Podstawowy kurs filozofii w pigułce
WSTĘP - PRZEDMIOT FILOZOFII. DZIEDZINY FILOZOFII
Pojecie filozofii, a więc "umiłowania mądrości" łączy się z wielowymiarową refleksją nad rzeczywistością. Wraz ze złożonością rzeczywistości mamy do czynienia z wieloma dziedzinami filozofii. Wymieńmy najważniejsze i przyjrzyjmy się im.
*) Ontologia /metafizyka- to wg "Lexicon Philosophorum" dziedzina poświęcona "pierwszym zasadom" oraz "ostatecznym przyczynom" bytu. Ontologia jest również określana jako refleksja "o bycie jako takim", której cel stanowi dociekanie natury tego wszystkiego, co istnieje, a więc tego, co "jest", tak w sferze realnej (rzeczy zdarzenia, procesy), jak wyabstrahowanej (kategorie, pojęcia)
Epistemologia /filozofia poznania, gnozeologia, gnozjologia, teoria poznania/
Dziedzina ta zajmuje się poznaniem bytu. Pragnie ona m.in. sformułować odpowiedzi na następujące kwestie: Co stanowi istotę poznania, jaka jest geneza poznania, jakie są warunki poznania? Zajmuje się ona także problematyką podmiotu poznania, przedmiotu poznania, aktu poznania. Pyta także o granice poznania. Każdy znaczący filozof przedstawiał jakąś teorię epistemologiczną. Pośród teorii poznania odnajdziemy zarówno teorie racjonalne (za kryterium poznania przyjmują one np. sprawdzalność, czy też falsyfikowalność twierdzeń; np. teoria Arystotelesa) oraz teorie irracjonalne (za kryterium poznania uznają one specyficzne przeżycie, jak np. ekstazę, nadprzyrodzone oświecenie, iluminację itp.). Niektóre z teorii epistemologicznych mówią, iż źródło naszego poznania wiąże się z doświadczeniem zmysłowym (John Locke), inne zaś teorie kładą nacisk na rozum (Kartezjusz). W związku z problematyką tutaj poruszona warto także wymienić takie pojęcia jak: 1) agnostycyzm, a więc negację możności poznania, czy to całości uniwersum, czy tez jego części, 2) sceptycyzm, związany z wysuwaniem różnego rodzaju wątpliwości wobec twierdzeń.
Aksjologia - Terminem tym określamy ogólną teorię wartości. Aksjologia zajmuje się badaniem natury wartości, zarówno etycznych, estetycznych, witalnych (kwestia wyróżnienia poszczególnych grup zależy od przyjęcia danego systemu aksjologicznego) a także problematykę genezy wartości, sposób ich bytowania, strukturę wartości oraz ich hierarchię, zasady funkcjonowania, ich zmienność na tle czasu oraz przestrzeni, a także ewentualną zależność od różnych innych elementów z jakimi mamy od czynienia w obrębie rzeczywistości (ludzkiej oraz pozaludzkiej). Aksjologia poświęca także uwagę problematyce poznania wartości.
Antropologia filozoficzna /filozofia człowieka/ - Przedmiotem tej dziedziny filozofii jest szeroko pojęta problematyka związana z człowiekiem. Antropologia filozoficzna ujmuje byt ludzki w sposób wieloaspektowy, zarówno w wymiarze ontologicznym (metafizycznym), etyczno moralnym, psychologicznym, kulturowym, społecznym etc. Antropologia filozoficzna zamierza także udzielić całościowej odpowiedzi na pytanie "kim jest człowiek" oraz dokonać opisu jego struktury ontycznej i miejsca, jakie byt ludzki zajmuje wśród bytów innych. Omawiana dyscyplina jest rozwijana od czasów starożytnych. Od tamtych wchodziła ona w rozliczne związki z innymi dziedzinami filozoficznymi. Antropologia filozoficzna ma wiele obszarów stycznych z takimi dyscyplinami, jak antropologia biologiczna oraz kulturowa, socjologia, psychologia, medycyna.
Zarazem interesująca nas dyscyplina zyskuje znaczną autonomię w takich nurtach, jak filozofia życia czy egzystencjalizm. U podstaw wyodrębnienia antropologii filozoficznej znajduje się przekonanie o szczególnym specyficznym charakterze problematyki filozoficznej, jaka związana jest z człowiekiem. Niejednokrotnie w przypadku uprawiania antropologii filozoficznej mamy do czynienia z przyjętymi przesłankami światopoglądowymi, o charakterze np. religijnym.
Filozofia człowieka zazwyczaj posiada (choć nie musi) charakter antropocentryczny. W przypadku niektórych ujęć może ona przyjmować charakter metanauki, a więc stanowić metodologię innych nauk traktujących o człowieku, uznanych w takim wypadku za nauki szczegółowe. Antropologia filozoficzna może niejednokrotnie przyjmować zabarwienie praktyczne, zbliżając się tym samym do prakseologii, czy też być niejako "sztuką życia". Antropologia w sensie szerszym obejmuje różnorakie aspekty: obok antropologii przyrodniczej wyróżnia się także antropologię filozoficzną, antropologię religijną, antropologię kulturową, społeczną.
Etyka - Dziedzina ta zajmuje się takimi kategoriami jak dobro czy zło moralne, wartości moralne, sumienie, powinność moralna, odpowiedzialność, zasady i normy moralne. Możemy wyróżnić różne działy oraz sposoby uprawiania refleksji etycznej (np. etyka aksjologiczna, oparta na pojęciu wartości oraz deontologia, oparta na pojęciu powinności).
W kontekście relacji zachodzących pomiędzy moralnością a rzeczywistością społeczno polityczną wyróżnić możemy następujące sposoby zachowań:
Zasada nadrzędności norm moralnych nad normami politycznymi; głosi ona że jednostki (obywatele, politycy) winni być wierni danym normom, zasadom moralnym.
Zasada nadrzędności polityki nad moralnością; głosi ona, że interes polityczny stanowi wartość wyższą aniżeli zasady moralne (makiawelizm).
Zasada niezależności (autonomii) moralności i polityki.
Istnieje także pogląd o istnieniu tego rodzaju wzajemnej więzi pomiędzy obydwiema rzeczywistościami, że z jednej strony zadany moralne stanowią kryterium aktywności politycznej, ale zarazem ale zarazem normy moralne nie powinny być hamujące wobec osiągania celów politycznych.
Estetyka - Jest ona dziedziną zajmująca się takimi zagadnieniami, jak piękno, brzydota, wartości estetyczne, przeżycie estetyczne. Wyróżnić możemy kategorie wartości estetycznej, takie jak wzniosłość, komizm, tragizm, wdzięk, harmonia. Początki systematyczniejszej refleksji estetycznej miały miejsce u sofistów. Zajmowali się oni przede wszystkim teorią poezji.
Dualizm
W myśl tego poglądu dany obiekt jest tworzony przez dwa składniki (niesprowadzalne nawzajem do siebie). Wariantem dualizmu jest np. pogląd przyjmujący istnienie sfery duchowej i cielesnej, czy też sfery idealnej i realnej (dualizm metafizyczny Platona) albo wreszcie dualizm ciała i duszy (dualizmu antropologiczny w chrześcijaństwie). Dualizm może służyć także do opisu relacji myślenia oraz mowy (dualizmem w tym wypadku byłoby twierdzenie, że istnieje sfera myślenia, która ma miejsce poza językiem). Dualizm dotyczyć może także rozróżnienia "rzeczy samych w sobie" oraz "zjawisk" (filozofia Kanta).
Pluralizm
Ten pogląd z kolei uznaje istnienie wielu odrębnych rzeczywistości (pluralizm ontologiczny), lub też wielu sposobów, czynników, zasad poznania (pluralizm epistemologiczny).
W obszarze filozofii przyrody mamy do czynienia z pluralizmem m.in. u Empedoklesa i Anaksagorasa. Empedokles mówił o czterech różnych składnikach świata: wodzie, powietrzu, ziemi o ogniu. Anaksagoras twierdził, iż rzeczywistość posiada tyle składników, ile mamy w niej poszczególnych, odrębnych jakości.
W historii ontologii mamy także do czynienia z pluralizmem u Leibniza, Herbarta, Kierkegaarda.
"ARCHÉ" U TALESA, ANAKSYMANDRA, ANAKSYMENESA
Arché jest jednym z kluczowych pojęć greckiej filozofii. Wprowadzone zostało przez presokratyków. Oznaczać ono może zasadę, pierwszą zasadę, prazasadę, praźródło, początek w sensie zarówno czasowym jak i przestrzennym. Zgodnie z etymologią arché to coś, co znajduje się u początku a zarazem u podłoża. Może dotyczyć zarówno wybranej sfery, jak i wszystkiego, co istnieje. Można powiedzieć, że pytanie o arché postawione w VII w. p.n.e. przez jońskich filozofów przyrody, zapoczątkowało dzieje filozofii europejskiej.
Tales z Miletu (ok. 620 - ok. 540 p.n.e.) - filozof (uznawany za pierwszego filozofa greckiego), astronom i matematyk, zainicjował systematyzowanie geometrii. Przypisywanych jest mu szereg twierdzeń (twierdzenie Talesa, dzięki któremu wyznaczyć miał wysokość piramidy). Znał także zjawiska elektryzowania się bursztynu, oddziaływania magnesu na żelazo, posiadał umiejętność przewidywania zaćmień Słońca.
Podstawową dla Talesa kwestię stanowiło pytanie o "arché" a więc podstawę, początek, osnowę świata. Uznawał że owo arché stanowi żywioł wody. Z wody - argumentował - wszystko pochodzi, wszystko też do niej powraca. Odwoływał się tu do obserwacji, a nie do mitów, co właśnie uznane zostało za początek refleksji filozoficznej. Tales a za nim grupa filozofów zwanych jońskimi określana jest mianem hilozoistów (z greckiego hyle oznacza "materię", zoon oznacza "życie"), gdyż uznawali, iż materia jest ożywiona.
Anaksymander z Miletu (610-547 p.n.e.)
Jest on uznawany za autora pierwszego traktatu filozoficznego "Peri fyzeos" (O przyrodzie), które zaginęło. Anaksymander za arché (on tez wprowadził ów termin) uznał "apeiron" - "bezkres", swoisty czynnik nieokreślony, nieskończony, zawierający wszelakie przeciwieństwa, wyłaniające się z niego, rozdzielające się i ścierające, które utworzyły świat przyrody. Przyczyną owego procesu miał być zarazem odwieczny ruch. Anaksymander także dokonywał różnorakich obliczeń astronomicznych, konstruował zegary słoneczne, a także przypisuje mu się opracowanie pierwszej greckiej mapy ziemi a także pierwszego modelu świata (swoiste planetarium).
Anaksymenes z Miletu (585-525 p.n.e.)
To kolejny przedstawiciel jońskich filozofów przyrody. Kontynuował myśl Anaksymandera, podobnie też był autorem dzieła "O przyrodzie", z którego zachował się fragment. Za arché uznał on powietrze (tchnienie), z którego przez rozrzedzanie i zgęszczanie miała powstać różnorodność zjawisk. Rzadkie powietrze to ogień. Gęstniejąc, przekształca się we wiatr, w chmury, w wodę, następnie w ziemię, wreszcie w kamienie. Przyczyna owych zmian jest wieczny ruch.
FILOZOFIA HERAKLITA Z EFEZU. POJĘCIE WARIABILIZMU
Heraklit z Efezu (ok. 540-480 p.n.e.) nazywany jest "ojcem dialektyki". Na jego dzieło (zachowało się zeń 130 fragmentów) składały się trzy traktaty: kosmologiczny, polityczny i teologiczny.
Za zasadę istnienia Heraklit uznał ogień oraz jego przemiany. Przekonany był o zmienności zjawisk świata. Wyrażają to jego twierdzenia:
"panta rhei" ("wszystko płynie")
"nie można dwa razy wstąpić do tej samej rzeki, bowiem jej wody ciągle płyną".
Teorię, kładącą nacisk na zmienność określono mianem wariabilizmu lub heraklityzmu. Wariabilizm to zatem teoria filozoficzna, która głosi powszechną zmienność (oddaje to formuła Heraklita "panta rhei" - "wszystko płynie"). Zgodnie z tezą wariabilizmu nie istnieje nieruchomy, niezmienny byt (co z kolei twierdził Parmenides z Elei).
Poglądy wariabilistyczne znane były pod różnorakimi postaciami, podawano tez różne przyczyny zachodzących zmian (walkę przeciwieństw, nietrwałość składników rzeczywistości itp.). Wariabilizm spotykamy w poglądach wielu filozofów starożytności, ja np. u Empedoklesa (próbował on uzgodnić wariabilizm z tezami eleatów o nieruchomości bytu). Elementy wariabilizmu odnalazły swe miejsce w doktrynie Platona, który uznawał zmienność za cechę świata rzeczy..
W czasach nowożytnych z wariabilizmem mamy do czynienia w filozofii Hegla, w materializmie dialektycznym Marksa i Engelsa oraz w marksizmie-leninizmie, ponadto w teorii Bergsona, w poglądach Whiteheada, czy też w egzystencjalizmie.
FILOZOFIA DEMORYTA Z ABDERY. PROBLEMY MATERIALIZMU
Demokryt z Abdery (ok. 460 - 370 p.n.e.)
Jest on głównym przedstawicielem materializmu starożytnego. Ok. 430 r. p.n.e. ogłosił on teorię na temat atomistycznej budowy świata, dzięki czemu uznaje się go za ojca materializmu.
Materializm - oznacza kierunek w filozofii, a właściwie szereg kierunków, których wspólną cechą jest wyprowadzanie realności bytów (oraz ich zachowań, procesów, a nawet świadomości), wyłącznie z materii.
Materialiści w dziedzinie epistemologii uznają istnienie świata przedmiotowego, który bytuje niezależnie od podmiotu poznającego. Poznawalność świata materialiści uznają za proces naturalny, który nie wymaga jakiejkolwiek interwencji innych bytów czy sił.
Materialistyczna filozofia przyrody - zapoczątkowana została przez Demokryta oraz atomistów (V/IV w. p.n.e.). Jej przedstawiciele (inaczej niż np. eleaci) prezentowali stanowisko, wedle którego przyroda (cały materialny Wszechświat) istnieje jako sama z siebie, w związku z czym rozpatrywać możemy i powinniśmy ją niezależnie od innych, ewentualnych bytów.
Do teorii materialistycznych należała m.in. mechanistyczna teoria Epikura, która tłumaczyła ruch atomów poprzez ich ciężar. W średniowieczu wątki materialistycznej filozofii przyrody były rozwijane przez przedstawicieli szkoły z Chartres oraz przez ockhamistów.
Elementy materializmu znalazły odzwierciedlenie u Galileusza, Kartezjusza, szczególnie zaś u Hobbesa. Kierunek materialistyczny kontynuowali także pozytywiści, marksiści, behawioryści.
Atomizm (budowa atomistyczna świata) - ("atomos" to z greckiego niepodzielny) jest poglądem, głoszącym, że każda rzeczywistość (także tzw. duchowa/psychiczna), jest tworzona przez elementy proste (przez atomizm możemy także rozumieć tłumaczenie zjawisk poprzez ich rozkład na czynniki pierwsze). Podstawy atomizmu stworzone zostały przez Leucypa, zaś dojrzała postać atomizmu wiąże się z osobą Demokryta z Abdery. Demokryt przyjmował, że atomy - odwieczne, a także niezmienne, niepodzielne - cechuje ruch w przestrzeni, a także łączenie się w coraz nowsze przejściowe układy. Układy te postrzegamy jako różne przedmioty i zjawiska. Demokryt odrzucał istnienie rozumnej siły, jaka miałaby kierować światem. Demokryt zaprzeczał też, jakoby świat miał dzielić się na duchowy i materialny, albowiem dusze pojmował jako subtelny rodzaj materii. Poglądy tego rodzaju rozwijali epikurejczycy oraz pirroniści (Pyrron z Elidy), potem zaś także w Rzymie Lukrecjusz. W średniowieczu atomizmu pojawił się w szkole w Chartres oraz u ockhamistów.
Atomizm logiczny jest natomiast poglądem, uznającym, że świat zbudowany jest ze składników prostych, mogących być ujętymi w tzw. zdania atomowe (zdania atomowe składają się z 1) nazw jednostkowych 2) orzeczników najniższego stopnia) natomiast wszelkie zewnętrzne związki można wyrazić poprzez postacie relacji logicznych. Atomizm logiczny propagowany był w latach 1914 - 1924 przez Russella, również przez Wittgensteina.
Atomistyczna teoria materii - jest teorią stworzoną ok. V w. p.n.e. przez Leucypa i Demokryta, utrzymująca że zakładającą, że materia jest zbudowana z niepodzielnych cząstek (atomy). Teoria ta odrodziła się w wieku XVII w. Podjęta została wówczas w pracach Gassendiego, rozkwit jej nastąpił u Daltona (wprowadził on pojęcie ciężaru atomowego a także określenia "masy atomowej" oraz rozmiarów atomów).
Atomizm psychologiczny - stanowi koncepcję, pojmującą życie człowieka jako składające się z prostych elementów, jakie nazywamy "atomami psychologicznymi" (nierozkładalne elementy, takie jak wrażenia, akty woli, uczucia, bezobrazowe myśli). Owe atomy psychologiczne łączą się przez asocjację. Atomizm tego rodzaju ma dwie wersje, świadomościową i behawiorystyczną. Świadomościowa odmiana psychologicznego atomizmu czerpała swe źródła z koncepcji filozoficznych Locke'a i Hume'a a także teorii fizycznych. Pośród przyjmujących tego rodzaju poglądy miały miejsce debaty na temat ilości i natury, jaką miałyby posiadać owe atomy psychiczne (idiogeniści przyjmowali jeden ich rodzaj - wrażenia, allogeniści dopuszczali także istnienie innych - akty myślowe i wolitywne, elementarne emocje). Behawiorystyczna odmiana atomizmu związana była z ogólną koncepcją psychologii behawiorystycznej. Traktowała owe atomy jako sumę nawyków. Atomizm psychologiczny został ostro skrytykowany przez przedstawicieli takich kierunków, jak psychologia postaci czy psychologia fenomenologiczna..
FILOZOFIA SOFISTÓW
Sofiści to powstała w Atenach w V w. p.n.e. szkoła filozoficzna, reprezentowana przede wszystkim przez Protagorasa (rozwinął teorię bytu oraz poznania) oraz Gorgiasza (koncepcja estetyczna). Sofiści interesowali się w szczególny sposób antropologią. W jej obrębie prezentowali stanowisko relatywistyczne, polegające na przyjęciu, iż każdy z nas żyje niejako w odrębnym świecie, co jest pochodną tego, że każda jednostka odbiera odmienne wrażenia zmysłowe (a wyłącznie wrażenia według sofistów stanowiły rzetelne źródło poznania).
Odnalazło to bezpośrednie odzwierciedlenie w maksymie Protagorasa "Człowiek jest miarą wszechrzeczy". Z relatywizmem tego rodzaju wiąże się także przyjęcie relatywnej koncepcji prawdy. Sofiści dopuszczali, że istnieć może wiele różnych, nawet sprzecznych z sobą prawd. Poglądy sofistów w ten sposób częściowo zmierzały w stronę agnostycyzmu, a więc zanegowania ludzkich możności poznawczych.
Znanym i przysłowiowym antagonistą sofistów był radykalnie odmienny w swych poglądach Sokrates. Zwalczał on relatywną koncepcję prawdy a także występował przeciw sofistom z powodu nauczania za pieniądze (wykorzystywali oni także swe możliwości, za odpowiednią gratyfikacją finansową udowadniając - również podczas rozpraw sądowych - różne racje).
Agnostycyzm ("agnostos" czyli niepoznawalny) to stanowisko, według którego mamy do czynienia z niepoznawalnością, czy to całości rzeczywistości (jest to tzw. agnostycyzm powszechny, prowadzący de facto do sprzeczności) czy to jakiejś części owej rzeczywistości, danego przedmiotu względnie kategorii przedmiotów. Agnostycyzm nie jest tym samym co sceptycyzm.
Postaci agnostycyzmu:
agnostycyzm zakresowy - przyjęcie niemożliwości poznania nieskończonej liczby zjawisk w skończonym czasie
agnostycyzm psychologiczny - podkreśla słabość niektórych (Hume) lub nawet wszystkich (Ksenofanes lub sofisci) władz poznawczych
agnostycyzm sceptyczny - dostrzegając wielość rozwiązań, które występują wobec tych samych problemów a także widząc szereg błędów w obrębie teorii naukowych, wnioskuje o niemożliwości wiedzy doskonałej (wątek ten pojawił się u Mikołaja z Kuzy, w czasach bardziej współczesnych odżył w zasadzie nieoznaczoności Heisenberga)
agnostycyzm krytyczny - przyjmuje, iż istnieją sfery niepoznawalne z natury (świat "rzeczy samych w sobie" w filozofii Kanta).
agnostycyzm religijny twierdzi o ograniczoności lub też niemożności poznania Boga.
Protagoras z Abdery (ok. 480-410 p.n.e.) to czołowy przedstawiciel szkoły sofistów, który od kosmologii skierował zainteresowania filozofii w stronę problemów antropologii. W dojrzałych latach mieszkał w Atenach, przyjaźnił się z Peryklesem.
Był autorem rozprawy polemicznej na temat prawdy i bytu, a także prac poświęconych gramatyce, etyce, sprawom społecznym, technicznym a także dzieła "O bogach" za które zresztą wytoczono mu proces, wskutek którego zbiegł z Aten, umierając podczas podróży na Sycylię.
Protagoras zainicjował minimalistyczną teorię poznania, stał się też zwolennikiem relatywizmu oraz sensualizmu. Relatywizm poznania wywodził on od różnych postrzeżeń tej samej rzeczy przez różnych ludzi.
Wraz z relatywizmem poznawczym Protagoras rozwinął praktycyzm oraz konwencjonalizm. Stworzył też początki estetyki, szczególnie zajmując się teorią poezji. Miał wielu uczniów (Kseniades z Koryntu, Eutydem z Chios).
Sensualizm - to pogląd, który jest skrajną wersją empiryzmu genetycznego. Sensualizm uznaje, że źródłem całokształtu ludzkiej wiedzy oraz dyspozycji umysłu jest poznanie zmysłowe. Sensualizm wiązany bywa zazwyczaj z francuskim filozofem Condillakiem. Condillac poprzez swój słynny eksperyment myślowy ("posąg Condillaca") wykazywał, że człowiek nie musi posiadać żadnej wiedzy wrodzonej, aby zrodziło się w nim życie, ale wystarczy mu do tego zdolność percepcji wrażeń.
Gorgiasz z Leontinoj (ok. 483 - 375 p.n.e.) to drugi słynny sofista, a także teoretyk wymowy. 427 r. p.n.e. wysłany został on (w czasie wojny Leontinoj z Syrakuzami) z poselstwem do Aten, gdzie osiedlił się i nauczał, oraz zasłynął jako świetny mówca. Wprowadził do greki szereg figur retorycznych.
W obrębie swoich poglądów Gorgiasz skłaniał się ku postawom sceptyckim, korzystając ponadto z dorobku szkoły eleackiej. Sceptycyzm, to - przypomnijmy - pogląd, który polega na powstrzymaniu się przed wydawaniem sądów na temat rzeczywistości. Przyczyną tego rodzaju poglądu jest przekonanie, iż nie można nigdy znaleźć kryterium prawdy, które byłoby niepodważalne, ani też - dla danego sądu - ostatecznej racji. Znane są trzy "tezy Gorgiasza":
nic nie istnieje
gdyby nawet coś istniało, byłoby niepoznawalne
jeśli nawet byłoby poznawalne, nie sposób byłoby tego przekazać
Gorgiasz pojawia się jako jeden z uczestników dyskusji w platońskim dialogu (tytuł "Gorgiasz").
SOKRATES I JEGO KONCEPCJA WIEDZY. IDEE WRODZONE. NATYWIZM W DZIEJACH FILOZOFII. POJĘCIA RACJONALIZMU I APRIORYZMU.
Sokrates żył 469 - 399 p.n.e. Wiadomości na temat jego życia i poglądów czerpiemy z dialogów napisanych przez jego ucznia, Platona a także pism Ksenofonta. Sam nic nie napisał, a przynajmniej nic o tym nie wiadomo.
W obszarze zagadnień etycznych, stanowiących podstawowy obszar jego refleksji (nie zajmował się np. ontologią) prezentował intelektualizm etyczny. Pogląd ten uznaje, że jeśli posiadamy prawdziwą wiedzę odnoście tego, co miałby być dobre, słuszne, sprawiedliwe itd., wiedza ta zawsze będzie prowadzić nas ku cnocie, będącej warunkiem prawdziwego szczęścia. W odróżnieniu do sofistów Sokrates przyjmował istnienie powszechnej, obiektywnej prawdy. Sokrates miał twierdzić iż "wie, że nic nie wie". Delficka wyrocznia obwieścić miała zaś, że Sokrates to najmądrzejszy człowiek.
U Sokratesa wskazać warto dwie metody, jakie stosował w dyskusjach.
metoda elenktyczna polega na zbijaniu tez przeciwnika przez sprowadzenie ich do absurdu
metoda maieutyczna (z greckiego "położnicza"; Sokrates miał odziedziczyć ją po matce położnej) polega by w czasie dyskusji przy pomocy pytań wydobyć z rozmówcy prawdę (pozwolić by się ona "narodziła"). Wiąże się to z przyjęciem tezy o istnieniu w ludzkim umyśle wiedzy wrodzonej (racjonalizm genetyczny, natywizm).
Sokrates zastosował rozumowania indukcyjne, ponadto zajął się ustaleniem warunków metodologicznych definicji. Ponieważ naraził się części Ateńczyków, oskarżony o deprawację młodzieży oraz bezbożność, skazany został na śmierć. Odrzucił oferowaną możliwość ucieczki. Mówiąc o powadze praw ateńskich, zgodnie z wyrokiem wypił cykutę. Do końca prowadził dyskusje ze swymi uczniami, dotyczące nieśmiertelności.
Natywizm - to teoria idei wrodzonych (z łac. "nativus" - przyrodzony, wrodzony), określająca pogląd, w myśl którego w ludzkich umysłach mamy do czynienia z ideami wrodzonymi albo też z wrodzonymi zdolnościami do percepcji idei oraz bytów, które znajdują się poza światem zmysłowym i sferą zmysłowego doświadczenia.
Aprioryzm to pogląd, zgodnie z którym poznanie jest możliwe przed doświadczeniem (a priori). Możemy w tym kontekście wyróżnić aprioryzm skrajny (występował starożytności u Parmenidesa czy Platona, uznającego poznanie aprioryczne w kategoriach poznania jedynie wartościowego) a także aprioryzm umiarkowany. W tej drugiej wersji obecny jest on w filozofii Kanta a także w fenomenologii. Aprioryzm umiarkowany zakłada istnienie wartościowej wiedzy przeddoświadczeniowej (apriorycznej) jaka budowana jest przez sądy syntetyczne a priori. Poglądy apriorystów stanowią przeciwieństwo aposterioryzmu.
Racjonalizm ("ratio" - rozum oraz "rationalis - rozumny, rozsądny) to termin oznaczający przypisanie zasadniczej roli poznawczej rozumowi. Możemy wyróżnić tu zarazem zasadniczo dwa znaczenia:
1) Racjonalizm przeciwstawiony empiryzmowi. Głosi on, że wiedza (jej całokształt lub znacząca część) pochodzi nie od zmysłów, lecz za swe jedyne źródło ma rozum. Poznanie zmysłowe nie daje nam informacji na temat prawdziwej natury rzeczywistości, bowiem jest skierowane na zjawiskową jej stronę, przypadkową i jednostkową.
W świetle racjonalistycznej krytyki zmysłów nie dostarczają one wiedzy niezawodnej (wymienia się w tym kontekście szereg złudzeń zmysłowych) natomiast mogą stanowić źródło tego rodzaju informacji, które przydatne są do poruszania się, funkcjonowania w świecie. Jedynej zaś wiedzy pewnej, istotowej dostarcza rozum. Tego rodzaju poglądy spotykamy u Platona, Kartezjusza, Spinozy, Leibniza, pewną ich formę prezentowali także Kant i Hegel.
2) Racjonalizm przeciwstawiony irracjonalizmowi. Jest to pogląd, który głosi, że nie istnieje inna wiedza niż ta, jaką osiągamy przez rozum. Odrzuca się tutaj takie źródła wiedzy, jak: intuicja, nadprzyrodzone objawienie, doświadczenia mistyczne, intuicja. Tego rodzaju deklaracje nie wiążą się natomiast z wykluczaniem znaczenia poznania zmysłowego.
Racjonalizm w tej wersji nader mocno prezentowali przedstawiciele oświecenia francuskiego ("wiek rozumu"). W imię nauki odrzucali oni dogmaty, tradycję, krytykowali także chrześcijaństwo, szczególnie zaś instytucje kościelne. Nie oznaczało to zawsze odrzucenia jakiejkolwiek religii.
Reprezentanci oświecenia nie przeczyli religii opartej na rozumie, a nawet ją postulowali (taką religię cenił wysoko Wolter). Religia taka natomiast nie odwoływałaby się do objawienia oraz autorytetów. Racjonalizm tego rodzaju wiąże się też z deklaracjami krytycyzmu, odrzucenia przesądów, fanatyzmu, uprzedzeń, choć w istocie możemy mieć do czynienia także ze swoistym fanatyzmem jaki dochodzi do głosu w bezkrytycznym kulcie rozumu.
IDEALIZM PLATONA
Platon żył ok. 437 - 347 p.n.e. Swoje pasje filozoficzne zawdzięczał Platon obcowaniu ze swym mistrzem, którym był Sokrates. Po śmierci Sokratesa Platon odbywał liczne podróże m.in. do Megary, Kyreny, Egiptu, Azji Mniejszej, do Italii i na Sycylię. Poznał wówczas szereg poglądów, min. doktryny orfizmu i pitagoreizmu, związane z wędrówką dusz, czy przyjęciem tez o "uwięzieniu duszy w ciele".
Podstawową kwestią jaką należy omówić w przypadku Platona jest teoria idei. Mamy tu do czynienia z problematyką charakteru idei, relacjami między nimi a rzeczami, w kwestią natury idei. Alegorycznie teorię idei przedstawia platońska przypowieść o jaskini.
Idea to jednak także pojęcie, które w filozofii zrobiło karierę znacznie wykraczającą poza pojęcia platońskie.
Wyróżnijmy dla porządku dwa znaczenia:
1) Idea w sensie platońskim. Platon, który uznał, że to nie rzeczy są przedmiotami pojęć (ponieważ cechują się zmiennością) przyjął także, że istnieją byty doskonałe, od owych rzeczy niezależne, będące natomiast pierwowzorami owych rzeczy. Byty te są poznawalne rozumem, a zarazem bytują poza umysłem. Owe byty nazwał Platon ideami.
2) Idea jako pojęcie, które człowiek tworzy "wobec czegoś". Jest to treść w umyśle (tak rozumiana jest idea choćby u Kartezjusza) W tym sensie idea to treść intelektualna, różniąca się np. od uczucia.
U filozofów nowożytnych pojęcie idei zaczęło być używane na określenie bezpośrednich przedmiotów poznania czy treści świadomości. Hegel uznał ideę za zasadę wszelakiego bytu. U materialistów idea z kolei oznacza odzwierciedlenie obiektywnej rzeczywistości w ludzkim umyśle.
TEMATYKA REFLEKSJI FILOZOFICZNEJ PLATONA POZA TEORIĄ IDEI
Obok teorii idei mamy od czynienia u Platona także z wątkami, które wiążą się z:
duszą, a więc: funkcjami biologicznymi duszy, poznawczymi, religijnymi, z problematyką zależności dusza - ciało.
przyrodą, jej twórcą - demiurgiem, boskim budowniczym, materią.
poznaniem (Platon wyróżnił poznanie rozumowe i wrodzone).
nauką o cnotach, etyką, teorią miłości.
teorią państwa
teorią piękna, sztuki, twórczości
Istotą systemu filozoficznego Platona było:
1) w obszarze ontologii teoria bytu idealnego oraz przekonanie o zależnym odeń bycie realnym.
2) w obszarze psychologii przyjęcie istnienia duszy niezależnej od ciała, ciała zaś jako zależnego od duszy.
3) w dziedzinie epistemologii twierdzenie o istnieniu wiedza rozumowej, niedoświadczalnej, wrodzonej oraz uznanie wiedzy zmysłowej za niepewną i złudną.
4) w obszarze metodologii przyjęcie dialektycznej metody oraz podporządkowanie metodzie dialektycznej metody empirycznej.
5) w obszarze zagadnień etycznych przyjęcie za właściwy cel człowieka dóbr idealnych oraz uznanie dóbr realnych jako środków.
W pojmowaniu przyrody Platon był finalistą. Dal się poznać jako pionier teorii państwa oraz prawa. W Akademii rozwijano filozofię, astronomię, matematyka, logikę, medycynę (szkoła zamknięta została przez cesarza Justyniana w 529 r. n.e.)
Najważniejsze pisma Platona to dialogi: Uczta, Sofista, Fileb, Obrona Sokratesa, Laches, Charmides, Eutyfron, Protagoras, Hippiasz Większy, Fajdros, Fedon, Teajtet, Państwo, Parmenides, Timajos, Prawa, Gorgiasz, Menon,.
ARYSTOTELES I JEGO METAFIZYKA
Arystoteles (384-322 p.n.e.) pochodził ze Stagiry, (przydomek "Stagiryta", drugi przydomek "Filozof"). Po okresie kształcenia w Akademii Platona, Arystoteles był wychowawcą Aleksandra III Wielkiego, potem przebywał w Stagirze, później w Atenach założył filozoficzną szkołę Likejon. Uciekając przed stronnictwem antymacedońskim Arystoteles zbiegł do Chalcyny, gdzie spędził resztę życia. Z początkowej pozycji zwolennika filozofii platońskiej przeszedł do własnej doktryny.
Arystoteles zaprzeczył wiedzy wrodzonej. Źródła poznania widział z zmysłowych postrzeżeniach, które dopiero stanowią materiał, na podstawie którego umysł poprzez abstrakcję buduje pojęcia (wydobywając z rzeczy to, co nich jest ogólne). Filozof opracował także teorię sądów i pojęć, a zwłaszcza zajął się sylogistyką, która stanowi podstawy logiki. Całość filozofii podzielona została przezeń na filozofię praktyczną (etyka i polityka) oraz filozofię teoretyczną (fizyka, matematyka oraz "filozofia pierwsza", jaka nazwana została potem metafizyką, w której zresztą dokonał najbardziej doniosłych osiągnięć. Arystoteles odrzucił naukę o ideach. Twierdził, że istnieją jedynie konkretne jednostkowe rzeczy, będące samodzielnymi bytowo substancjami.
Określając pojęcie substancji, Arystoteles wyodrębnił w niej formę i materię. Do dorobku filozofa należy też stworzenie pojęcia nieuformowanej, odwiecznej "materii pierwszej", będącej podłożem dla wszystkiego. Arystoteles to także autor klasycznych sformułowań teorii przyczynowości.
Arystoteles wydzielił:
przyczyny wewnętrzne: 1) formalną, 2) materialną
oraz przyczyny zewnętrzne: 3) sprawczą 4) celową ("dzięki czemu" oraz "ze względu na co" dane coś zaistniało).
Obraz rzeczywistości to wg niego obraz dynamiczny. W tym kontekście opracował teorię aktu oraz potencji (możności) i entelechii - zasady "stawania się" danego bytu. Przyjąwszy że ruch dokonujący się w świecie miał swój początek, stworzył koncepcję pierwszego poruszyciela. Ów poruszyciel stanowi także cel tego ruchu. Arystoteles dokonał wyodrębnienia trzech rodzajów duszy: 1) roślinną 2) zwierzęcą 3) myślącą, właściwą wyłącznie człowiekowi.
Mamy też do czynienia z arystotelesowym podziałem rozumu na rozum bierny i rozum czynny. W obszarze etyki propagował natomiast "złoty środek", co oznaczało, iż w postępowaniu należy unikać skrajności. Celem życia i działania człowieka były dlań dobro i szczęście, stąd też etyka ta może być określona mianem eudajmonistycznej.
POJĘCIE METAFIZYKI
Metafizyka (gr. "ta metá ta physiká") oznaczało te księgi, jakie znalazły się po księgach przyrodniczych i fizycznych (w redakcji Andronikosa z Rodos, który katalogował arystotelesowskie pisma).
W późniejszych czasach termin "metafizyka" używany był na określenie tego, co przekracza fizyczność. Arystotelesowa metafizyka stanowiła "filozofię pierwszą", gdyż poświęcona była rozważaniu jedynie powszechnych właściwości bytu. Trudno nie docenić znaczenia jakie Arystoteles wniósł w ten sposób do filozofii, dając impuls do rozwinięcia takich jej działów, jak filozofia Boga, filozofia przyrody czy filozofia duszy. To dzięki Arystotelesowi ukształtowane zostały pojęcia tego rodzaju, jak forma, materia, potencja, energia, istota, z których wyprowadzono pojęcia dalsze.
Według Arystotelesa materia stanowi to, co "istnieje odwiecznie, ale o sobie nie orzeka", a więc to co w substancji nie stanowi formy. Arystoteles twierdził, iż materia nie może istnieć samodzielnie, bowiem jedynie jest abstrakcją - pojęciem, jakim posługują się filozofia oraz nauka. Istnieją tak naprawdę konkretne złożenia formy i materii (pogląd tego rodzaju określamy hilemorfizmu).
POJĘCIE ARYSTOTELIZMU I KRÓTKA HISTORIA JEGO ODDZIAŁYWANIA JAKO NURTU
Oznaczać ono może zarówno:
1) filozofię Arystotelesa
2) jak i koncepcje filozoficzne nawiązujące czy to w części czy w całości do dorobku arystotelesowego.
STOICYZM
Stoicyzm to nawiązująca do dorobku wcześniejszych "cyników" szkoła założona III w. p.n.e. Jej założycielem był Zenon z Kition, nauczający w Portyku Malowanym w Atenach ("Stoa Pojkile") skąd nazwa.
Wyróżnić możemy trzy etapy prądu:
1) Szkoła Zenona; tzw. "stara szkoła".
2) "Szkoła średnia" na Rodos (II-I w. p.n.e.).
3) "Szkoła młodsza" w Rzymie czasów cesarstwa.
Do ostatniej należeli zarówno niewolnicy (Epiktet) jak też warstwy wyższe z cesarzem Markiem Aureliuszem na czele. Inni przedstawiciele to: Kleantes z Assos, Chryzyp z Soloj, Seneka Młodszy, Posejdonios z Apamei.
Stoicy prezentowali poglądy materialistyczne uznając, że jedynie byt materialny istnieje. Równocześnie w obrębie każdej rzeczy rozróżniali:
1) bierny substrat (coś co odpowiada materii arystotelesowskiej)
2) pneumę - materię czynną (odpowiednik formy).
Będąc monistami i przeciwstawiając się poglądom dualistycznym, nie uznawali jednakże pneumy za byt innego rodzaju, ale raczej za subtelny rodzaj materii, jaki przenika wspomniany bierny substrat. Będąca źródłem ruchu pneuma powodować miałaby rozwój rzeczy zgodny z ich potencjalnymi własnościami. Pneuma posiada atrybuty rozumności, stanowi też Logos świata. Pneuma przenika świat, znajdując się nawet w takich przedmiotach jak kamienie, w których powoduje nawet niewidoczne dla nas napięcia (zwane ruchem tonicznym). Kamienie co prawda stanowią przedmioty mniej doskonałe aniżeli choćby rośliny, które są mniej doskonale od zwierząt, te z kolei od ludzi, ci znowuż od bogów itd. Doskonałość jest pochodną ilości pneumy jaka nasyca różne byty.
Świat jest jako całość żyjącym organizmem. Dzięki wspomnianej pneumie jest także doskonały oraz boski. Doświadczający bezpośrednio doskonałości świata staja się mędrcami, których nikt i nic nie przerazi i nie złamie. Mędrzec to ten, kto widzi doskonałość całości, a zatem zdaje sobie sprawę, że jakikolwiek przemiany (także rozkład czy śmierć) to coś co służy całości.
Według stoików to jest zgodne z rozumem, co zarazem pozostaje w zgodzie z naturą. To zaś, co zgodne z naturą, jest tym samym dobre. Rozpoznanie tego, co rozumne, dobre i naturalne stanowi cnotę. Stoicy twierdzili, że cnota jest czymś niepodzielnym, zatem można posiadać ją albo w całości, albo tez nie posiadać jej wcale. Mędrzec, a więc "cnotliwy" nie będzie podlegał afektom, kwalifikowanym przez stoików jako zło. Mędrzec zachowywać ma w każdej okoliczności ów "stoicki spokój", który wszedł zresztą w przysłowie. Tak jak świat, również i społeczeństwo zostało przez stoików potraktowane jako organizm. Wynikał stąd postulat działań na rzecz dobra wspólnego.
Kosmologia stoików operowała pojęciem "wiecznego powrotu", związanym z cyklicznym rozwojem świata i jego niszczeniem przez ogień. Doniosłe osiągnięcia stoików przyniosły badania logiczne, które przyczyniły się do sformułowania podstaw rachunku zdań.
EPIKUREIZM
Jest to w pierwszym sensie hellenistyczny system, stworzony przez Epikura. Filozofa ta ma dwa źródła:
A) Kult życia i dążenie do szczęścia.
B) Trzeźwą postawę umysłową, która ufa temu, co bezpośrednio dane i konkretne.
Pośród ten epikureizmu znalazły się:
1) sensualizm psychologiczny, a więc oparcie poznania na wrażeniach otrzymywanych przez zmysły.
2) zasady logiki indukcyjnej, która służy poprawnemu uogólnianiu spostrzeżeń poznawczych.
3) etyka hedonistyczna opierająca się na przekonaniu, że szczęście to doznawanie przyjemności, zaś nieszczęście to doznawanie cierpienia.
Należy zauważyć, że sam brak cierpienia również uznawany był przez epikurejczyków jako stan przyjemności. Radość, według zasad epikurejskich jest czymś, co jest człowiekowi wrodzone, zatem człowiek nie potrzebuje zabiegać o nią. Wystarczy posiadać zdrowe ciało i spokojną duszę, a życie stanie się rozkoszą.
Wartość według tej filozofii posiadają tylko doczesne dobra. Człowiek odpowiada za swe szczęście oraz nieszczęście. Najdoskonalszy stan to spokój. Oświecony umysł to jedyny środek przeciw niepokojom. Filozofia przyrody, głoszona przez epikurejczyków wiąże się z wyrzeczeniem czynników nadprzyrodzonych. Wszystkie byty uznawane są tu za cielesne. Wszelkie ciała są zbudowane z atomów, wszystkie zdarzenia uwarunkowane są przyczynowo, przyczyny zaś mają charakter działań mechanicznych.
FILOZOFA KARTEZJUSZA
Kartezjusz (René Descartes, 1596-1650) był wybitnym filozofem, a także matematykiem i fizykiem. Stał się prekursorem naszej obecnej kultury umysłowej. Kartezjusz postulował metodę wzorowaną na matematyce. Jest on twórcą słynnej maksymy "cogito ergo sum" (myślę, więc jestem) oraz głosicielem mechanistycznej, deterministycznej koncepcji przyrody.
Dzieło Kartezjusza "Geometria" (1637) zawiera podstawy geometrii analitycznej, wprowadza także tak podstawowe pojęcia stosowane dziś w matematyce, jak "zmienna niezależna", "funkcja", "układ współrzędnych". Kartezjusz opracował także podstawowe z twierdzeń algebry. W fizyce jest autorem sformułowania prawa zachowania pędu a także odbicia oraz załamania światła.
Kartezjanizm stanowi koncepcję, którą cechowały:
dążenie do jasności i wyraźności
oparcie poznania na metodzie analitycznej
próba znalezienia pewności w samowiedzy
Najbardziej podstawowe wątki filozofii Kartezjusza łączą z drogą jaką przeszedł on od sceptycyzmu metodologicznego do słynnego "Cogito ergo sum", a także z udowodnieniem istnienia Boga, ciał i świata zewnętrznego":
1) Kartezjusz pragnął znaleźć twierdzenie, które mogłoby oprzeć się wobec jakichkolwiek wątpliwości. W kontekście tym pozostaje przebadanie przezeń wszystkich argumentów, jakie wcześniej stworzyli sceptycy. Sceptycyzm swój, jaki Kartezjusz nazwał "metodycznym", zastosowany został wobec twierdzeń egzystencjalnych. Możemy mówić tu o trzech argumentach, sprowadzających się do: złudzenia zmysłów, braku granicy, jaka może być postawiona pomiędzy tym, co na jawie i we śnie, możności, że istnieje jakiś zły demon wprowadzający nas celowo w błąd. Pierwsze z argumentów posłużyć mogą do zakwestionowania wiedzy o świecie zewnętrznym. Trzeci z nich nawet matematyczne prawdy pozwala uznać za wątpliwe. Wydawać się może, że przed powyższymi argumentami nie może się ostać jakiekolwiek twierdzenie. Czyż jednak należy uznać, że wszystko w związku z tym należy do obszaru wątpliwości? Jest to pozór, gdyż właśnie wątpienie okazało się być dla filozofa ostoją tego co niewzruszenie pewne. Jeśli bowiem wątpimy, to owo wątpienie tak czy inaczej jakimś aktem myślenia. Zatem - istnieje myśl. Jeśli nawet się mylę, to przecież nawet moje pomyłki są objawem myślenia. A więc fundament wiedzy tkwi w człowieku. Ostoją wiedzy jest podmiot, a nie przedmiot. Z istnienia myśli wynika istnienie jaźni, bowiem, by można było myśleć, ktoś musi istnieć. Jeśli więc myślę, to istnieję: "myślę, więc jestem" (Cogito ergo sum) - właśnie to twierdzenie przeszło do historii jako słynne twierdzenie francuskiego filozofa.
2) W świetle filozofii Kartezjusza istnienie Boga oraz istnienie zewnętrznego nie mogą same przez się obronić się wobec druzgocącej siły argumentów sceptycyzmu metodycznego. Jednakże, możemy istnienie Boga i ciał wykazać, używając przesłanki na temat istnienia jaźni (o której mowa powyżej). Istnienie Boga daje się wykazać z istnienia jaźni. Jaźń jest niedoskonała, a jako tako taka nie może przecież istnieć sama z siebie. Musi posiadać przyczynę doskonałą, a taką przyczyną właśnie jest Bóg. Ponadto istnienie Boga wynika także z samej idei Boga. Skoro jest to idea istoty doskonałej, jaźń - jako niedoskonała - nie mogłaby być przyczyną owej idei. (Kartezjusz przyjął tu, że skutek nie może okazać się doskonalszym względem swojej przyczyny.) Jeśli posiadamy w umyśle ideę Boga, musi także istnieć Bóg. On przecież, a nikt inny, musiał zaszczepić nam ową ideę. W kwestii istnienia ciał Kartezjusz rozumował następująco: jeśli posiadamy niejako z natury skłonność, która każe nam uznawać realność ciał, a skłonności takie zaszczepił nam Bóg, to przecież - skoro Bóg nie wprowadzałby nas w błąd - ciała muszą istnieć. Ich istnienie jest zatem gwarantowane przez doskonałość Bytu Najwyższego.
Sensualizm jest poglądem filozoficznym, stanowiącym skrajną formę genetycznego empiryzmu. Uznaje on, że cała wiedza a także dyspozycje umysłu człowieka posiadają swoje źródła w poznaniu, jakie dokonuje się dzięki zmysłom.
Empiryzm to kierunek filozofii, który za jedyne lub też główne źródło (lub środek) poznania uznaje doświadczenie (może to być doświadczenie zewnętrzne ale także wewnętrzne). Rodzaje empiryzmu to m.in.:
Empiryzm genetyczny głosi, że umysł jest pierwotnie nie zapisaną kartą, którą zapełnia dopiero doświadczenie,
Empiryzm metodologiczny to pogląd, wedle którego poznanie uzasadnić możemy jedynie przez doświadczenie (aposterioryzm).
Empiryzm doby Odrodzenia, określany mianem naturalizmu empirycznego był początkiem osiągnięć da Vinciego, Kopernika, Keplera, Galileusza oraz podstawą empirycznej kosmologii.
U Tomasza Hobbesa możemy mówić o empirycznym naturalizmie społecznym, który starał się wykazywać oraz uzasadniać przynależność jednostki ludzkiej do świata oraz do społeczeństwa.
Empiryzm poznawczy miał swoje zastosowanie także w zakresie etyki (empiryzm moralny), a wyrazem jego stał się utylitaryzm.
Empiryzm sceptyczny Davida Hume'a wiążę się z wprowadzeniem nieograniczonej tolerancji w zakresie religii i moralności. Łączy się on z odrzuceniem metafizyki oraz poszukiwaniem wiedzy, wobec której nie mielibyśmy zastrzeżeń. Za wzory stawiano tu matematykę oraz wiedzę o faktach.
Empiryzm logiczny stworzony został przez Benthama oraz Milla.
Empiryzm metodologiczny Johna Stewarta Milla oznaczał odrzucenie wszelkich założeń apriorycznych. Znalazł swe zastosowanie w logice.
Poglądy Immanuela Kanta
Immanuel Kant (1724-1804), niemiecki filozof, profesor metafizyki i logiki na uniwersytecie w Królewcu, jest jednym z najważniejszych filozofów nowożytności. Istota jego filozofii to krytycyzm teoriopoznawczy, który określany jest również mianem transcendentalizmu. "Przewrót kopernikański" dokonany w filozofii przez Kanta to uznanie, iż podmiot stanowi warunek przedmiotu, pojęcia zaś stanowią warunek doświadczenia.
Kant w wyniku swych dociekań filozoficznych dokonał podziału rzeczywistości na noumeny czyli "rzeczy same w sobie", które są niepoznawalne, oraz na fenomeny, a więc zjawiska, które właśnie stanowią przedmioty naszego poznania. Ostateczny kształt owych przedmiotów jest wynikiem skomplikowanego procesu poznania.
Istotna cecha filozofii Kanta to położenie nacisku na czynniki formalne, co objawiało się zarówno w epistemologii, jak w etyce oraz estetyce. W "Krytyce czystego rozumu" Kant skrytykował dowody Tomasza z Akwinu na istnienie Boga.
Kant stworzył etykę formalistyczną, opartą o pojęcie imperatywu kategorycznego. Ów imperatyw to bezwarunkowy nakaz moralny, stanowiący czysto formalną zasadę działania. Wyrażony został on poprzez trzy nakazy:
1) Postępuj zawsze w taki sposób, abyś mógł chcieć, aby zasada twojego postępowania stanowiła prawo powszechne.
2) Postępuj tak, ludzkość nigdy ani tobie, ani innym nie służyła za środek, ale zawsze stanowiła cel.
3) Postępuj tak, byś swoją wolę mógł uznawać za źródło prawidła powszechnego.
Kant zapoczątkował okres który nazywamy okresem klasycznej filozofii niemieckiej.
Krytycyzm to pojęcie określające postawę umysłową i badawczą, która dociekając racji wszelkich przekonań, jest gotowa tylko do przyjmowania twierdzeń uzasadnionych oraz sprawdzonych, a także do zmiany twierdzeń wcześniej uznanych w przypadku pojawienia się faktów przeczących owym twierdzeniom. Mianem krytycyzmu określa się także postawę umysłowo poznawczą, przeciwną dogmatyzmowi. Postawy krytyczne szczególną powszechność uzyskały w dobie oświecenia, kiedy to ze szczególnym radykalizmem starano się odrzucać wszelakie dogmaty.
Poglądy Fryderyka Nietzchego
Friedrich Nietzche (1844-1900) był zarówno filozofem jak i filologiem klasycznym. Będąc Niemcem, miał polskie korzenie w szlacheckim rodzie Nieckich, czym zresztą się szczycił. Choć dzieła swe napisał w języku niemieckim, z Niemczech uciekł. W twórczości Nietzchego daje się wyodrębnić trzy kolejne okresy: 1) okres kultu sztuki, 2) okres kultu nauki, 3) okres kultu siły oraz indywidualności.
Nietzche sięgał do dorobku Stirnera, Darwina, Spencera, Langego, z którymi dzielił zainteresowania w zakresie nauk szczegółowych oraz myślenia empirycznego. Nader bliska była Nietzchemu filozofia antyczna: przyrodnicze poglądy Heraklita, antropologia sofistów. Z wątków platońskich relacjonujących poglądy Kalliklesa oraz Trazymacha zaczerpnął podniety, które stały się ważne dla nietzcheańskiej koncepcji nadczłowieka.
Do dorobku Nietzchego należy rozwinięcie relatywistycznych teorii w zakresie poznania oraz teorii wartości. Nietzche krytykował współczesną sobie moralność. Dokonał swoistego uporządkowania a raczej przewartościowania systemów aksjologicznych. Zainspirowawszy się teorią Darwina oraz filozofią Schopenhauera, wykazywał, że ludzkie poznanie, jak zresztą inne ludzkie czynności, ma źródło w potrzebach, jest też podporządkowane wobec nich.
Poddając krytyce i przewartościowując aksjologię filozof podkreślał odpowiedniość moralnego każdego w stosunku doi jego natury. Ludzka natura może być silna lub słaba, stąd też Nietzche wyróżnił "moralność panów" oraz "moralność niewolników". Ci pierwsi nader cenią sobie dostojeństwo, osobistą godność, są stanowczy, sprawni, pewni siebie, bezwzględnie dążą do osiągania swoich celów. Drudzy natomiast cechują się skłonnością do litości, miękkością serca, uległością, altruizmem, są niepewni. Nietzche uznawał, że społeczeństwa mu współczesne cechuje przede wszystkim "moralność niewolników", będąca objawem zwyrodnienia i dekadencji.
Ważniejsza od doskonałości była dla Nietzsego postawa, którą określił mianem "dionizyjskiej". Dionizos stanowił dlań symbol życia, pojmowanego jako najwyższe dobro. W przeciwieństwie do Dionizosa, Bóg ukrzyżowany to symbol uczynienia ofiary z owego życia i poświęcenia do w imię innych dóbr. Uczynić z życia środek a nie cel - to dla Nietzchego okazywało się czymś, czego zaakceptować nie sposób, bez względu zresztą na to, jaką wartość miałoby owo domniemane dobro.
Filozofia Nietzchego potraktowana została przez Goebbelsa i Hitlera jako "filozofia urzędowa", służąc im w istocie doi uzasadniania tez obcych tak naprawdę duchowi nietzcheańskiemu.
Dorobek Nietzchego jest nader obszerny. Należą doń takie dzieła jak: "Narodziny tragedii albo hellenizm i pesymizm", "Niewczesne rozważania", "Ludzkie, arcyludzkie", "Jutrzenka", "Wiedza radosna", "Tako rzecze Zaratustra", "Poza dobrem i złem", "Z genealogii moralności".
Nadczłowiek to termin który wprowadzony został przez Nietzchego na określenie idealnego wzoru osobowości ludzkiej, jaki pojawić ma się w przyszłości. Nadczłowiek odrzuci tradycyjną moralność, dążyć będzie do wolności absolutnej oraz niezależności, kierować będzie się w swym postępowaniu zasadą poczucia osobistej słuszności, bezwzględnie dążąc do postawionych sobie celów.
Indywidualizm to kierunek filozoficzny, jaki zapoczątkowany został w okresie patrystyki przez Orygenesa, rozwinięty został natomiast przez Dunsa Szkota. Indywidualizm głosi kult jednostek doskonałych oraz kult sił duszy o charakterze irracjonalnym. Znaczenia nabrał ów kierunek w dobie romantyzmu.
Do rangi nader wysokiej podniósł indywidualizm Nietzche, poprzez swoją koncepcję nadczłowieka i kultu siły. Inny zupełnie charakter indywidualizmu dochodzi do głosu w egzystencjalizmie, który twierdzi, że ludzie realizują swoją naturę stopniowo, są wolni, stoją ciągle wobec wyboru, potrzeb bronienia autentyzmu swej egzystencji, itd.
Irracjonalizm to zespół poglądów przeciwstawnych wobec racjonalizmu. Za ojca poglądów irracjonalistycznych uznawany jest św. Augustyn z Hippony. Głosił on przewagę duchowych sił irracjonalnych nad poznawczą rolą rozumu. Według Augustyna ludzkiej natury nie stanowi rozum, ale wola, przejawiająca się nie w obszarze tego, co wiemy, ale tego, czego chcemy. Irracjonalne czynniki według Augustyna przeważają zresztą zarówno w obszarze poznania jak obszarze działania.
Prawda o bycie Boskim, przerastająca nasze możliwości intelektualne, może być poznana na drodze wiary. Współcześnie prądy irracjonalistyczne obecne są w inspirowanej bergsonizmem krytyce intelektu, także w psychoanalizie, będącej kontynuacją dorobku Freuda, czy wreszcie na terenie teorii socjologicznych (Le Bon, Sorel, Frazer, Ross).
Egzystencjalizm to swoista manifestacja nastrojów irracjonalistycznych w obszarze refleksji filozoficznej. Jako kierunek sięga on początku lat czterdziestych wieku XIX. Impulsem dla rozkwitu owego kierunku stała się myśl Sorena Kierkegaarda. Uznał on, że zadanie filozofii leży w dociekaniu tego, co: 1) jest egzystencjalnie jednostkowe, 2) będzie wyłącznie prawdą wobec jego i tylko jego życia 3) stawia człowieka wobec nieustannej alternatywy "albo - albo".
Swoisty nawrót do myśli tego filozofa nastąpił na obszarach Niemiec oraz Francji w l. dwudziestych, kiedy to teoretykami egzystencjalizmu zostali tacy myśliciele, jak Martin Heidegger, Karl Jaspers, Gabriel Marcel, Jean Paul Sartre. Egzystencjalizm dwudziestowieczny uczynił przedmiotem egzystencjalizmu indywidualną egzystencję człowieka a także uwzględnił kwestię jego miejsca i znaczenia w świecie.
Omawiana koncepcja podkreśla rozbicie, czy rozdarcie rzeczywistości będącej naszym udziałem na obszar świadomości oraz sferę, którą stanowią rzeczy. Ten podział wiedzie nieuchronnie człowieka do alienacji. Jednostkowe losy nie są bynajmniej podporządkowane determinantom moralnym, historycznym, ani też obyczajowym. Egzystencjalizm przyjmuje zatem indeterministyczną koncepcję człowieka. Jest istotą całkowicie wolną, może też ową wolność spożytkować zgodnie z własnym pomysłem. Człowiek jest twórcą wszelkich wartości oraz decyduje sam w kwestiach sensu swojego istnienia. Może przyjąć status zarówno "bytu nieprawdziwego" jak i "bytu prawdziwego".
Egzystencjalizm uznawał, że egzystencja wyprzedza esencję. Udziałem człowieka jest ponoszenie pełnej odpowiedzialności za czyny; stwarza to w istocie świadomość samotności, alienacji, zagrożenia, a także lęk (szczególnie lęk przed śmiercią). Egzystencjalizm okazał się prądem szczególnie płodnym w sferze dwudziestowiecznej twórczości literackiej.