.:
Średniowiecze , Odrodzenie , Romantyzm.
Jeśli tego typu nazwa jest wielowyrazowa i oznacza nie tylko prąd kulturalny czy kierunek literacki , ale również grupę osób z nim związanych , piszemy ją wielką literą :
Młoda Polska , Młode Czechy.
Wyjątkowo akceptuje się wielką literę także wewnątrz wyrazów będących nazwą własną lub wchodzących w skład nazwy własnej :
EuroCity , InterCity , EquiLibre , WordPerfect , PageMaker , InterChristiana.
Spotyka się też małą literę na początku nazwy własnej, np. dBASE (program komputerowy), bruLion (czasopismo literackie). Zjawisko , o którym tu mowa , dotyczy przede wszystkim obcych nazw własnych , ale dostrzega się je ostatnio i w języku polskim. Tego zwyczaju nie należy upowszechniać.
UŻYCIE WIELKIEJ LITERY ZE WZGLĘDÓW UCZUCIOWYCH I GRZECZNOŚCIOWYCH
Użycie wielkiej litery ze względów uczuciowych i grzecznościowych jest indywidualną sprawą piszącego. Przepisy ortograficzne pozostawiają w tym wypadku dużą swobodę piszącemu, ponieważ użycie wielkiej litery jest wyrazem jego postawy uczuciowej (np. szacunku , miłości , przyjaźni) w stosunku do osób , do których pisze , lub w stosunku do tego , o czym pisze.
Wielką literą piszemy nazwy osób , do których się zwracamy w listach prywatnych i oficjalnych oraz urzędowych podaniach , a także nazwy osób bliskich adresatowi lub piszącemu. Pisownia wielką literą obejmuje również przymiotniki i zaimki , które się odnoszą do tych nazw osób.
Nazwy osób trzecich, jeśli te osoby są bliskie nam lub osobie , do której się zwracamy , także
możemy wyróżnić wielką literą.
Wyrazy i wyrażenia Ojczyzna , Kraj , Orzeł Biały , Naród , Państwo , Rząd itp. ze względów uczuciowych bądź dla uwydatnienia szacunku także możemy pisać wielką literą
Z tego samego powodu wielką literą możemy pisać nazwy wydarzeń dziejowych : Powstanie Warszawskie , Unia Lubelska , Powstanie Styczniowe , Wiosna Ludów.
UŻYCIE MAŁEJ LITERY :
Małą literą piszemy wszystkie wyrazy pospolite. Do nazw pospolitych pisanych małą literą należą także :
Nazwy dni tygodnia :
poniedziałek , wtorek , środa , czwartek , piątek , sobota , niedziela
WYJĄTKI: Wielki Czwartek , Wielki Piątek , Wielka Sobota , Wielki Tydzień.
Nazwy miesięcy :
styczeń , luty , marzec , kwiecień , maj itd.
Nazwy okresów kalendarzowych :
kwartał , półrocze , rok , półwiecze , wiek ;
adwent , karnawał , post.
Nazwy okresów , epok i prądów kulturalnych :
średniowiecze , odrodzenie , barok , oświecenie , romantyzm , pozytywizm , neoromantyzm
WYJĄTEK: Młoda Polska.
Nazwy kierunków filozoficznych , kulturowo-artystycznych , społeczno-politycznych itp. utworzonych od nazwisk ich twórców :
dostojewszczyzna , heglizm , marksizm , towianizm , żeromszczyzna .
Nazwy wydarzeń lub aktów dziejowych :
bitwa grunwaldzka , bitwa pod Grunwaldem , bitwa pod Płowcami , druga wojna światowa , hołd pruski , konferencja genewska , kongres wiedeński , pokój toruński , powstanie styczniowe , powstanie warszawskie, rewolucja francuska, traktat wersalski , unia lubelska , wojna chocimska ,
wojna trojańska , wojna trzydziestoletnia .
Nazwy obrzędów , zabaw i zwyczajów :
andrzejki , mikołajki , dożynki , dyngus , gaik , kupała , oczepiny , turoń , walentynki , zaręczyny.
Nazwy gatunkowe modlitw i nabożeństw , utworów literackich i naukowych , utworów muzycznych , programów radiowych i telewizyjnych itp. :
litania , godzinki , msza , roraty , zdrowaśka , oda, pieśń, powieść, tren , monografia , rozprawa , sonata , symfonia , słuchowisko , widowisko,
ale: tytuły modlitw , programów itp. piszemy wielką literą.
Nazwy tańców :
kadryl , kankan , krakowiak , polka , polonez , twist , zbójnicki.
Nazwy różnego rodzaju wytworów przemysłowych , np. samochodów , motocykli , rowerów , aparatów radiowych i telewizyjnych , aparatów fotograficznych , zegarków , lekarstw , papierosów , napojów , artykułów spożywczych , odzieży , butów , używane jako nazwy pospolite konkretnych przedmiotów , a nie jako nazwy marek i typów oraz firm :
fiat , peugeot , mercedes , nysa , jawa , diora , elemis , sony , kodak , cyma , omega , aspiryna , paracetamol , klubowe , marlboro , kryniczanka , ustronianka , napoleon (= koniak), wyborowa (= wódka), tokaj , kama , rama , pierniki toruńskie , solejka , adidasy.
ale: nazwy firm wytwarzających te artykuły oraz nazwy marek firmowych pisze się wielką literą , np. samochód marki Fiat albo samochód „Fiat”.
Nazwy jednostek monetarnych , także utworzone od imion własnych :
złoty , grosz , marka , dolar , ludwik , napoleon , holender .
Nazwy sztucznych języków narodowych :
esperanto , ido , novial , occidental , wolapik (a. volapük).
Potocznie używane jednoczłonowe nazwy roślin (drzew , krzewów , warzyw , owoców , kwiatów), także utworzonych od nazw własnych - jeśli nie są użyte jako termin specjalistyczny (z zakresu botaniki systematycznej lub stosowanej) :
jabłko , jabłoń , śliwka , amerykany , brukselka , marcinki , turki , mikołajek , patison , jonatany.
UWAGA: W tekstach specjalistycznych używa się nazw dwuczłonowych, które obejmują :
polską nazwę rodzajową (rzeczownik) - pisaną wtedy najczęściej wielką literą ,
polską nazwę gatunkową w formie przymiotnika - pisanego małą literą lub w formie rzeczownika będącego nazwą własną w dopełniaczu - pisanego wielką literą :
Agawa amerykańska a. agawa amerykańska , Begonia Englera a. begonia Englera , Tulipan turkiestański a. tulipan turkiestański , Tulipan Kołpakowskiego a. tulipan Kołpakowskiego.
W przypadku roślin uprawnych (użytkowych , tzw. kultywarów) podaje się jeszcze trzeci człon jako nazwę odmiany , pisanej najczęściej wielką literą i (zwykle) w cudzysłowie :
Begonia mieszańcowa „Bismarka” a. begonia mieszańcowa „Bismarka” , begonia
ogrodowa „Axel Lange” (ale też , np. w skrócie , z pominięciem nazwy rodzajowej -
pszenica „Marquis”, ziemniak „Dar”),Cis pospolity „Dovastona złocista”a. cis pospolity
„Dovastona złocista” , Naparstnica purpurowa „Izabelle”.
Nazwy urzędów , władz , instytucji , organizacji , zakładów używane w znaczeniu nazw pospolitych :
Sprawdziłam oprocentowanie lokat w sześciu bankach.
Kupiłam tę książkę w księgarni na uniwersytecie.
Nazwy senat , sejm , izba , izba ustawodawcza , jeśli są używane w znaczeniu nazw pospolitych :
Ówczesny sejm zajmował się tymi problemami.
W wielu krajach parlamenty składają się z dwu izb.
Tytuły naukowe i zawodowe :
magister , doktor habilitowany , profesor , inżynier , licencjat.
Nazwy godności :
prezydent , premier , minister , rektor , dziekan , prowincjał , przeorysza , król , książę , sułtan , marszałek , generał , major , prezes , dyrektor.
Nazwy żołnierzy z różnych rodzajów wojska :
ułan , piechur , kawalerzysta , pancerniak , saper.
Nazwy członków bractw , zgromadzeń zakonnych :
salwatorianin , werbista , jezuita , franciszkanin , karmelitanka bosa , kameduła , kapucyn , kawaler maltański , sodalis ,
ale: kościół Franciszkanów.
WYJĄTEK: Krzyżak - członek zakonu i jednocześnie obywatel państwa krzyżackiego.
Nazwy członków społeczności wyznaniowych:
chrześcijanin , katolik , arianin , żyd , mahometanin , buddysta , ewangelik , anabaptysta , mariawitka ,
ale: Żyd (= członek narodu).
Nazwy członków partii , stronnictw politycznych , organizacji społecznych , członków zespołów artystycznych i sportowych , więźniów obozów koncentracyjnych itp. :
peeselowiec , konfederat , filareta , filomata , słowianka (= członkini zespołu Słowianki), mazowszanka (= członkini zespołu Mazowsze), legionista (= członek klubu sportowego Legia), wiślak , oświęcimiak , sybirak.
Rzeczowniki utworzone od imion własnych , używane jako nazwy pospolite :
garybaldczyk , bajronista , kościuszkowiec , piłsudczyk , stachanowiec , marksista , heglista.
Rzeczowniki utworzone od nazw własnych ludzi oraz istot mitologicznych , używane w znaczeniu pospolitym :
szwajcar (= odźwierny), kozak (= taniec), megiera (= kobieta kłótliwa), krezus (= bogacz), łazarz (= człowiek chory , opuszczony), ksantypa (= kobieta kłótliwa , zrzędna).
Niejednostkowe nazwy istot mitologicznych , istot będących wytworem fantazji lub przedmiotem wierzeń religijnych :
furie , fauny , erynie , rusałki , syrenki , krasnoludki , bogowie , anioły ,diabły , mapety.
Nazwy mieszkańców miast , osiedli i wsi :
warszawianka , paryżanka , moskwianin , wrocławianin , kleparzanin , żoliborzanin , zalipianka , chochołowianin .
Nazwy absolwentów szkół , utworzone od imion własnych ludzi bądź nazw miejscowości , w której znajduje się szkoła :
batorak , harwardczyk , dublańczyk , heidelberczyk.
Nazwy stron świata :
południe , północ , wschód , zachód , północny wschód , północny zachód.
Pojęcia i terminy geograficzne :
biegun , biegun północny , biegun południowy , długość geograficzna , koło podbiegunowe , południk , równik , równoleżnik , szerokość geograficzna.
Nazwy okręgów administracyjnych współczesnych i historycznych :
województwo katowickie , gmina warszawska , powiat przemyski , ziemia dobrzyńska , ziemia łęczycka.
Przymiotniki utworzone od nazw kontynentów , krajów, miejscowości , narodów , plemion , nie będące nazwami geograficznymi :
kultura europejska , plemiona afrykańskie , francuskie koniaki , sery szwajcarskie , języki słowiańskie , piwo bawarskie , fajans włocławski , marmur chęciński , wzgórze kapitolińskie , kultura przeworska , woda kolońska , porcelana ćmielowska .
Przymiotniki jakościowe (odpowiadające na pytanie jaki?) utworzone od imion własnych :
balzakowski wiek , komedie molierowskie , ogród jordanowski , syzyfowe prace , porównanie homeryckie.
Skrótowce używane w znaczeniu nazw pospolitych , a nie jako jednostkowe nazwy :
W mieście są dwie cepelie i jedna desa.
Ciśnieniomierze są tańsze w cezalu.