1.Geneza, rozwój i międzynarodowe aspekty prawnej ochrony środowiska.

Prawo ochrony środowiska wyodrębniło się jako jeden z działów prawa w drugiej połowie XX wieku. Historyczne regulacje prawne miały na celu ochronę środowiska i przyrody, np. ochronę zwierząt czy minerałów, a w jakim stopniu obronę przywilejów władców i różnych warstw społecznych, np. ich wyłącznego prawa do polowania oraz monopolistycznych interesów np. do eksploatacji kopalin pod pretekstem ich prawnej ochrony. Z takim więc zastrzeżeniem należy przyjmować przytoczone w następnych rozdziałach przykłady historyczne prawnej ochrony środowiska i przyrody.

W poszczególnych epokach i częściach świata kształtowały się poglądy filozoficzne i religijne określające stosunek człowieka do otaczającego go środowiska i przyrody. Już w starożytnej Grecji, na przełomie VII i VI w. p.n.e., problem ten podjęli filozofowie jońscy nazywani filozofami przyrody. Zainteresowali się oni min. określeniem znaczenia wody jako „prapierwiastka rzeczywistości” i źródła wszelkiego życia (Tales z Miletu ok. 620-540 r. p.n.e.), właściwościami powietrza (Anaksymenes z Miletu ok. 585-525 r. p.n.e.) i ziemi (Ksenofanes z Kolofonu ok. 575-480 r. p.n.e.).

Począwszy od średniowiecza, problemy stosunku człowieka do przyrody podejmowali min. filozofowie chrześcijańscy, w szczególności zaś katoliccy. Ewolucja ich poglądów doprowadziła do powstania współczesnego nurtu filozoficznego zwanego ekoteologią. Zakłada ona oparcie proekologicznych zasad postępowania na religii, próbując jednocześnie znaleźć odpowiedzi na współczesne antagonistyczne wyzwania cywilizacyjne i ekologiczne.

Głosząc takie poglądy, ekoteolodzy przeciwstawili się tym samym szeroko rozpowszechnionemu poglądowi przypisującemu człowiekowi naturalne prawo do pełnej dominacji nad przyrodą i do jej dowolnego przekształcania. Wyrażano to w haśle głoszącym, iż „to co człowiek zepsuje, to nauka i technika są w stanie naprawić”. Ich poglądy stworzyły ekofilozoficzne podstawy teoretyczne dla przyszłego prawa środowiska. Jednocześnie ich energiczne działania na forum międzynarodowym i wewnętrznokrajowym doprowadziły do zainteresowania polityków problematyką środowiska i potrzebą jego prawnej ochrony.

Ekofilozofia zajęła się m.in. takimi problemami jak: 1) wyjaśnianie istoty środowiska naturalnego, 2) określanie współzależności między środowiskiem przyrodniczym a elementami środowiska społecznego, 3) modele społeczeństwa ekologicznego i problemy przekształceń społeczeństwa postindustrialnego w społeczeństwo ekologiczne, 4) etyka i aksjologia związana ze środowiskiem naturalnym, 5) istota kryzysu ekologicznego.

Współczesne prawo środowiska należy do tych nowoczesnych gałęzi prawa, które wywodzą się z prawa międzynarodowego.

W raporcie z 26 V 1969 r., zatytułowanym „Człowiek i jego środowisko”, Sekretarz Generalny ONZ stwierdził, iż problem globalny, jakim jest ochrona środowiska naturalnego „można rozwiązać jedynie w drodze międzynarodowych porozumień i pod warunkiem, że narody wyrażą gotowość działania dla wspólnego dobra”.

Rok wcześniej, postulat prawnej ochrony środowiska oraz jej społeczne i ekonomiczne przesłanki, sformułowano na pozarządowym forum międzynarodowym Klubu Rzymskiego.

1.1. Klub Rzymski 1968 r.

Klub Rzymski powstał w 1968 r. jako nieformalne, pozarządowe forum światowe wybitnych jednostek z dziedziny różnych dyscyplin naukowych, polityki, przemysłu i finansów z różnych krajów europejskich i pozaeuropejskich. Członkostwo w Klubie jest indywidualne, a liczba jego członków nie może przekroczyć stu osób.

Formami działalności Klubu Rzymskiego są okresowe spotkania i narady jego członków oraz raporty. Pierwszy z nich, zatytułowany „Granice wzrostu”, opublikowany w 1972 r., został opracowany przez grupę naukowców amerykańskich z Massachusetts Institute of Technology (MIT) pod kierunkiem prof. Dennisa L. Meadowsa. Zawarta w raporcie ostrzegawcza wizja katastrofalnych skutków kontynuowania dotychczasowych tendencji rozwojowych świata, powodującym wyczerpywanie się surowców naturalnych i na zmniejszaniu areału ziemi uprawnej, przy jednoczesnym niszczeniu środowiska i dynamicznie rosnącej liczbie ludności, głęboko poruszyła opinię światową. Jednakże wezwanie do samoograniczenia rozwoju cywilizacyjnego wywołało gwałtowne sprzeciwy ze strony kół gospodarczych i finansowych rozwiniętej części świata.

Uwzględniając to mieszane przyjęcie przez świat pierwszego raportu, M. Mesarović i E. Pestel, autorzy drugiego raportu zatytułowanego „Ludzkość w punkcie zwrotnym”, wprowadzili podział świata na dziesięć zróżnicowanych regionów gospodarczych i zastąpili koncepcję wzrostu zerowego teorią wzrostu ograniczonego, w którym połączono interesy gospodarcze z interesami ochrony środowiska. Teorię tę można uznać za pierwowzór teorii rozwoju (ekorozwoju.

Następne raporty Klubu Rzymskiego dotyczyły takich zagadnień jak: przebudowa porządku międzynarodowego (raport trzeci Jana Tinbergena), korzystanie z zasobów naturalnych (raport czwarty D. Gaborai i U. Collombo), cele ekologiczne człowieka (raport piąty E. Laszlo), problemy edukacji ekologicznej (raport szósty J. Botkina, J. Elmeniry i M. Malicy), problemy ekologiczne trzeciego świata (raport siódmy M. Gerniera). Do końca ubiegłego stulecia Klub Rzymski opublikował 18 raportów, identyfikujących wszechstronnie globalne zagrożenia środowisk

i wiele informacji i wskazań ekologicznych, które wywarły ogromny wpływ na treść kształtującego się równolegle prawa środowiska.

Ostrzeżenia i zalecenia ekologiczne zawarte w pierwszym raporcie Klubu Rzymskiego spotkały się z przychylnym przyjęciem na forum ONZ, gdzie w następnych latach podjęto szereg działań, które doprowadziły do sformułowania norm międzynarodowego prawa środowiska.

1.2. Konferencja Sztokholmska 1972 r.

Sekretarz Generalny ONZ U Thant zwrócił się o opinię do rządów państw członkowskich ONZ oraz jej organizacji wyspecjalizowanych w takich dziedzinach jak praca (ILO), wyżywienie i rolnictwo (FAO), zdrowie (WHO), oświata, nauka i kultura (UNESCO), meteorologia (WMO), problemy morza i żeglugi (IMCO), lotnictwo (ICAO), energia jądrowa (IAEA) i in. Skierowane do nich pismo zawierało propozycję zwołania w 1972 r. światowej konferencji ONZ poświęconej ochronie środowiska.

Na podstawie uzyskanych odpowiedzi i opinii, Sekretarz Generalny; ONZ opracował i ogłosił 26 V 1968 r. raport zatytułowany „Człowiek i jego środowisko”. Dokument ten przedłożony Zgromadzeniu Ogólnemu NZ zawierał m.in.:

1) zwięzłe informacje na temat głównych zidentyfikowanych globalnych zagrożeń światowego środowiska;

2) klasyfikację problemów ochrony środowiska na lokalne, regionalni krajowe

i międzynarodowe;

3) podkreślenie znaczenia ekologicznych zagadnień globalnych, wymagających rozwiązania na drodze współpracy międzynarodowej z udziały wszystkich narodów gotowych do współdziałania na rzecz wspólnego dobra

oraz

4) określenie celów i zadań światowej konferencji ONZ w sprawie ochrony środowiska wraz z katalogiem podstawowych spraw do załatwienia na jej forum.

Raport U Thanta stał się podstawą debaty nad stanem i ochroną światowego środowiska na XXIII sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ zakończonej uchwaleniem 3 XII 1968 r. rezolucji Nr 2398/XXIII zatytułowanej „Problemy środowiska człowieka”, w której stwierdzono m.in., iż „stosunki między człowiekiem a jego środowiskiem ulegają współcześnie głębokim przemianom na skutek rozwoju nowoczesnej nauki” i „chociaż rozwój ten stwarza nieznane dotąd możliwości modyfikacji i kształtowania środowiska, by czynić zadość jego potrzebom i dążeniom, to stwarza jednak również poważne niebezpieczeństwa, gdyby nie był należycie kierowany”. Rezolucja Zgromadzenia Ogólnego NZ Nr 2398/XXIII z 1968 r. zawierała wskazanie motywów uchwały („stałe i coraz szybsze niszczenie” środowiska), przedmiot ochrony („ludzkie środowisko”), zabronione zachowania (szkodliwe „modyfikacje i kształtowanie środowiska”), podmiot uprawnień („człowiek”), a także istotę naruszania praw podmiotowych („korzystanie z podstawowych praw człowieka”). Z tego ostatniego wskazania, niektórzy prawnicy wywodzą istnienie „prawa człowieka do środowiska” zdrowego i czystego, umożliwiającego mu życie w godności.

Myśli i wskazania zawarte w rezolucji Zgromadzenia Ogólnego z 1968 r. stały się punktem wyjścia i drogowskazem dla sformułowania w następnych latach norm międzynarodowego prawa środowiska.

Niewątpliwym trwałym osiągnięciem Konferencji Sztokholmskiej było wypracowanie niezwykle ważnego dla dalszego rozwoju prawa środowiska tekstu międzynarodowego, mianowicie Deklaracji Konferencji Narodów Zjednoczonych w sprawie Środowiska Człowieka. Niestety, ani jej Preambuła, ani zawartych w niej 26 Zasad, nie nabrały wiążącej mocy prawnej, bowiem państwa uczestniczące w Konferencji Sztokholmskiej nie zdecydowały się na nadanie temu tekstowi charakteru umowy międzynarodowej, co negatywnie wpłynęło na realizację zawartych w niej szczytnych celów i obniżyło skuteczność jej regulowań.

Deklaracja Sztokholmska stworzyła silne podwaliny dla przyszłego rozwoju międzynarodowego prawa środowiska, służąc jako zbiór uniwersalnych standardów dla umów międzynarodowych oraz dla krajowych systemów prawnej ochrony środowiska. W Zasadach sformułowanych w Deklaracji dokonano podsumowania dotychczasowych osiągnięć w zakresie prawnej ochrony środowiska i jednocześnie nadano impuls nowym inicjatywom podejmowanym w tym kierunku. Pomimo upływu czasu Zasady zawarte w Deklaracji Sztokholmskiej z 1972 r. zachowały swą aktualność. Dotyczą one tak podstawowych zagadnień prawnej ochrony środowiska, jak: prawo do odpowiednich warunków życia w środowisku o jakości pozwalającej na życie w godności i dobrobycie oraz odpowiedzialność za chronienie i ulepszanie środowiska dla obecnych i przyszłych pokoleń (Zasada 1); zachowanie dla nich naturalnych zasobów Ziemi, włącznie z powietrzem, wodą, lądem, florą i fauną oraz naturalnych ekosystemów, drogą starannego planowania, lub zarządzania (Zasada 2); utrzymanie, przywracanie i ulepszanie zdolności Ziemi do tworzenia odnawialnych zasobów (Zasada 3); odpowiedzialność człowieka za dziedzictwo naturalne (Zasada 4); użytkowanie nieodnawialnych zasobów Ziemi w sposób chroniący je przed wyczerpaniem z korzyścią dla całej ludzkości (Zasada 5); walka z zanieczyszczeniem ekosystemów i środowiska morskiego (Zasady 6 i 7); zasada ekorozwoju (Zasady 8, 13, 14 i 15); zasada pomocniczości (Zasady 9, 10 i 12); polityka ekologiczna (Zasada 11); polityka demograficzna nie naruszająca podstawowych praw środowiska (Zasada 16); proekologiczne badania naukowe i technologie (Zasada 20); eksploatacja zasobów środowiska bez powodowania szkód (Zasada 21); zasady współdziałania państw w zakresie kryteriów i standardów na rzecz ochrony i ulepszania środowiska (Zasady 22, 23, 24 i 25); ochrona środowiska przed zagrożeniami nuklearnymi (Zasada 26).

Oprócz Deklaracji, na Konferencji Sztokholmskiej uchwalono Plan Działania, obejmujący 109 zaleceń do działań na rzecz ochrony środowiska, postanowienia finansowe i instytucjonalne, w tym Program Narodów Zjednoczonych do spraw Środowiska (United Nations Erwimnmerital Programme - UNEP). Tę nową agendę ONZ powołano rezolucją Zgromadzenia Ogólnego NZ Nr 2997 z 16, XII 1972 r. w celu koordynowania działań ONZ w zakresie ochrony środowiska i stałego monitorowania stanu środowiska w świecie. Siedziba UNEP mieści się w stolicy Kenii 5 czerwca jako Światowy Dzień Ochrony Środowiska, obchodzony dorocznie w wielu krajach.

1.3. Konferencja w Rio de Janeiro 1992 r.

Dokładnie 20 lat po Konferencji Sztokholmskiej odbyła się w Rio de Janeiro w dniach 3-14 VI 1992 r. Konferencja Narodów Zjednoczonych pod hasłem „Środowisko i Rozwój”, z udziałem przedstawicieli aż 179 państw. W swym założeniu Konferencja w Rio nawiązywała wprost do Konferencji Sztokholmskiej i była jej kontynuacją. Przede wszystkim więc dokonano podsumowania realizacji jej zaleceń. Uczestnicy konferencji w Rio, nawiązując do zasad Deklaracji Sztokholmskiej postanowili skoncentrować się na rzuconym w niej haśle ekorozwoju (zrównoważonego rozwoju).

Dokumentami uchwalonymi podczas Konferencji w Rio były dwie deklaracje: Deklaracja z Rio w sprawie środowiska i rozwoju oraz Deklaracja o ochronie lasów, a także Globalny Program Działań, określany jako „Agenda 21”. Deklaracja z Rio zawierała 27 Zasad Ogólnych Praw i Obowiązków, będących rozwinięciem 26 Zasad Konferencji Sztokholmskiej, ze szczególnym podkreśleniem „procesu zrównoważonego rozwoju”, którego centrum zainteresowania są istoty ludzkie (Zasada 1). Przyjęto tam również i wyłożono do podpisu teksty dwóch konwencji: Ramowej Konwencji Narodów Zjednoczonych w sprawie zmian klimatycznych i Konwencji o różnorodności biologicznej. Myślą przewodnią wszystkich dokumentów przyjętych na Konferencji w Rio była idea ekorozwoju. W dokumencie Konferencji w Rio. Ich myślą przewodnią było rozpoczęcie przez świat nowej ery trwałego i zrównoważonego rozwoju, zgodnego z wymaganiami ochrony środowiska, czyli krótko mówiąc ekorozwoju całej naszej planety. W związku z tym do poszczególnych rozdziałów „Agendy 21” włączono następujące węzłowe problemy ochrony światowego środowiska: 1) ochrona i wspomaganie zdrowia człowieka; 2) zrównoważony rozwój osiedli ludzkich; 3) ochrona atmosfery; 4) bezpieczne wykorzystywanie toksycznych substancji chemicznych; 5) gospodarowanie odpadami stałymi i ściekami, odpadami niebezpiecznymi oraz radioaktywnymi; 6) zrównoważone gospodarowanie gruntami rolnymi; 7) walka z niszczeniem lasów; 8) zrównoważony rozwój terenów górskich; 9) ochrona i zagospodarowanie zasobów słodkowodnych; 10) ochrona i zagospodarowanie mórz i oceanów; 11) zachowanie różnorodności biologicznej; 12) walka z pustynnieniem i suszą.

We wszystkich dokumentach Konferencji w Rio przewijała się podstawowa teza sformułowana w raporcie zatytułowanym „Nasza wspólna przyszłość”, przedstawionym w 1987 r. przez powołaną w 1983 r. Komisję ONZ ds. Środowiska i Rozwoju, która głosiła, iż gospodarka światowa musi zaspokajać potrzeby ludzkości i jej uzasadnione wymagania, ale ich wzrost powinien mieścić się w granicach ekologicznej pojemności naszej planety. Teza ta stała się punktem wyjścia i podstawą dla sformułowania zasady trwałego i zrównoważonego rozwoju, która stała się kamieniem węgielnym całego systemu prawa środowiska.

Reasumując wyniki obu światowych konferencji ONZ poświęconych ochronie światowego środowiska naturalnego można wyodrębnić następujące cztery cele norm prawno międzynarodowej ochrony środowiska:

1) ograniczanie szkodliwych oddziaływań na środowisko (normy prewencyjne); 2) ustanawianie ekologicznie celowego i racjonalnego ekonomicznie reżimu korzystania z zasobów przyrody (ekorozwój); 3) wprowadzanie i realizacja międzynarodowej ochrony przyrody oraz 4) regulowanie współpracy naukowo-technicznej państw w zakresie ochrony środowiska.

Zwrócono uwagę na zmieniające się priorytety globalnej ochrony środowiska. Konferencja Sztokholmska zajmowała się tzw. problemami ochrony środowiska pierwszej generacji, tj. zanieczyszczeniem wody, powietrza i gruntu, to w 20 lat później na Konferencji w Rio pojawiły się takie problemy drugiej generacji, jak: efekt cieplarniany i zmiany klimatyczne, kwaśne deszcze, niszczenie warstwy ozonowej, niszczenie środowiska jako środek walki w konfliktach zbrojnych, pustynnienie, niszczenie lasów tropikalnych, topnienie lodów podbiegunowych itp.

Zdaniem autorów „Agendy 21” przepisy międzynarodowego prawa środowiska należy przeanalizować, uzupełnić i uczynić je bardziej skutecznymi. Z uwagi na jedność i niepodzielność światowego środowiska ważną jest rzeczą, aby wszystkie państwa uczestniczyły aktywnie w formułowaniu uniwersalnych międzynarodowych konwencji dotyczących jego ochrony i wzięły na siebie za to współodpowiedzialność.

1.4. Zrównoważony rozwój - Konferencja w Johannesburgu 2002 r.

W dniach odbyła się od 26 VIII do 4 IX 2002 r. w Johannesburgu (RPA) trzecia ekologiczna światowa konferencja ONZ pod hasłem zrównoważonego rozwoju naszej planety. Przygotowania do kolejnego światowego szczytu ekologicznego rozpoczęto od oceny stanu wdrażania „Agendy 21”, czego dokonano w 2002 r. na posiedzeniu Komisji ONZ Zrównoważonego Rozwoju, działającej jako Komitet Przygotowawczy do konferencji w Johannesburgu. Głównym celem procesu przygotowawczego miało być określenie mechanizmów skutecznego wdrażania „Agendy 21. W procesie przygotowawczym konferencji zarysowały się fundamentalne różnice poglądów na sprawy ekologii pomiędzy państwami rozwijającymi się a państwami rozwiniętymi (skupionymi głównie w obrębie OECD i G-7), a także między poszczególnymi państwami w obrębie tych grup (np. pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i krajami Unii Europejskiej). Radykalną zmianą było przyznanie na tych konferencjach akredytacji wszystkim organizacjom pozarządowym, niezależnie od posiadania przez nie statusu doradczego (NGO) w Radzie Gospodarczo-Społecznej ONZ. Wpłynęło to na znaczne zwiększenie ich reprezentacji ilościowej, bez równoczesnego zwiększenia ich uprawnień, które stały się jednak tematem dyskusji. W rezultacie konferencja w Johannesburgu rozrosła się do gigantycznych, największych w historii rozmiarów z udziałem 50-60 tysięcy uczestników, przedstawicieli rządowych i pozarządowych.

Przyjęte w pięć lat po Rio de Janeiro: Raport Sekretarza Generalnego ONZ oraz Program dalszego wdrażania „Agendy 21”, mocno podkreślały, że bezwzględnym warunkiem skuteczności międzynarodowych instrumentów prawnych jest szeroki udział w ich tworzeniu i realizacji państw rozwijających się oraz organizacji pozarządowych. Główną płaszczyzną konsultacyjną między nimi jest Zgromadzenie Przedstawicieli Grup Społecznych i zawodowych (Multistokeholder Dialogue Segment) przewidziane w „Agendzie 21”. Dzięki zapewnieniu podstaw formalnych udziału w konferencji w Johannesburgu organizacji pozarządowych, umożliwiono im pośredni wpływ na jej przebieg i wyniki. Po konferencji najważniejsze dla organizacji pozarządowych stało się zapewnienie sobie udziału w mechanizmach realizacji jej uchwał i decyzji.

Konferencja w Johannesburgu, wychodząc z założeń swojego ekorozwojowego hasła, skoncentrowała się na priorytetowym celu walki z ubóstwem w świecie. Nie tracąc z pola widzenia długiej listy podstawowych potrzeb ochrony środowiska, wysunęła ten cel na pierwszy plan, wychodząc z założenia, iż w warunkach skrajnego ubóstwa przeważającej części ludności świata, nie można zaprowadzić zrównoważonego rozwoju na obszarach jej zamieszkania, wobec przygniatającej przewagi podstawowych potrzeb bytowych człowieka nad drugorzędnymi w tych warunkach wymaganiami ochrony środowiska. Dla osiągnięcia zrównoważonego rozwoju świata uznano potrzebę stworzenia podstaw globalnej partnerskiej współpracy rządów, i społeczeństw obywatelskich. W przyjętych na konferencji licznych dokumentach i zaleceniach postawiono przed nimi wiele ambitnych celów do osiągnięcia w przedziale lat 2010-2020, jak np. znaczącą redukcję liczby głodujących i żyjących za mniej niż jednego dolara dziennie oraz mieszkających w slumsach, postulat poprawy stanu sanitarnego zaniedbanych środowisk i zaopatrzenia ich w wodę, poprawy dostępu do źródeł energii, w szczególności zaś do różnych źródeł energii odnawialnej, ograniczenie zagrożeń życia i zdrowia ludzi ze strony nadmiernej i szkodliwej chemizacji, poprawy czystości powietrza i ochrony warstwy ozonowej itp.

Konferencja w Johannesburgu zaleciła ONZ i jej agendom, w szczególności zaś Komisji ds. Zrównoważonego Rozwoju, intensyfikację wysiłków w celu osiągnięcia światowego zrównoważonego rozwoju.

Przyjmując dokumenty ONZ za punkt wyjścia, w licznych instrumentach prawa międzynarodowego określono uniwersalne standardy prawnej ochrony środowiska. Zawarte w nich zasady, po ich przyjęciu przez poszczególne państwa, w tym również przez Polskę, posłużyły do formułowania krajowych norm wewnętrznego prawa ekologicznego, przystosowanych do lokalnych warunków środowiska przyrodniczego i społecznego. Ten uniwersalny charakter międzynarodowych standardów prawa ochrony środowiska uznaje i podkreśla fizyczną jedność środowiska naturalnego bez granic, wymagającego kompleksowego traktowania jako niepodzielnej całości, przez maksymalnie spójny i jednolity globalny system prawny. Dlatego, uznając zróżnicowanie polityczne, ekonomiczne, społeczne i kulturalne poszczególnych państw oraz ich środowisk przyrodniczych i systemów prawnych, dążeniem międzynarodowego prawa środowiska jest osiągnięcie za pomocą odpowiednich instrumentów prawnych jak największego stopnia harmonizacji regionalnych (kontynentalnych) i krajowych systemów prawnej ochrony środowiska naturalnego.

W stosunkowo nowym i szybko rozwijającym się międzynarodowym prawie środowiska normy zwyczajowe odgrywają mniejszą rolę, aniżeli w innych gałęziach prawa międzynarodowego, które rozwijały się wolno w ciągu stuleci. Ale wynika to nie tylko z krótszego okresu czasu kształtowania się prawa środowiska i ograniczonego w związku z tym zasięgu praktyki (precedensów), ale również z potrzeby przyjmowania w jego niektórych działach bardzo szczegółowych rozwiązań technicznych, wymagających dużej precyzji i jednoznaczności sformułowań. Rozwiązania te zajmują coraz znaczniejsze fragmenty tekstów aktów prawnych, zarówno międzynarodowych, jak też wewnętrznych, sprawiając niekiedy trudności w percepcji prawnikom, nie posiadającym odpowiedniego przygotowania z zakresu nauk ścisłych i technicznych.

Oprócz coraz liczniejszych umów międzynarodowych zawieranych pod wpływem zaleceń tych konferencji, w skład systemu międzynarodowego prawa środowiska weszły również wcześniejsze umowy, w sprawie ochrony lasów i ptaków łownych na ich przygranicznych terytoriach. Od początku XX wieku i zawarcia w 1902 r. w Paryżu, obowiązującej do dziś, Konwencji o ochronie ptaków pożytecznych dla rolnictwa, współpraca międzynarodowa w dziedzinie ochrony przyrody, a następnie również środowiska naturalnego, uległa znacznemu poszerzeniu, co znalazło odbicie w coraz bogatszej praktyce traktatowej w zakresie ekologii. Jej charakterystyczną cechą była spontaniczność i ograniczoność działalności państw, zmierzających do wprowadzania instrumentów prawnych o ochronie tylko obiektów lub regionów najbardziej zagrożonych. Wyrażało się to również brakiem mechanizmów kontrolnych w zakresie przestrzegania zobowiązań umownych i w niechęci do powoływania do życia odpowiednich organów międzynarodowych. Ich zadania pozostawiano najczęściej w gestii powstających od połowy XIX wieku pozarządowych, społecznych, krajowych i międzynarodowych organizacji ochrony przyrody. Dopiero przełom, który nastąpił w tej dziedzinie w latach sześćdziesiątych XX wieku przyczynił się do powstania międzynarodowego prawa środowiska, jako jednego z działów powszechnego prawa międzynarodowego.

2. Prawo środowiska Unii Europejskiej

W regionie europejskim, przez długi czas preferowano priorytetowe potrzeby szybkiej odbudowy kontynentu ze zniszczeń II wojny światowej oraz intensywnego rozwoju gospodarczego. Wskutek tego problematyką ochrony środowiska zajęto się w Europie stosunkowo późno i to głównie pod presją globalnych działań międzynarodowych w tym kierunku. Dopiero w roku 1972, a więc w roku Konferencji Sztokholmskiej, zebrani w Paryżu szefowie państw i rządów Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG) zlecili oni przygotowanie szczegółowego programu dla środowiska.

W okresie powstania EWG nie uznawano początkowo spraw ochrony środowiska za problemy wymagające międzynarodowego współdziałania, jako wykraczające poza granice pojedynczego państwa i zainteresowania jego rządu. Pogląd ten znalazł swoje odbicie w założycielskim dla EWG Traktacie Rzymskim z 1957 r., w którym problematykę ochrony europejskiego środowiska potraktowano wąsko i marginesowo.

W art. 25 Traktatu Rzymskiego stwierdzono jedynie zwięźle, iż celem EWG winno być: 1) zachowanie, ochrona i poprawa jakości środowiska; 2) przyczynianie się do poprawy ochrony ludzkiego zdrowia; 3) zapewnienie oszczędnego i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych. Ponadto, Traktat Rzymski zapewniał, że Wspólnota będzie rozwijała współpracę z państwami trzecimi i organizacjami międzynarodowymi w zakresie ochrony środowiska. Niezwykle ważny art. 100 Traktatu Rzymskiego, stanowiący o wzajemnym zbliżaniu ustawodawstw krajów członkowskich Wspólnoty w drodze uchwalania unijnych dyrektyw w dziedzinach, które dotyczą funkcjonowania wspólnego rynku, umożliwił poszerzenie kompetencji EWG również na sferę ochrony środowiska. Stało się to głównie za sprawą szybkiego wzrostu świadomości ekologicznej społeczeństw krajów zachodnioeuropejskich (ruchy ekologiczne), czemu towarzyszyło stopniowe tworzenie podstaw krajowej polityki ekologicznej i coraz pełniejsze włączanie problematyki prawnej ochrony środowiska do prac organów EWG.

Formalne włączenie ochrony środowiska do katalogu celów EWG nastąpiło jednak stosunkowo późno, bo dopiero w 1987 r., kiedy na konferencji w Maastricht poszerzono Traktat Rzymski o specjalny rozdział VII, zatytułowany „Środowisko”. W rozdziale tym podkreślono znaczenie ochrony środowiska dla Wspólnoty i co najważniejsze, uznano jej priorytetowy charakter w stosunku do innych działań organizacji.

W swoich działaniach na rzecz prawnomiędzynarodowej ochrony środowiska Unia Europejska kieruje się następującymi podstawowymi zasadami:

1) Zasadą sprawstwa, która polega na naprawie przez sprawcę strat

i włączaniu kosztów ochrony środowiska w koszty działalności gospodarczej.

2) Zasadą zapobiegania, która polega na przeciwdziałaniu powstawaniu nieodwracalnych szkód w środowisku, ponieważ prewencja jest mniej

kosztowna aniżeli usuwanie ujemnych skutków strat powstałych w środowisku.

3) Zasadą efektywności gospodarczej, która polega na uzyskiwaniu optymalnych relacji między nakładem środków na ochronę środowiska

a efektem ekologicznym.

4) Zasadą sprawiedliwości, która polega na dążeniu do proporcjonalnego obciążania poszczególnych krajów kosztami ochrony środowiska.

5) Zasadą pomocniczości, która polega na podejmowaniu przez Unię pomocy w zakresie ochrony środowiska dopiero wówczas, gdy zaistnieje gwarancja, że zapewni to poprawę skuteczności środków podejmowanych na szczeblu krajowym bądź lokalnym.

Oprócz wymienionych wyżej zasad polityki ekologicznej Unii, w jej działaniach na rzecz ochrony europejskiego środowiska naturalnego, duże znaczenie mają okresowe 3-letnie programy działania.

Dla kształtowania się europejskiego prawa środowiska szczególne znaczenie miały czwarty i piąty program działania realizowane po przyjęciu w 1987 r. Jednolitego Aktu Europejskiego. Dokonano w nich podsumowania wcześniejszych uregulowań prawnych i określenia źródeł oraz zakresu europejskiego prawa środowiska, na które składają się:

1) różnorodne akty narodowej polityki ekologicznej poszczególnych państw;

2) prawo pierwotne Unii Europejskiej (Traktat Rzymski, Jednolity Akt Europejski i Traktat o Unii Europejskiej);

3) dyrektywy (wytyczne) Unii Europejskiej obowiązujące państwa członkowskie;

4) umowy międzynarodowe w dziedzinie ochrony środowiska, w tym o zasięgu przekraczającym granice Unii, podpisane przez państwa członkowskie.

Od 1993 r. obowiązywał w Unii Europejskiej 7-letni program działania w zakresie ochrony środowiska do roku 2000 w takich priorytetowych obszarach jak: przemysł, energetyka, transport, rolnictwo i turystyka. W tym, piątym już kolejnym programie działania, rozszerzono po raz pierwszy listę jego bezpośrednich adresatów i wykonawców na przedsiębiorstwa, konsumentów, organizacje pozarządowe międzynarodowe i krajowe oraz wprowadzono nowe instrumenty wykonawcze działań proekologicznych, w postaci tzw. dobrowolnych umów.

Jednym z podstawowych założeń polityki ekologicznej Unii Europejskiej jest polityka prewencyjna, której następujące cztery czynniki określono w Jednolitym Akcie Europejskim: 1) dostępne dane naukowe i techniczne; 2) warunki ekologiczne panujące w różnych regionach Unii (zróżnicowanie środowiska); 3) potencjalne korzyści lub koszty i straty podjęcia lub zaniechania działań proekologicznych; 4) rozwój gospodarczy i społeczny Wspólnoty jako całości oraz trwały i zrównoważony rozwój (ekorozwój) jej regionów.

Wspólnota przed wydaniem jakiegokolwiek obowiązującego przepisu w zakresie ochrony środowiska musi każdorazowo uprzednio ocenić jego zgodność ze wszystkimi czterema wymienionymi czynnikami. W praktyce, może to niekiedy ograniczać skuteczność działań wspólnotowych na rzecz ochrony środowiska. Dodatkowym ograniczeniem skuteczności działań wprowadzonym przez Jednolity Akt Europejski jest przepis stanowiący, iż z wyjątkiem środków dotyczących bezpośrednio Wspólnoty, podejmuje ona tylko środki ustawodawcze, natomiast cały

proces wykonawczy i finansowanie działań proekologicznych, z nich wynikających, spada całkowicie na państwa członkowskie. Akt ten nie zniósł zatem wcześniejszego podziału kompetencji, według którego Wspólnota wydaje jedynie zalecenia, zaś państwa członkowskie realizują i finansują je.

Pomimo tych ograniczeń Jednolity Akt Europejski zdołał stworzyć podstawy prawne dla wspólnej europejskiej polityki ekologicznej i podwaliny dla zwiększenia jej skuteczności.

Podstawowymi źródłami wspólnotowego prawa środowiska europejskiego są następujące akty normatywne: 1) rozporządzenia (regulations), określane również jako zarządzenia; 2) dyrektywy (directions); 3) decyzje (decisions); 4) zalecenia (recommendations) i 5) opinie (opinions). Główna różnica między nimi polega na zróżnicowaniu stopnia ich prawnej mocy wiążącej. Trzon europejskiego systemu praw ochrony środowiska stanowią rozporządzenia i dyrektywy, których obecnie istnieje ponad 100 bezpośrednio dotyczących ochrony środowiska i wiele innych dotyczących jej pośrednio. Polityka Unii Europejskiej w odniesieniu do środowiska została zawarta w art. 174 (130v) Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską oraz w adresowanych do państw członkowskich ponad 200 aktach, głównie umowach oraz dyrektywach i rozporządzeniach, ale także w specjalnych programach. Proces stanowienia europejskiego prawa ekologicznego jest działaniem ciągłym, trwającym nieustannie w miarę powstawania nowych wyzwań i zagrożeń, którym Unia musi sprostać.

Przełomowym wydarzeniem dla usytuowania prawa środowiska w unijnym systemie prawnym było podpisanie w 1992 r. w Maastricht Traktatu 0 Unii Europejskiej (TUE), który formalnie zrównał wspólnotowe zadania ochrony środowiska i zadania rozwoju gospodarczego, opierając go po raz pierwszy na zasadzie ekorozwoju. Można to uznać za zwrot zasadniczy, trzeba bowiem pamiętać, iż EWG i jej spadkobierczyni Unia Europejska, zostały powołane dla realizacji rozwoju gospodarczego Europy, podczas gdy idea ochrony środowiska wyrosła z postulatu ograniczenia rozwoju („granice rozwoju”) Klubu Rzymskiego. Przyjęcie przez Unię Europejską za podstawę jej działań kompromisowej formuły ekorozwoju, stanowi więc w historii tej organizacji międzynarodowej punkt zwrotny wprowadza do jej systemu prawnego nową jakość, wyznaczającą nowe kierunki europejskiej polityki ekologicznej.

W traktacie ustanawiającym Wspólnotę Europejską, podpisanym 2 XI 1997 r. w Amsterdamie, zawarto odrębny Tytuł XIX (XVI) zatytułowany „Środowisko naturalne”, którego art. 174 (130v) stanowi:

„1. Polityka Wspólnoty dotycząca środowiska naturalnego przyczynia się do osiągnięcia następujących celów:

- zachowania, ochrony i poprawy środowiska naturalnego;

- ochrony zdrowia człowieka;

- rozważnego i racjonalnego wykorzystywania zasobów naturalnych;

- wspierania działań na poziomie międzynarodowym, dotyczących regionalnych lub światowych problemów środowiska naturalnego.

2. Polityka Wspólnoty dotycząca środowiska naturalnego ma na celu wysoki poziom ochrony, z uwzględnieniem różnorodności sytuacji w różnych regionach Wspólnoty.

Opiera się na zasadzie ostrożności i zasadach stosowania działań zapobiegawczych,

naprawiania szkód dla środowiska, przede wszystkim u ich źródła, i pokrywania kosztów tej naprawy przez ich sprawcę. (...)

3. Przygotowując swoją politykę dotyczącą środowiska naturalnego, Wspólnota bierze pod uwagę:

- dostępne dane naukowo-techniczne;

- warunki środowiska naturalnego w różnych regionach Wspólnoty;

- potencjalne zyski i koszty działań lub ich braku;

- gospodarczy i społeczny rozwój Wspólnoty jako całości oraz równomierny rozwój jej regionów.”

Dalej Traktat stanowi, iż środki ochronne przyjęte zgodnie z jego postanowieniami nie przeszkadzają państwom członkowskim w stosowaniu lub wprowadzaniu ostrzejszych środków ochronnych, które muszą jednak być zgodne z Traktatem [art. 176 (130t)].

Polityka i strategia w zakresie ochrony środowiska europejskiego jest długookresowa i perspektywiczna. Podczas czwartej konferencji międzynarodowej zatytułowanej „Środowisko dla Europy” (Environmenł for Europę), która zgrupowała ministrów do spraw środowiska z 52 państw europejskich w Aarhus (Dania) w dniach 23-25 VI1998 r. przyjęto wspólną Deklarację. W dokumencie tym nie tylko dokonano oceny dotychczasowych wysiłków na rzecz ochrony środowiska europejskiego, ale nakreślono również program działania i priorytety na najbliższą przyszłość, uwzględniające zmiany polityczne, społeczne i gospodarcze zachodzące w Europie. Obok takich problemów, jak ochrona powietrza przed zanieczyszczeniami, eliminacja do roku 2005 ołowiu z paliw płynnych, ekologiczne wykorzystywanie zasobów energetycznych czy zachowanie różnorodności biologicznej i krajobrazowej w Europie, ministrowie podkreślili potrzebę zapewnienia szerokiego udziału społecznego w kształtowaniu polityki wobec środowiska. W tym celu przyjęto podpisaną 25 VI 1998 r. konwencję o dostępie do informacji, udziale społeczeństwa w procesie podejmowania decyzji i dostępie do wymiaru sprawiedliwości w sprawach

środowiska. Jej treść wywarła znaczący wpływ na treść prawa środowiska wielu państw europejskich, w tym również Polski.

W porównaniu z regulacjami powszechnymi oraz innymi rozwiązaniami regionalnymi, europejski system prawnej ochrony środowiska jest obecnie najpełniejszy i najwszechstronniej rozwinięty.

3. Prawnomiędzynarodowe zobowiązania Polski w zakresie ochrony środowiska

Międzynarodowe prawne regulacje ekologiczne o zasięgu globalnym, dotyczące ochrony światowego środowiska oraz normy ekologiczne o charakterze regionalnym, dotyczące ochrony środowiska europejskiego, wywarły znaczący wpływ na rozwój i treść polskiego prawa środowiska. Ale w kontekście potrzeby ochrony środowiska krajowego przed bezpośrednimi zagrożeniami transgranicznymi oraz wymagań transgranicznej współpracy w zakresie lokalnej ochrony środowisk i ekosystemów przygranicznych, przeciętych sztucznymi liniami granic państwowych, szczególną rolę odgrywają zawierane przez Polskę umowy dwustronne z państwami sąsiednimi, których liczba wzrosła w ostatniej dekadzie z trzech do siedmiu.

Uznając i doceniając znaczenie niepodzielnej jedności środowiska naturalnego, Polska jest stroną licznych instrumentów prawnomiędzynarodowych dotyczących jego szeroko pojętej ochrony. Są to zarówno umowy wielostronne o zasięgu światowym (kosmicznym i globalnym) oraz o zasięgu regionalnym (w szczególności europejskim), jak też umowy dwustronne (w szczególności sąsiedzkie).

Wszystkie te umowy są ważnym elementem rozwiniętego systemu polskiego prawa środowiska. W myśl bowiem art. 87 Konstytucji RP, ratyfikowane umowy międzynarodowe są „źródłami powszechnie obowiązującego prawa Rzeczypospolitej Polskiej”, a zgodnie z art. 91 ratyfikowana umowa międzynarodowa „stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy” (ust. 1), a ponadto ma ona „pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową” (ust. 2). Co więcej, w myśl art. 91 ust. 3 Konstytucji RP, jeżeli wynika to z ratyfikowanej przez Rzeczpospolitą Polską umowy konstytuującej organizację międzynarodową, prawo przez nią stanowione jest stosowane bezpośrednio, mając pierwszeństwo w przypadku kolizji z ustawami”. To ostatnie postanowienie ma szczególne znaczenie w procesie wchodzenia Polski do Unii Europejskiej w odniesieniu do przedstawionego wcześniej unijnego prawa środowiska.

Na tle przytoczonych postanowień konstytucyjnych, można w polskiej praktyce stosowania prawa środowiska wyróżnić następujące trzy sytuacje, dotyczące możliwości bezpośredniego zastosowania przepisów prawa międzynarodowego:

1) przepis jest zawarty w umowie ratyfikowanej przez Polskę i ogłoszonej w dzienniku ustaw;

2) przepis zawarty jest w innej umowie międzynarodowej;

3) przepis jest zawarty w akcie prawnym organizacji międzynarodowej, której członkiem jest Polska, i który na mocy umowy konstytuującej

ma być stosowany bezpośrednio.

W pierwszej sytuacji opublikowana umowa międzynarodowa jest częścią wewnętrznego porządku prawnego (w naszym przypadku częścią polskiego prawa środowiska) i może, a nawet powinna być bezpośrednio stosowana przez wszystkie organy państwa, w tym także przez sądy.

W drugiej sytuacji nie ma prawnej możliwości bezpośredniego zastosowania umowy międzynarodowej, co nie oznacza jednak możliwości ignorowania przepisów powszechnego prawa międzynarodowego, o co powinny zadbać odpowiednie organy państwa (np. MSZ).

Trzecia sytuacja odnosi się w szczególności do prawa Unii Europejskiej, a skutki prawne będą tu identyczne jak w sytuacji pierwszej.

W tym też duchu zostały sformułowane regulacje nowego Prawa ochrony środowiska z 2001 r., w szczególności zaś te, zawarte w przepisach art. 70 p.o.ś. dotyczącego ocen transgranicznego oddziaływania na środowisko oraz art. 270 i 271 p.o.ś. dotyczących współpracy międzynarodowej w zakresie przeciwdziałania poważnych awariom.

Liczne umowy wielostronne dotyczące bezpośrednio lub pośrednio środowiska, których stroną jest Polska, obejmują niezwykle szeroki wachlarz zagadnień, począwszy od pozornie odległych od naszej krajowej problematyki ekologicznej, takich jak ochrona kosmicznej przestrzeni okołoziemskiej oraz środowisk Księżyca i innych ciał niebieskich, przewidziana w układach o prawie kosmicznym, zawartych w latach 1967-1994, czy ochrona środowiska Antarktyki przewidziana w Protokole madryckim z 1991 r., lub ochrona warstwy ozonowej Ziemi przewidziana w Konwencji wiedeńskiej z 1985 r., i Protokole montrealskim z 1987 r., a na takich ogólnych aktach międzynarodowych skończywszy, jak Konwencja paryska z 1972 r, o ochronie światowego dziedzictwa kulturalnego i naturalnego, czy Konwencja waszyngtońska z 1973 r., o międzynarodowym handlu dzikimi zwierzętami i roślinami gatunków zagrożonych wyginie- I ciem.

Umów tych są setki i nie sposób je tutaj wszystkie wymienić; niektóre j z nich zostaną omówione w następnych rozdziałach. Zarówno ich liczba, I jak też zakres merytoryczny, świadczą w ścisłym powiązaniu polskiego \' prawa środowiska z międzynarodowym prawem ekologicznym.

Priorytetowym zadaniem w tym zakresie dla polskiego prawodawstwa 3 proekologicznego stała się sprawa dostosowania polskiej polityki i prawa środowiska do wymogów Unii Europejskiej. Dnia 16 XII 1991 r. podpisany został Układ europejski o stowarzyszeniu Polski ze Wspólnotami Europejskimi, który wszedł w życie 1 II 1994 roku1. W Układzie tym Polska zobowiązała się m.in. do zharmonizowania swojego prawa z prawem unijnym, w tym również przepisów polskiego prawa środowiska z normami i standardami Unii w tym zakresie. Zobowiązania te dotyczą w pierwszym rzędzie wdrażania przez Polskę idei ekorozwoju oraz ratyfikacji przez nią europejskich i niektórych globalnych umów międzynarodowych dotyczących środowiska.

W ekologii, podobnie jak w innych dziedzinach życia gospodarczego i społecznego, przystąpienie Polski do Unii Europejskiej powinno przynieść wymierne korzyści. Ale będzie to wymagało również pewnych wyrzeczeń i samoograniczeń w zakresie korzystania ze środowiska, wymaganych przez ekologiczne prawo unijne. I choć stan środowiska w Polsce nie różni się aż tak znacznie od stanu środowisk niektórych krajów europejskich w chwili ich wstępowania do Unii Europejskiej, to w momencie podpisywania przez Polskę układu stowarzyszeniowego w 1991 r. okazało się, iż polskie prawo środowiska pozostało daleko w tyle za standardami i wymaganiami wspólnotowego prawa ekologicznego. Potrzeba szybkiego zharmonizowania tych dwóch systemów prawnych sprawiła, iż negocjacje akcesyjne w obszarze środowiska stały się obok rolnictwa jednymi z najtrudniejszych. Proces dostosowywania polskiego prawa środowiska do wymagań unijnych trwał więc całą dekadę, a jego punktem kulminacyjnym stało się przyjęcie przez Sejm RP 27 IV 2001 r. nowego Prawa ochrony środowiska. I choć sam proces dostosowawczy w zakresie ustawodawstwa nie został zakończony, to m.in. dzięki temu, w październiku 2001 r. wraz z wejściem w życie nowego prawa ochrony środowiska, udało się Polsce zamknąć negocjacje z Unią Europejską w obszarze „Środowisko” i uzyskać w nim aż 9 okresów dostosowawczych, podczas których będą wdrażane przepisy nowego polskiego prawa środowiska dostosowanego do wymagań i standardów Unii Europejskiej.

Układ stowarzyszeniowy z 1991 r. nałożył w tym zakresie na Polskę szereg obowiązków. Np. w art. 71 zobowiązuje on Polskę do „pełnego zagwarantowania, że wymogi ochrony środowiska będą od samego początku włączone do polityki”. Z obowiązku tego Rada Ministrów RP wywiązała się częściowo już na rok przed wejściem układu w życie, przedkładając 2611993 r. Sejmowi RP do aprobaty Program Działań dostosowujących polski system prawny do wymagań Układu Europejskiego, w tym również w zakresie prawnej ochrony środowiska. W art. 68 i 69 układu stowarzyszeniowego Polska zobowiązała się do stopniowego dostosowywania i integracji prawa wewnętrznego z wymogami prawa ochrony środowiska Wspólnot Europejskich, poprzez przyjęcie ich międzynarodowych standardów ochrony środowiska. Następne artykuły układu stowarzyszeniowego wskazują na obowiązek respektowania wymagań ochrony środowiska w procesach przemian ustrojowych. Chodzi tu m.in. o to, aby modernizacja i restrukturyzacja polskiego przemysłu związana z przechodzeniem na system gospodarki rynkowej była dokonywana na warunkach zapewniających potrzeby ochrony środowiska, czyli na zasadzie ekorozwoju. Dotyczy to także innych, wymienionych w układzie, dziedzin gospodarki, jak rolnictwo i sektor rolno-spożywczy (art. 77), energetyka (art. 78) i atomistyka (art. 79).

Ekorozwojowe kierunki działania zostały wymienione w art. 80 ust. 2 układu stowarzyszeniowego, poświęconym w całości problematyce ochrony środowiska, w szczególności takie jak: ..- skuteczna kontrola poziomu zanieczyszczeń;

- zwalczanie zanieczyszczeń powietrza i wody na szczeblu regionalnym i ponadregionalnym;

- klasyfikacja i bezpieczne obchodzenie się z substancjami niebezpiecznymi;

- efektywna produkcja energii elektrycznej i racjonalne jej wykorzystanie;

- zmniejszenie ilości odpadów i bezpieczna ich utylizacja;

- oddziaływanie rolnictwa na środowisko naturalne (zwłaszcza erozja gleby);

- ochrona lasów, flory i fauny;

- planowanie gospodarki gruntami;

- włączenie się do rozwiązywania problemu globalnego dotyczącego zmian klimatycznych.

Przytoczone postanowienia układu stowarzyszeniowego z 1991 r. stały się punktem wyjścia i drogowskazem dla trwających całą dekadę prac ustawodawczych nowego polskiego Prawa ochrony środowiska, które weszło w życie w 2001 r. Prawo to będzie miało do odegrania szczególną rolę po wejściu Polski do Unii Europejskiej w procesach wywiązywania się przez nasz kraj z wynegocjowanych tzw. przejściowych okresów dostosowawczych.

Rozpoczęty w połowie 1999 r. proces negocjacyjny w obszarze „środowisko” został zakończony 26 X 2001 r. przyjęciem tzw. Stanowiska Wspólnego Unii Europejskiej (European Union Common Position). Przedmiotem negocjacji było 9 dziedzin obejmujących: prawo horyzontalne, ochronę przyrody, jakość wód, ograniczenie zanieczyszczeń środowiska i ocenę ryzyka, jakość powietrza, hałas z maszyn i urządzeń, chemikalia i organizmy zmodyfikowane genetycznie, gospodarkę odpadami oraz bezpieczeństwo jądrowe i ochronę przed promieniowaniem. W toku negocjacji opracowano 16 planów implementacyjnych do ponad 300 podstawowych aktów prawa wspólnotowego w zakresie ochrony środowiska.

Unia Europejska zaakceptowała aż 9 polskich wniosków o okresy przejściowe. Na tle innych krajów kandydujących Polska uzyskała w tym obszarze najkorzystniejsze warunki. Przedstawiciele Unii podkreślali jednak, że tak daleko posunięte ustępstwa wobec Polski nie są wyrazem jej uprzywilejowania, ale wynikają z: 1) potencjału gospodarczego i ludnościowego oraz zamiarów związanych z tym proekologicznych inwestycji oraz 2) stopnia decentralizacji polskiej administracji publicznej.

Zamknięcie negocjacji stanowi ważny etap w procesie przystąpienia do UE, ale nie oznacza zakończenia prac mających doprowadzić do podpisania przez Polskę Traktatu Akcesyjnego, który otworzy wieloletni okres doprowadzenia stanu zaniedbanego polskiego środowiska do poziomu europejskiego. Celowi temu będzie służyło 9 wynegocjowanych następujących okresów dostosowawczych:

Jakość powietrza:

1. Okres przejściowy 4-letni (do 31 XII 2006 r.) dostosowania się do wymagań dyrektywy 99/32/WE w sprawie redukcji siarki w paliwach płynnych.

2. Okres przejściowy 3-letni (do 31 XII 2005 r.) dostosowania się do wymagań dyrektywy 94/63/WE w sprawie kontrolowania emisji lotnych związków organicznych powstałych z magazynowania benzyn i ich dystrybucji z terminali do stacji obsługi.

Gospodarka odpadami:

3. Okres przejściowy 5-letni (do 31 XII 2007 r.) dostosowania się do dyrektywy 94/62/WE w sprawie opakowań i odpadów opakowaniowych.

4. Okres przejściowy 10-letni (do 1 VII 2012 r.) dostosowania się do wymagań dyrektywy 99/31/WE w sprawie składowisk odpadów.

5. Okres przejściowy 5-letni (do 31 XII 2007 r.) dostosowania się do wymagań rozporządzenia 259/93/EWG w sprawie nadzoru i kontroli przesyłania odpadów na obrębie EKW oraz poza jej obszar.

Jakość wód:

6. Okresy przejściowe 6-13 lat (do 2008-2015 r.) dostosowania się do wymagań dyrektywy 91/27l/EWG w sprawie oczyszczania ścieków komunalnych: w systemach kanalizacji zbiorczej (6-10 lat) i oczyszczalni ścieków (8-13 lat) oraz oczyszczalni ścieków w zakładach sektora przemysłu rolno-spożywczego (8 lat).

7. Okres przejściowy 5-letni (do 31 XII 2007 r.) dostosowania się do wymagań dyrektywy 76/464/EWG w sprawie zanieczyszczenia spowodowanego przez niektóre substancje odprowadzane do środowiska wodnego oraz dyrektyw „córek” dotyczących poszczególnych substancji niebezpiecznych.

Zanieczyszczenia przemysłowe:

8. Okres przejściowy 8-letni (do 31 XII 2010 r.) dla ograniczonej grupy instalacji istniejących, wymagających poważnych lub całkowitych zmian technologicznych w celu dostosowania ich do wymagań dyrektywy 96/61/WE w sprawie zintegrowanego za pobiegania i kontroli zanieczyszczeń.

Bezpieczeństwo jądrowe i ochrona przed promieniowaniem jonizującym:

9. Okres przejściowy 4-letni (do 31 XII 2006 r.) dostosowania się do wymagań dyrektywy 97/43/Euratom w sprawie ochrony przed promieniowaniem jonizującym pochodzącym ze źródeł medycznych.

Należy pamiętać, że choć uzyskane długie okresy dostosowawcze w ochronie środowiska są niewątpliwym sukcesem dyplomatycznym naszych negocjatorów, to jednocześnie są one przedłużeniem przyzwolenia na szkodliwą działalność różnych trucicieli środowiska, krytycznie ocenianych w odbiorze społecznym. Negatywny stosunek społeczeństwa i organizacji ekologicznych wobec okresów dostosowawczych wynika również z przepisów i praktyk w tym zakresie stosowanych w poprzednim okresie gospodarki socjalistycznej. Najbardziej znanym i drastycznym przykładem tego w naszym ustawodawstwie ekologicznym był tu art. 135 I prawa wodnego z 1974 r., przewidujący możliwość odroczenia wymagania obowiązku posiadania urządzeń chroniących wody przed zanieczyszczeniem w drodze arbitralnej decyzji administracyjnej wojewody. Ten i inne często nadużywane przepisy, wywołały nie tylko negatywne skutki ekologiczne odczuwalne do dzisiaj, ale wzbudziły również podejrzliwość społeczną wobec rozwiązań określanych w prawie jako „okresy dostosowawcze”, zbliżone formą do vacatio legis. Tymczasem są to instytucje prawne rozpowszechnione w innych państwach i uznane przez prawo środowiska Unii Europejskiej.

Ich zastosowanie wymuszają nie tylko względy ekologiczne, ale głównie ekonomiczne i finansowe, uniemożliwiające wprowadzenie w życie w krótkim czasie kosztownych wymagań prawnych ochrony środowiska. Tymczasem, vacatio legis i okresy dostosowawcze umożliwiają stopniowe wprowadzanie takich wymagań bez potrzeby zawieszania całego, zawierającego je aktu prawnego, lecz jedynie niektórych jego elementów i to w odniesieniu do określonych podmiotów.

Wszystkie te okoliczności, jak również potrzeba dostosowania polskich rozwiązań prawnych do unijnych, zdecydowały o wprowadzeniu do naszego systemu prawnego instrumentu o charakterze wyjątku od reguły, dającego jednak możliwość stopniowego wdrażania rygorystycznych wymagań nowego prawa środowiska. Instrumentem tym jest instytucja programów dostosowawczych, przewidzianych w Tytule VIII (art. 422-441) | nowego Prawa ochrony środowiska z 2001 r., które przewiduje właściwą procedurę wszczęcia postępowania negocjacyjnego oraz ustalenia treści programu dostosowawczego.

W myśl polskiego prawa środowiska „program dostosowawczy jest wynegocjowanym indywidualnie szczegółowym harmonogramem rzeczowo-finansowym realizacji obowiązków związanych z ochroną środowiska przez prowadzącego instalację2. Celem programu dostosowawczego jest doprowadzenie do najszybszego zrealizowania obowiązujących wymagań ochrony środowiska przez instalacje, które ze względów technologicznych lub ekonomicznych nie mogą osiągnąć tych wymagań w terminach przewidzianych przez przepisy powszechnie obowiązujące, a za utrzymaniem eksploatacji przemawia interes publiczny” (art. 422 ust. 1 i 2 p.o.ś.).

O ustalenie programu dostosowawczego może ubiegać się prowadzący istniejącą instalację zaliczoną do przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko, obiętą obowiązkiem uzyskania pozwolenia zintegrowanego (art. 423 ust. 1 p.o.ś.). Ustalenie treści programu dostosowawczego poprzedza postępowanie negocjacyjne, przy czym program nie może trwać dłużej niż 6 lat od dnia, w którym decyzja zatwierdzająca go stała się ostateczna, a zaplanowany termin jego realizacji nie może przekroczyć 31 XII 2010 r. Postępowanie negocjacyjne nie może być prowadzone ani wszczęte po 31 XII 2009 r. (art. 424 p.o.ś.). Terminy te mają zapobiec odkładaniu w nieskończoność wprowadzania rygorystycznych unijnych wymagań ochrony środowiska.

Z dalszych przepisów poś. wynika, iż główną cechą programu dostosowawczego powinno być ścisłe i dokładne ustalenie indywidualnie określonych obowiązków, ustalonych w postaci programu dochodzenia przez dany podmiot do powszechnie obowiązujących wymagań prawa. Podmiot, który nie ma możliwości finansowych natychmiastowego sprostania tym wymaganiom uzyska dzięki programowi dostosowawczemu możliwość dojścia do nich (np. z unijnych źródeł pomocowych), w określonych terminach i na warunkach, na które miał wpływ w procesie negocjacyjnym. Program musi być kompletny pod względem rzeczowym i powinien obejmować wszystkie przedsięwzięcia wymagane prawem, jak również dotyczące usunięcia szkód spowodowanych działaniem instalacji. Podstawowym elementem programu powinien być harmonogram realizacyjny, przewidujący termin nie tylko rozpoczęcia i zakończenia całego programu, ale też jego poszczególnych etapów. Celem programu dostosowawczego jest osiągnięcie powszechnie obowiązujących wymagań ekologicznych po jego zrealizowaniu. Dlatego niewykonanie programu w poszczególnych etapach podlega sankcjom, w tym finansowym, określonym w treści programu.

Pomimo, iż zawarte w Prawie ochrony środowiska przepisy dotyczące programów dostosowawczych nie stanowią bezpośredniego wdrożenia konkretnych przepisów prawa Unii Europejskiej, to ustalając rozwiązania organizacyjne ułatwiające osiąganie ekologicznych wymagań unijnych mogą takiemu wdrażaniu służyć. Szczególną rolę będą miały one do odegrania bezpośrednio po wejściu Polski do Unii Europejskiej w realizacji warunków wynegocjowanych okresów dostosowawczych.

* * *

Dla prawnej ochrony zintegrowanego środowiska europejskiego szcze-ff ogólne znaczenie ma transgraniczna współpraca regionalna rozwijana|

przez Unię Europejską. Wychodząc z założenia jedności i niepodzielności naturalnego środowiska europejskiego, Unia promuje i wspiera tworzenie tzw. euroregionów, będących jednostkami transgranicznej współpracy administracyjnej między wspólnotami i władzami terytorialnymi. Prawną podstawę ich tworzenia i działania stanowi ratyfikowana również przez Polskę Europejska Konwencja Ramowa o Współpracy Transgranicznej między Wspólnotami i Władzami Terytorialnymi, sporządzona w Madrycie 21 V 1980 r.3 oraz Europejska Karta Samorządu Terytorialnego, sporządzona w Strasburgu 15 X 1985 r.4

Wśród wielu dziedzin transgranicznej współpracy, wymienionych w tych dokumentach, ochrona środowiska zajmuje poczesne miejsce. W art. 6 wzoru porozumienia międzypaństwowego o współpracy transgranicznej, zawartego w Konwencji Ramowej, wymieniono m.in. takie dziedziny mogące być przedmiotem uzgodnień transgranicznych jak: ochrona przyrody (miejsca wymagające ochrony, tereny wypoczynkowe, rezerwaty itd.), ochrona wód (zwalczanie zanieczyszczeń, budowa oczyszczalni itd.), ochrona atmosfery (zwalczanie zanieczyszczeń powietrza i hałasu, strefy ciszy itd.), wzajemna pomoc na wypadek nieszczęść i katastrof (pożary, powodzie, epidemie, katastrofy lotnicze, trzęsienia ziemi, wypadki w górach itd.), turystyka (wspólne przedsięwzięcia mające na celu wspieranie ruchu turystycznego), kultura, rekreacja i sport, szkolnictwo, kształcenie zawodowe i badania naukowe, przedsięwzięcia gospodarcze (lokalizacja przemysłu itd.), przedsięwzięcia różne (urządzenia do utylizacji odpadów, budowa sieci kanalizacyjnych itd.), poprawa struktury agrarnej.

Wzory i zalecenia zawarte w instrumentach prawnych Unii Europejskiej wywierają duży wpływ na formę i treść dwustronnych i wielostronnych umów zawieranych przez Polskę, gdzie wiele miejsca poświęca się problematyce ochrony i kształtowania środowiska.

Współpracę w dziedzinie ochrony środowiska przewidują m.in.: Porozumienie polsko-białoruskie o głównych zasadach współpracy transgranicznej z 24 IV 1992 r. (art. 5), Porozumienie polsko-czeskie Dz.U. 1993 r. Nr 61, poz. 287.

4 Dz.U. 1994 r. Nr 124, poz. 607. Nowy tekst Karty przyjęty 5 VI 1997 r. w Strasburgu nie został jeszcze otwarty do podpisu. 0 współpracy transgranicznej z 8 IX 1994 r. (art. 4), Porozumienie polsko-estońskie o współpracy między regionami i samorządami lokalnymiz 2 VII 1992 r. (art. 4), Porozumienie między Polską a Gruzją o współpracy międzyregionalnej z 20 IV 1993 r. (art. 4), Porozumienie o współpracy międzyregionalnej między Polską a Kirgizją z 5 VI 1993 r. (art. 4),

Umowa polsko-litewska o współpracy transgranicznej z 16 IX 1995 r.

(art. 4), Porozumienie polsko-łotewskie o współpracy między regionami samorządami lokalnymi z 1 VII 1992 r. (art. 4), Porozumienie między Polską a Mołdową o współpracy międzyregionalnej z 21 X 1998 r. (art.4), Porozumienie między Polską a RFN o współpracy regionalnej i przygranicznej z 17 VI1991 r. (pkt 12), Umowa polsko-słowacka o współpracy transgranicznej z 18 VIII 1994 r. (art. 4), Porozumienie polsko-ukraińskie 0 współpracy międzyregionalnej z 24 V 1993 r. (art. 4) oraz Porozumienie między Polską a Uzbekistanem o współpracy władz regionalnych i lokalnych z 11 I 1995 r. (art. 4).

Europejska idea transgranicznej współpracy międzyregionalnej i poszerzenia działalności lokalnych samorządów poza granice państwowe, ma szczególne znaczenie w ochronie środowiska, polegającej na kompleksowym traktowaniu potrzeb jednolitych i niepodzielnych ekosystemów. Unia Europejska, dążąc do zapewnienia współdziałania europejskich wspólnot władz terytorialnych przy urzeczywistnianiu tych celów, bierze pod uwagę doświadczenia, które pokazały, że współpraca między władzami lokalnymi i regionalnymi w Europie ułatwia skuteczną realizację celów unijnych, a w szczególności przyczynia się do poprawy stanu i ekorozwoju obszarów przygranicznych. W katalogu prawnomiędzynarodowych zobowiązań Polski w zakresie ochrony środowiska szczególną rolę odgrywają dwustronne umowy sąsiedzkie w tym zakresie, których początki sięgają lat siedemdziesiątych. Ich rola wynika z centralnego i tranzytowego położenia geograficznego Polski w Europie oraz charakteru jej granic. Większość bowiem źródeł transgranicznych zanieczyszczeń znajduje się po różnych stronach granic naszego państwa, wywołując ujemne skutki ekologiczne w sąsiadujących ze sobą krajach, z którymi łączą Polskę ponadto rzeki graniczne, których dorzecza wymagają wspólnej sąsiedzkiej ochrony. Z kolei łańcuchy górskie Karkonoszy, Beskidów, Tatr, Gorców i Bieszczad, przecięte naszą - południową granicą stanowią po obu jej stronach zwarte ekosystemy domagające się wspólnych działań ochronnych państw sąsiadujących. Wreszcie na naszej północnej morskiej granicy, Bałtyk jako morze półotwarte wymaga szczególnej wspólnej ochrony państw nabrzeżnych. Wynikające z takiej sytuacji geopolitycznej problemy ekologiczne, powstające zarówno w strefach nadgranicznych, jak też na obszarze całego kraju, wymagają współpracy międzynarodowej i dlatego stały się przedmiotem dwustronnych sąsiedzkich umów o ochronie środowiska.

Polska zawarła takie umowy ze wszystkimi swoimi sąsiadami, których liczba wzrosła w ostatniej dekadzie z trzech do siedmiu. Tego rodzaju umowy dwustronne, zawierające zobowiązania dotyczące ochrony środowiska, można podzielić na trzy kategorie: 1) tzw. traktaty dobrosąsiedzkie; 2) porozumienia o współpracy transgranicznej oraz 3) umowy o współpracy w dziedzinie ochrony środowiska. Pomimo formalnoprawnych różnic oraz zróżnicowania w treści, wspomniane umowy międzynarodowe łączy wspólne dążenie dobrosąsiedzkiej współpracy w dziedzinie ochrony środowiska na zasadzie równoprawności, wzajemności i obopólnych korzyści w celu zmniejszenia szkodliwych oddziaływań na środowisko, zapewnienia nieuciążliwego dla środowiska korzystania z zasobów naturalnych, jak również ochrony przyrody. Niektóre z tych umów dwustronnych odwołują się wprost do zasad Deklaracji Sztokholmskiej z 1972 r. i Deklaracji z Rio z 1992 r. Obok ogólnych postanowień dotyczących współpracy, wzajemnej informacji i monitoringu, współdziałania przy zapobieganiu i zwalczaniu zanieczyszczeń transgranicznych, zobowiązań do współdziałania w tworzeniu regionalnej, europejskiej i globalnej strategii ochrony środowiska oraz zapowiedzi zawarcia szczegółowych porozumień, podpisane przez Polskę dwustronne umowy o ochronie środowiska zawierają ponadto zróżnicowane postanowienia dotyczące specyficznych problemów, wynikających ze szczególnych stosunków między poszczególnymi sąsiadującymi ze sobą krajami.

I tak np. w umowach o ochronie środowiska, zawartych 7 IV 1994 r. z RFN i 15 I 1998 r. z Republiką Czeską, skoncentrowano się na sytuacji ekologicznej na obszarach przygranicznych oraz na transgranicznych, nadzwyczajnych zanieczyszczeniach środowiska stanowiących zagrożenie dla zdrowia i życia ludzi. Warto w związku z tym przypomnieć o wcześniej podpisanej we Wrocławiu 1 VII 1989 r. trójstronnej umowie między Polską, Czechosłowacją i NRD o współpracy w dziedzinie ochrony środowiska, wywołanej katastrofalną sytuacją ekologiczną w przygranicznym tzw. „trójkącie śmierci”. Umowa z 1998 r. przewiduje m.in. powołanie wspólnych polsko-czeskich rezerwatów biosfery.

Podobnie, umowa o ochronie środowiska zawarta 18 VIII 1994 r. między Polską i Słowacją przewiduje m.in. „funkcjonowanie wspólnych polsko-słowackich rezerwatów biosfery” oraz zobowiązuje strony „określać wspólne obszary o szczególnych walorach przyrodniczych i kulturalnych lub obszary o szczególnym zagrożeniu, w stosunku do których zostaną podjęte środki specjalne”.

Z kolei w polsko-ukraińskim Traktacie o dobrym sąsiedztwie, przyjaznych stosunkach i współpracy podpisanym 18 V 1992 r. w Warszawie, postanowiono, iż oba państwa będą dążyć do zapewnienia trwałego bezpieczeństwa ekologicznego i znaczącego zmniejszenia istniejącego zanieczyszczenia środowiska oraz zgodnie z międzynarodowymi standardami zapobiegać wszelkim zanieczyszczeniom transgranicznym, m.in. przez stosowanie bezpiecznych technologii i produkcję ekologicznie czystą, zwłaszcza w rejonach przygranicznych oraz w dorzeczach Bugu i Sanu. Ponadto Strony będą zmierzać do całkowitej likwidacji zagrożeń promieniotwórczych, chemicznych i biologicznych, zgodnie ze standardami międzynarodowymi oraz będą niezwłocznie wzajemnie informować się i tworzyć systemy wczesnego ostrzegania i wzajemnej pomocy na wypadek powstania lub niebezpieczeństwa pojawienia się takich zagrożeń.

W umowie zaś o stosunkach prawnych na polsko-ukraińskiej granicy państwowej oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych, zawartej 12 I 1993 r. w Kijowie, w rozdziale IV zatytułowanym „Współpraca gospodarcza i ochrona środowiska” szczególną uwagę poświęcono przygranicznej racjonalnej gospodarce rolnej i leśnej, rybołówstwu, hodowli i ochronie ryb w wodach granicznych, ochronie flory i fauny oraz łowiectwu i racjonalnemu wykorzystaniu zasobów naturalnych na terenach przygranicznych.

W kolejnej umowie polsko-ukraińskiej o ochronie środowiska, podpisanej 24 I 1994 r. w Warszawie, potwierdzono i skonkretyzowano postanowienia zawarte we wcześniejszych umowach, a ponadto zobowiązano się do „rozwiązywania problemów ekologicznych i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych zgodnie z koncepcją zrównoważonego rozwoju, z uwzględnieniem interesów obu państw”, w szczególności zaś do poprawy stanu środowiska i zwiększenia bezpieczeństwa ekologicznego w obu państwach oraz zapobiegania zanieczyszczeniu środowiska za pomocą środków, których długą i szczegółową listę wymieniono w umowie. Dla realizacji tych postanowień powołano polsko-ukraińską Komisję do spraw współpracy w dziedzinie ochrony środowiska.

W traktacie o dobrym sąsiedztwie i przyjaznej współpracy między Polską a Białorusią, podpisanym 23 VI 1992 r. w Warszawie, oba państwa zobowiązały się do pogłębiania współpracy w dziedzinie ochrony i polepszania stanu środowiska, zapobiegania transgranicznym zanieczyszczeniom, w szczególności w dorzeczu rzeki Bug, zmniejszania i likwidacji następstw awarii i klęsk żywiołowych, racjonalnego wykorzystywania zasobów naturalnych, rozszerzania sfery produkcji ekologicznie czystej i realizacji najbardziej efektywnych przedsięwzięć w zakresie ochrony i odtwarzania należytego stanu środowiska, w drodze wymiany informacji i regularnych konsultacji. Umawiające się strony, świadome skutków katastrofy czernobylskiej, dołożą szczególnych starań w celu minimalizacji i likwidacji jej skutków oraz zobowiązują się do bezzwłocznego wzajemnego informowania o pojawieniu się zagrożenia promieniotwórczego, chemicznego i biologicznego.

W Traktacie o przyjaznych stosunkach i dobrosąsiedzkiej współpracy między Polską a Litwą, podpisanym 26 IV 1994 r., w Wilnie, oba państwa zobowiązały się „współdziałać w dziedzinie ochrony środowiska i racjonalnego wykorzystania zasobów naturalnych celem zapewnienia wzajemnego i trwałego bezpieczeństwa ekologicznego”. W tym celu Strony będą wzajemnie ostrzegać się, współdziałać i pomagać w przypadku powstania zagrożeń ekologicznych na obszarach przygranicznych.

Te zobowiązania traktatowe skonkretyzowano w polsko-litewskiej umowie o wspólnej granicy państwowej, stosunkach prawnych na niej obowiązujących oraz współpracy i wzajemnej pomocy w sprawach granicznych, podpisanej 5 III 1996 r. w Wilnie, w której zobowiązano pełnomocników granicznych do niezwłocznego informowania o”przypadkach nadzwyczajnego zanieczyszczenia wód granicznych, istotnego zagrożenia lub naruszenia środowiska” oraz do podejmowania przedsięwzięć przeciw rozszerzaniu się zagrożeń na terytorium drugiego państwa, a w przypadkach powstania szkody do przeprowadzenia badań wspólnie z właściwymi organami tego państwa.

W Traktacie o przyjaznej i dobrosąsiedzkiej współpracy między Polską a Federacją Rosyjską, podpisanym 22 V 1992 r. w Moskwie, oba państwa zobowiązały się „współpracować na płaszczyźnie dwustronnej i wielostronnej w celu zapewnienia trwałego bezpieczeństwa ekologicznego”. W tym celu „będą one dążyć do usunięcia zanieczyszczenia środowiska, w szczególności wód, powietrza, gleby i lasów, a także podejmować działania na rzecz ochrony fauny i flory (...), zapobiegać transgranicznym

zanieczyszczeniom chemicznym, promieniotwórczym i innym, ograniczać i likwidować je, rozszerzać sferę produkcji ekologicznie czystej i przedsiębrać inne skuteczne środki służące ochronie przyrody, szczególnie w rejonach przygranicznych i na Morzu Bałtyckim”.

Te zobowiązania traktatowe zostały skonkretyzowane w późniejszych umowach, w szczególności w umowie polsko-rosyjskiej o współpracy trans-granicznej podpisanej 2 X 1992 r. w Warszawie, której przedmiotem jest m.in. ochrona przyrody i środowiska, wykorzystanie zasobów naturalnych, gospodarka komunalna, w tym budowa oczyszczalni, sieci kanalizacyjnych i urządzeń dla utylizacji odpadów, ochrona zdrowia, ratownictwo morskie, wymiana informacji i pomoc w przypadku klęsk ekologicznych i żywiołowych, katastrof i epidemii, a także współdziałanie w likwidacji ich skutków. W sprawach tych władze regionalne i lokalne będą zawierać w ramach swoich kompetencji umowy w zakresie współpracy transgranicznej. Dla realizacji postanowień umowy z 1992 r. powołano Polsko-Rosyjską Komisję do spraw Współpracy Międzyregionalnej. W porozumieniu polsko-rosyjskim o współpracy północno-wschodnich województw Rzeczypospolitej Polskiej i Obwodu Kaliningradzkiego Federacji Rosyjskiej, podpisanym 22 V 1992 r. w Moskwie, Strony zobowiązały się do tworzenia sprzyjających warunków dla współpracy w różnych dziedzinach szeroko podjętej ochrony przyrody i środowiska, w drodze nawiązywania bezpośrednich kontaktów i zawierania konkretnych porozumień i kontraktów przez organy administracji państwowej i samorządy, podmioty gospodarcze oraz organizacje społeczne.

W celu poprawy stanu środowiska i zwiększenia bezpieczeństwa ekologicznego w obu państwach i na Morzu Bałtyckim, rządy Polski i Federacji Rosyjskiej zawarły 25 VIII 1993 r. w Moskwie umowę o współpracy w dziedzinie ochrony środowiska. W umowie tej, odwołującej się do wcześniejszych uzgodnień oraz celów i zasad Konferencji ONZ w Rio w 1992 r., oba państwa zobowiązały się m.in. do zapobiegania zanieczyszczeniu środowiska, poprzez:

- zmniejszenie transgranicznych strumieni substancji zanieczyszczających środowiska;

- zwiększenie efektywności ochrony wód, atmosfery i powierzchni ziemi;

- rozwój ochrony gatunkowej zwierząt i roślin oraz środowiska, w którym żyją;

- wspieranie wymiany informacji ekologicznych oraz stosowanie technologii, które stwarzają najmniejsze obciążenia dla środowiska”

Do szczególnie ważnych postanowień tej umowy można zaliczyć zobowiązanie do bezpiecznego dla środowiska systemu wykorzystania odpadów i kontroli ich transgranicznego przemieszczenia oraz zapobieganie nielegalnemu obrotowi niebezpiecznymi odpadami, jak również do oceny wpływu i uzgadniania przedsięwzięć, które potencjalnie mogą mieć negatywny wpływ na środowisko drugiego państwa. Dla realizacji postanowień umowy powołano polsko-rosyjską Komisję Mieszaną do spraw współpracy w dziedzinie ochrony środowiska.

Szczególny charakter mają zobowiązania Polski w zakresie ochrony środowiska na jej ponad 500-kilometrowej północnej granicy morskiej, związane z ochroną ekologiczną basenu Morza Bałtyckiego, o których będzie mowa szczegółowo w następnych rozdziałach.

Na zakończenie wypada wspomnieć krótko o regionalnych trójstronnych umowach sąsiedzkich Polski w sprawie ochrony przygranicznego środowiska. Niekiedy, ze względu na swój szczególny charakter, lokalne problemy środowiska wykraczają poza zainteresowanie i kompetencje dwóch tylko graniczących ze sobą partnerów, jak to miało miejsce np. we wspomnianej wcześniej trójstronnej umowie podpisanej w 1989 r. we Wrocławiu. Podobnym przedsięwzięciem było podpisanie we wrześniu 1991 r. w Ustrzykach Dolnych polsko-słowacko-ukraińskiego międzypaństwowego porozumienia w sprawie utworzenia rezerwatu biosfery Karpat Wschodnich u zbiegu granic trzech państw.

Dostosowywanie polskiego prawa środowiska do standardów światowych i europejskich nie zostało zakończone i trwa nadal, jest to bowiem proces ciągły i perspektywiczny przebiegający w ramach szerszych tendencji globalistycznych XXI wieku. Jest to zarazem proces dwukierunkowy, ponieważ Polska jako aktywny członek światowych i europejskich struktur może wpływać na treść międzynarodowego i europejskiego prawa środowiska.

---