TEMAT ZAJĘĆ: Formowanie się i kierunki przemian rodziny w Polsce.
Rodzina, jako wspólnota społeczna dająca możliwość rozwoju każdego człowieka i wszystkich ludzi jak również wspólnota dająca życie i kształtująca kulturę podlega we współczesnym świecie wielu zmianom. Często polityka państw względem rodziny nie jest korzystna dla jej istnienia, rozwoju, siły i trwałości.
Rodzina mimo zmieniającego się świata nadal pozostaje głównym obszarem, na którym człowiek realizuje swoje potrzeby i aspiracje. Stanowi ona dla człowieka źródło szczęścia i jej rola w społeczeństwie zawsze będzie nieoceniona, jednak zmienia się kształt i postać tej roli. Najlepiej zmianę obrazu rodziny pokazuje porównanie rodziny tradycyjnej z rodziną współczesną:
Rodzina tradycyjna |
Rodzina współczesna |
|
|
Tradycyjny model rodziny został zakwestionowany we współczesnym świecie. Konsekwencje tego procesu widać w zmianach składu rodziny, układzie ról i pozycji, trwałości. Kierunki przemian:
przejście z rodziny dużej na małą, która jest niezależną jednostką ekonomiczną i mieszkalną, o zwiększonej ruchliwości przestrzennej wynikającej z współczesnych realiów życia społecznego np. emigracja zarobkowa rodziców
regulacja funkcji prokreacyjnej wg osobistych planów i zamierzeń
przejście od produkcyjnego do nieprodukcyjnego typu rodziny, miejsce pracy poszczególnych członków znalazło się poza domem
osłabienie pozycji mężczyzny w rodzinie, nastąpiło zrównanie praw poszczególnych jednostek tworzących rodzinę. Liczą się dążenia każdego z członków, indywidualizm i wolność osobista
przejście z rodziny otwartej do zamkniętej, wcześniej rodzina wtapiała się w środowisko lokalne, podlegała kontroli społecznej, teraz każdy podkreśla swoją prywatność, co prowadzi do zawężenia kontaktów z zewnętrznym otoczeniem
tradycyjne małżeństwo postrzegane było jako społeczny obowiązek, dziś jest ono dobrowolnym związkiem, które jednostka może utworzyć, jak i rozwiązać
dziecko stało się wartością samą w sobie
zmniejszyła się trwałość rodzin, wcześniej rodzina opierała się na więzach rzeczowych, dziś opiera się głównie na uczuciu (brak satysfakcji ułatwia rozpad)
wzrost liczby rodzin niepełnych i akceptacji społecznej na związki nieformalne, kohabitacje, konkubinaty, rodziny zrekonstruowane
To, co różnicuje poszczególnych członków rodziny to konflikt pokoleń. Stanowi on o dynamicznym charakterze rodziny, prowadzącym do zmian. Towarzyszą temu liczne napięcia, szczególnie w fazie kształtowania się tożsamości dorastających dzieci. Jest to proces, który bazuje na tym, co jest znane poprzednim pokoleniom, ale prowadzi do wytworzenia cech nowych.
ĆWICZENIE 1
Czym jest dla was konflikt pokoleń i czy zauważacie go w swoim najbliższym otoczeniu?
Można wyróżnić cztery typy napięć między przedstawicielami różnych pokoleń w rodzinie:
Antagonizacja- ma charakter konfliktu, który może być spowodowany procesem społecznej zmiany i zakłada:
brak wymiany informacji niezbędnych do działania w określonych sytuacjach społecznych,
tendencja do ograniczania do minimum częstotliwości i intensyfikacji stosunków społecznych, a skupianie się na wprowadzaniu systemu roszczeń niejednokrotnie wzmacnianego sankcjami,
brak planowanej transmisji kulturowej i tłumienie transmisji spontanicznej,
słabsze oddziaływania socjalizacyjne, a silniejsze kontrolne.
Koegzystencja- polega na przenoszeniu aktywności społecznej pokoleń w obrębie rodziny w swój własny świat życia codziennego i obejmuje:
ograniczony przepływ informacji
minimalizację stosunków społecznych
ograniczoną transmisję kulturową
osłabione oddziaływania socjalizacyjne i kontrolne
koncentrację aktywności jednostek w grupach społecznych definiujących poczucie tożsamości ich pokolenia np. subkultury młodzieżowe
Kooperacja- pokolenia starają się unikać konfliktów i maksymalizować swój zysk wynikający z wzajemnych interakcji w rodzinie. Obserwujemy tutaj:
Wysoki stopień świadomości braku wspólnych interesów i celów działania jednostek reprezentujących różne pokolenia
Stan ten prowadzi do wypracowania poczucia konieczności kooperacji
W konsekwencji pojawia się kalkulacja kosztów i efektów podejmowanych działań- nie zawsze dokonywane to jest świadomie i racjonalnie, jednak nieraz bilans korzyści i kosztów zdeterminowany jest systemem stosunków społecznych między pokoleniami w rodzinie (niektóre zachowania młodszego pokolenia nie są akceptowalne przez starsze pokolenie)
W konsekwencji powyższych działań rodzina odznaczająca się tego typu napięciami międzypokoleniowymi charakteryzują się: segmentacją i selektywnością przepływu informacji, zróżnicowaną intensywnością stosunków społecznych, „kontrolowaną” transmisją kulturową ze specyficznym autocenzurowaniem przekazywanych treści, silniejszymi oddziaływaniami kontrolnymi od socjalizacyjnych, zdominowaniem obu systemów przez mechanizmy manipulacji
Asymilacja- oznacza stan znacznego przenikania norm, wartości i wzorów zachowań w relacjach między pokoleniem rodziców a pokoleniem dzieci. Występuje tu dominacja pokolenia starszego nad młodszym. Ten typ napięć sprzyja kształtowaniu się postaw konserwatywnych. Występują tu:
wzmożony przepływ informacji między pokoleniami
tendencja do maksymalizowania stosunków społecznych
silna transmisja kulturowa
silne oddziaływanie socjalizacyjne i kontrolne, polegające na wzajemnym wzmacnianiu systemu kontroli wewnętrznej.
Rodzina jest we współczesnym świecie zagrożona w różnym stopniu i zakresie. Zagrożenia te, wspólne dla niektórych państw, mają swoje podłoże w rozwoju cywilizacyjnym, społeczno- gospodarczym i kulturalnym.
ĆWICZENIE 2. Dopasuj zagrożenie do odpowiedniej grupy:
Pierwsza grupa zagrożeń: szerzenie się poglądów i praktyk sprzecznych z charakterem rodziny, jako społeczności naturalnej.(a, f, o, q)
Druga grupa zagrożeń: zjawiska dezorganizacji i rozpadu rodziny. (d, h, i, k)
Trzecia grupa zagrożeń: upadek moralności publicznej. (b, c, e, g, j, l, m, n, p, r)
zabijanie dzieci,
przeradzanie się wolności w samowolę.
zbrodnie,
konkubinaty,
wzrost przestępczości nieletnich,
wszelkiego rodzaju zakazy posiadania dzieci, ograniczania potomstwa.
gwałty,
separacje,
wzrastająca liczba rozwodów,
oszustwa gospodarcze na wielką skalę,
wzrastająca liczba zdezorganizowanych rodzin i matek z dziećmi pozamałżeńskimi.
wzrost przestępczości i brak bezpieczeństwa publicznego
rozboje z bronią w ręku,
włamania,
szerzenie się aborcji (legalizowanej w wielu krajach),
kradzieże
praktyki związane z legalizacją związków „małżeńskich” pomiędzy osobami tej samej płci.
alkoholizm, narkotyki (dosięgające już dzieci w szkołach podstawowych),
Zagrożenia te można podzielić na trzy grupy:
Pierwsza grupa zagrożeń to szerzenie się poglądów i praktyk sprzecznych z charakterem rodziny, jako społeczności naturalnej.
Z tymi zagrożeniami związane są takie fakty jak zabijanie dzieci, szerzenie się aborcji (legalizowanej w wielu krajach), wszelkiego rodzaju zakazy posiadania dzieci, ograniczania potomstwa. Rodzina jest uwarunkowana porządkiem natury gdzie w związku między kobietą a mężczyzną istnieją silne powiązania między rodzicami a powołanymi do życia dziećmi. Istotne są również wszelkie praktyki związane z legalizacją związków „małżeńskich” pomiędzy osobami tej samej płci. Jest to sprzeczne z rolą rodziny, jako dawcy życia i trwania gatunku oraz podważa to biologiczne i moralne podstawy egzystencji społeczeństwa. Pytaniem pozostaje kwestia tego, czy wystarczająco uświadomione są konsekwencje tego typu działań.
Drugą grupę zagrożeń stanowią zjawiska dezorganizacji i rozpadu rodziny.
Wiele faktów dezorganizacji rodziny budzi niepokój socjologów: konkubinaty, separacje, wzrastająca liczba rozwodów, wzrastająca liczba zdezorganizowanych rodzin i matek z dziećmi pozamałżeńskimi. Rodzina jest grupą wielofunkcyjną i w której od samego początku młody człowiek kształtuje swój pogląd na świat. Ważne są pytania dotyczące trwałości rodziny i przyczyn rozpadania się małżeństw i kryzysów życia małżeńskiego.
Trzecią grupę zagrożeń stanowi upadek moralności publicznej.
W społeczeństwie polskim niepojący jest wzrost przestępczości i brak bezpieczeństwa publicznego. Związane jest to z upadkiem moralności. Oszustwa gospodarcze na wielką skalę, wyrafinowane zbrodnie, rozboje z bronią w ręku, włamania, kradzieże gwałty, wzrost przestępczości nieletnich, alkoholizm, narkotyki (dosięgające już dzieci w szkołach podstawowych), przeradzanie się wolności w samowolę. Pytaniem pozostaje to, czy publiczne instytucje edukacyjne i rodziny nie tracą swoich funkcji wychowawczych na rzecz środków masowego przekazu.
[Jan Turowski „Problemy współczesnej rodziny” [w:] Piotr Kryczka „Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie”]
Istotna w przemianie rodziny jest transformacja demograficzna. Są to zmiany w trwającym od wieków, w krajach Europy Zachodniej, porządku reprodukcji ludności. Nastąpiły one pod wpływem przeobrażeń cywilizacyjnych i kulturowych, wzrostu higieny, ochrony zdrowia, rewolucji przemysłowej. Jest to proces przemian, którego istotą jest przechodzenia od równowagi demograficznej typu naturalnego do stanu równowagi typu kontrolowanego. Zmiany te odzwierciedlają się w przekształceniach struktur i procesów demograficznych. Istotny jest spadek liczby zgonów, okresowy wzrost przyrostu naturalnego. Proces ten przebiega w różnych krajach niejednakowo i trwa od 50- 150 lat.
Sytuacja demograficzna w Polsce jest niekorzystna, gdyż nastąpił spadek zawierania małżeństw, zwiększa się liczba rozwodów. W Polsce rozpada się co piąte małżeństwo, jednak w naszym kraju nie jest jeszcze tak źle jak na Zachodzie. W USA i Francji rozpada się co drugie małżeństwo, w Wielkiej Brytanii co trzecie.
ĆWICZENIE 3:
Jakie są waszym zdaniem możliwe przyczyny rozpadu małżeństw i rozwodów?
Najczęstszymi przyczynami rozwodów są:
- niezgodność charakterów, zdrada, nadużywanie alkoholu, naganny stosunek do członków rodziny, trudności mieszkaniowe, nieporozumienia na tle finansowym, niedobór seksualny, dłuższa nieobecność i różnice poglądów. Znakiem naszych czasów jest wzrost zdrad małżeńskich- dla przykładu w XVIII wieku istniała moda na zdrady małżeńskie, ale nie były one tak powszechne jak dziś. Obecnie są one przyczyną co trzeciego rozwodu (składa się na to brak kontroli społecznej i częste przebywanie jednego z małżonków poza rodziną).Wzrasta też wiek zawierania małżeństw, obecnie jest to około 30 rok życia. Być może jest to związane z późnym wchodzeniem młodych ludzi na rynek pracy oraz wydłużeniem edukacji- pracę zarobkową rozpoczynają mając 25-30 lat.
Utrzymuje się nadumieralność mężczyzn w średnim wieku. Wysoki jest odsetek dzieci urodzonych przez nastolatki (8,5%)- od młodocianych matek nie można oczekiwać, że będą potrafiły sprostać wszystkim wymaganiom i oczekiwaniom, jakie niesie ze sobą macierzyństwo i posiadanie rodziny. Obserwuje się stały wzrost urodzeń pozamałżeńskich. Pogłębia się zróżnicowanie finansowe polskich rodzin, postępuje ubóstwo (ok. 40% rodzin żyje w biedzie). Maleje liczba miejsc, w których dzieci mogłyby spędzać czas po lekcjach. 10% dzieci w wieku szkolnym żyje w rodzinach, w których nadużywa się alkoholu (Polak wypija rocznie 8 litrów czystego alkoholu). Dziecko tygodniowo średnio spędza z ojcem zaledwie 35 minut, z matką 2-4 godziny, 5-6 godzin poświęca na odrabianie lekcji, 35 godzin dziecko poświęca na oglądanie telewizji lub na siedzenie przy komputerze.
Współczesne przeobrażenia rodziny oraz jej formowanie się i funkcjonowanie zależy od funkcjonowania społeczeństwa jako całości. W Polsce, podobnie jak w innych krajach europejskich, następują istotne zmiany w sytuacji rodziny, które obejmują:
zmiany wzorców tworzenia rodziny
zmianę wielkości rodzin
zmiany sposobów realizowania przez rodziny ich podstawowych zadań
zmiany warunków życia rodziny i sytuacji zdrowotnej jej członków
zmiany zagrożeń dla prawidłowego funkcjonowania rodzin
zmianę poczucia bezpieczeństwa socjalnego.
ĆWICZENIE 4:
Czym charakteryzują się następujące zmiany?
Grupa I- zmiany wzorców tworzenia rodziny, zmiana wielkości rodzin,
Grupa II- zmiany sposobów realizowania przez rodziny ich podstawowych zadań, zmiany warunków życia rodziny i sytuacji zdrowotnej jej członków,
Grupa III- zmiany zagrożeń dla prawidłowego funkcjonowania rodzin, zmiana poczucia bezpieczeństwa socjalnego.
Model demograficzny rodziny w danym społeczeństwie uzależniony jest od trzech wzorców:
Tworzenia rodziny:
Liczne deformacje ustrojowe i towarzyszące im trudne warunki bytowe nie zmniejszyły w Polsce dążenia do zakładania rodziny. Dominująco podstawą w niej jest małżeństwo. Na podstawie powojennych spisów ludności obserwowało się stały spadek proporcji kobiet i mężczyzn w stanie wolnym, w wieku rozrodczym (osób bezżennych był niski odsetek). Wyniki tych spisów wskazują na to, iż w tych czasach instytucja małżeństwa miała wysokie miejsce w systemie wartości społecznej. Jednakże taki stan rzeczy zaczął się powoli zmieniać a mianowicie następował powoli spadek liczby nowo zawieranych małżeństw, który w latach 1993 i 1994 miał najniższy poziom. Przyczynami takiego stanu rzeczy mogą być zarówno uwarunkowania demograficzne (związane ze skutkami wojen- spadek liczy kobiet i mężczyzn w wieku 20- 29 lat a co za tym idzie spadek liczby zawieranych małżeństw) jak i społeczno- ekonomiczne. Pomimo iż od 1992 roku przybywa osób w wieku najczęstszego zawierania małżeństw to jednak liczba zawieranych małżeństw nie wzrasta. Ważną rolę odgrywają, więc czynniki ekonomiczne (bezrobocie, niskie zarobki, trudności mieszkaniowe). Powstrzymywanie się młodych ludzi przed zawarciem związku małżeńskiego może mieć również odzwierciedlenie w spadu liczby urodzeń. Dużą rolę w odgrywają związki pozamałżeńskie. W 1990 roku, liczbę związków konkubinatu przyjmowało się na około 200 tys, co stanowiło 2% wszystkich rodzin. Obecnie obserwuje się wzmożony proces rozpadu rodzin głównie w skutek zgonu współmałżonka (zjawisko starzenia się społeczeństwa oraz nadumieralności mężczyzn odgrywa tu dużą rolę), liczba rozwodów przewyższa liczbę zawartych małżeństw (w 1993 roku liczba małżeństw rozwiązanych po raz pierwszy przekroczyła liczbę małżeństw zawiązanych), utrzymywanie intymnych stosunków z partnerem w okresie przedmałżeńskim (często poczęcie dziecka jest głównym argumentem podjęcia decyzji o zawarciu związku małżeńskiego). Okres transformacji przyniósł jednak spadek zawierania młodocianych małżeństw na rzecz zwiększenia się liczby samotnych matek. Małżeństwa pierwotne zdecydowanie górują w naszym społeczeństwie (87%), natomiast małżeństwa wtórne, pozostające w ścisłym związku z liczbą rozwodów, wykazują tendencje malejącą. Problem rozwodów w dalszym ciągu dotyczy w zdecydowanym stopniu miast (współczynnik rozwodów w miastach jest pięciokrotnie większy niż na wsiach).
Postaw prokreacyjnych:
Decydują o intensywności procesu rozrodczego. Z punktu widzenia procesów prokreacyjnych rodziny, dwie kategorie dzietności deklarowanej uznano, jako mające najistotniejsze znaczenie: idealna (optymalna) liczba dzieci w rodzinie i właściwa liczba dzieci dla aktualnych warunków życiowych rodziny. W związku z takim podziałem, zmienność postaw w sprawie liczby dzieci może być traktowana zarówno, jako wyznacznik ewolucji systemu wartości społecznych jak i warunków bytowych rodzin. W latach 1945- 1964 wskazuje się na względnie stałą, wysoką przeciętną dzietności idealnej (troje lub czworo dzieci). Idąc dalej w latach 1975-1979 deklarowana liczba dzieci to dwoje lub troje. W latach 1980- 1984 występuje spadek dzietności idealnej jak i właściwej dla warunków. Jako idealna dzietność przeważa model rodziny dwudzietnej. Obecnie deklaracje dotyczą najczęściej jednego dziecka lub całkowitą rezygnację z potomstwa. Mechanizm ten nie został dokładnie rozpoznany, ale można zwrócić uwagę na poniższe spostrzeżenia:
Wzorzec postaw prokreacyjnych związany był ściśle z systemem wartości który pozostawał pod wpływem przeobrażeń ustrojowych, społeczno- ekonomicznych i kulturowych.
Następuje przeobrażenie postaw rodzicielskich małżonków. Odchodzi się od postaw zbliżonych do płodności naturalnej, do płodności regulowanej (urodzenie dziecka staje się bardziej świadomą decyzją rodziców).
Postawy w ujęciu analizy wydłużonej charakteryzują się tendencją malejącą.
Wzorzec postaw prokreacyjnych wykazuje tendencje do egalitaryzacji (utrwala się model rodziny małodzietnej, niezdolnej do zapewnienia ciągłości pokoleń)
Zachowań prokreacyjnych:
Zachowania prokreacyjne wyznaczane są przez następujące czynniki:
Do pierwszej grupy zaliczmy czynniki biologiczne, określające fizjologiczną zdolność małżonków do rozrodu. Ne tej podstawie można określić potencjał rozrodczy, który w okresie transformacji w Polsce, jest osłabiony (był to skutek spadku liczby kobiet w wieku rozrodczym spowodowany niżem demograficznym, jako pokłosie wojny). Małżeństwa bezdzietne w wyniku niemożności poczęcia dziecka, szacowano na około 15% małżeństw.
Do drugiej grupy zaliczmy stopień świadomości postaw prokreacyjnych. Jest on wyznaczany przez system wartości moralnych, kulturowych i materialnych. Okres powojenny charakteryzował się upowszechnieniem kontroli urodzeń dzieci, świadomym macierzyństwem, rozpowszechnieniem antykoncepcji, aborcji. Obecnie przez media są lansowane przez media destrukcyjne modele życia małżeńskiego i rodzinnego państw zachodnich. Poglądy, początkowo uznane za dewiacyjne, stopniowo na drodze dyfuzji przenikają do społeczeństwa i do struktury rodziny.
Do trzeciej grupy zaliczmy możliwości operacyjne związane z realizacją postaw prokreacyjnych, mające swe podłoże w warunkach społeczno- ekonomicznych kraju.
Każda z tych struktur decyduje o przeobrażeniu wielkości i struktury rodziny. Czynniki te niejednokrotnie wskazują na niekorzystna sytuacje dla dzietności rodziny.
W Polsce urodzeni pozamałżeńskie, w czasie powojennym, utrzymywały się an niskim poziomi (4- 5%). Od przełomu lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych tendencja ta zaczyna rosnąć ( w 1994 roku było to 10%). Obecnie odsetek urodzeń pozamałżeńskich sięga około 15%.
Obok wzrostu liczby urodzeń pozamałżeńskich obserwuje się spadek liczby ogólnej urodzeń. Przyczyn takiego stanu rzeczy demografowie upatrują w przesunięciach w strukturze kobiet według wieku oraz obniżaniu się cząstkowych współczynników płodności.
Wzrasta, więc liczba małżeństw bezdzietnych. Młodzi ludzie przesuwają moment podjęcia decyzji o urodzeniu dziecka.
[Jan Turowski „Problemy współczesnej rodziny” [w:] Piotr Kryczka „Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie”]
Pogłębiona analiza wielorakich danych pozwala na ukazanie podstawowych tendencji dokonujących się przemian- są one następstwem procesów industrializacji, urbanizacji, postępu w nauce oraz zmian w systemie wartości. Wg danych statystycznych w Polsce mamy ok. 10 mln rodzin, które mają na utrzymaniu prawie 12 mln dzieci.
bezdzietnych jest 4,3% rodzin
39% rodzin to rodziny z jednym dzieckiem
40% z dwojgiem dzieci
21% z trojgiem lub większą liczbą dzieci
16% rodzin to osoby samotnie wychowujące dzieci, przy czym samotnych matek z dziećmi jest 1,6 mln, a samotnych ojców 192 tys.
liczbę nieformalnych związków (konkubinatów) szacuje się na około 200 tys.- sytuację tą określa się skrótem LAT, czyli living apart together (żyjąc wspólnie ale osobno)
samodzielne mieszkania ma 74% polskich rodzin
14% rodzin mieszka z dziadkami- na wsi co piąta, w mieście co dziesiąta rodzina
co szóste dziecko nie ma własnego miejsca do spania, co czwarte własnego kąta do nauki lub zabawy
problem bezrobocia dotyka około 2 mln rodzin, wyłącznie z zasiłków i świadczeń pomocy społecznej utrzymuje się 3% rodzin- bezrobocie napędza wiele negatywnych zjawisk w obrębie rodziny (nieraz wręcz katastroficznie obniża warunki życia, wzmaga sytuacje konfliktowe, wprowadza atmosferę napięcia i zagrożenia, wzmaga poczucie niepewności jutra, generuje przemoc, uzależnienia, często prowadzi do rozwodów), efektem tego jest degradacja społeczna oraz degradacja samej rodziny.
Rodziny według liczby dzieci w Wielkiej Brytanii
Lata |
Liczba dzieci w rodzinie |
||||
|
0 |
1-2 |
3-4 |
5-9 |
Ponad 9 |
|
Liczba rodzin (w procentach) |
||||
1875 1895 1925 |
8,3 9,9 16,1 |
12,5 23,1 50,6 |
18,1 25,8 22,1 |
43,4 34,0 10,6 |
17,7 7,2 0,6 |
Liczba urodzeń żywych na jedną kobietę w wybranych krajach europejskich w drugiej połowie XX wieku
Kraje |
1965 |
1975 |
1980 |
1998 |
Austria Belgia Dania Francja Hiszpania Wielka Brytania Włochy |
2,68 2,61 2,61 2,84 2,97 2,83 2,55 |
1,84 1,73 1,92 1,93 2,81 1,81 2,19 |
1,68 1,68 1,54 1,96 2,16 1,93 1,66 |
1,34 1,48 1,71 1,80 1,22 1,75 1,43 |
ĆWICZENIE 5:
Jak, twoim zdaniem kształtowały się zmiany w poszczególnych funkcjach rodziny?
Funkcja wychowawcza
Funkcja religijna
Funkcja rekreacyjna
Zmiany funkcji rodziny:
FUNKCJA EKONOMICZNA
Stanowiła ona czynnik integrujący i była wyznacznikiem trwałości małżeństwa. W tradycyjnym modelu była ośrodkiem produkcyjnym (produkowała wszystko co było niezbędne do zaspokojenia jej potrzeb, członkom rodziny towarzyszył pewien system pracy, władzy i ról, była wspólnota realizująca się na terytorium domowym i najbliższego otoczenia).
Industrializacji i urbanizacja zmieniała zasadniczo układ strukturalno- funkcjonalny rodziny. Rodzina z samowystarczalnej przeobraża się w produkcje społeczną i zaczyna być uzależniona od społecznego podziału pracy. Koncentracja miejsc pracy poza ogniskiem rodzinnym oddala od siebie nieco jej członków (osłabienie więzi rodzinnych).
FUNKCJA WYCHOWAWCZA
Tradycyjny sposób wychowania oparty był na przekazywaniu pewnego systemu wartości w ramach gospodarstwa domowego. Obecnie rodzina nie jest w stanie dać dzieciom przygotowania zawodowego. Rola wychowawcza dziś koncentruje się głównie do kształtowania cech osobowości dziecka. Od tego jak rodzina wykona to zadanie, zależy późniejsze, bezkonfliktowe wejście dziecka do życia społecznego.
FUNKCJIA RELIGIJNA
Tradycyjny model pokazywała przenikanie Kocioła do wszystkich struktur społecznych. Był to czynnik integrujący. Instytucja społeczne przejęły nadzór nad przestrzeganiem przepisów kościelnych natomiast Kościół wspierał instytucja społeczne. Sprowadzało się to do przekazywania dzieciom w ramach codziennych czynności wartości, schematów i symboli religijnych oraz uczenia określonego zachowania uznanego w danej religii. W świecie współczesnym pojawiają się nowe instytucje i role społeczne oparte na innych systemach wartości. Prowadzi to do uwalniania struktur społecznych od dotychczasowych systemów religijnych i emancypowanie struktur cywilnych nastawionych na wartości i cele ogólnoludzkie.
FUNKCJA REKREACYJNA
Funkcja ta ma charakter ambiwalentny gdyż z jednej strony wielość ośrodków rekreacyjnych i możliwości oddala od siebie członków rodziny jednak pojawia się coraz wyraźniejsza tendencja do wspólnego spędzania czasu. Spędzanie czasu wolnego również uległo zmianie. Dawniej był to czas przeznaczony na regeneracje ze względu na zwody jakie były wykonywane (np. rzemieślnik). Obecnie mówi się o rekreacji w czasie wolnym.
FUNKCJA WYZNACZANIA POZYCJI SPOŁECZNEJ
Zaczyna ona zdecydowanie tracić na znaczeniu. Obecnie mamy równy dostęp do oświaty, system stypendiów. Nie można powiedzieć, że urodzenie w rodzinie o kreślonym statusie społecznym, (np. w rodzinie biednej) nie decyduje o późniejszych losach jednak obecnie ma to mniejsze znaczenie niż dawniej.
FUNKCJA SOCJALIZACJI I MIŁOŚCI
Zmienił się zakres społecznych i gospodarczych zadań rodziny ale pozostał zgłębiony i wzbogacony zakres oddziaływań na wewnętrzną sferę życia jej członków.
[Franciszek Adamski „Rodzina: wymiar społeczno- kulturowy”]
ĆWICZENIE 6:
Ułóż w odpowiedniej kolejności etapy rosnącej pozycji dziecka:
Dziecko podlegające władzy rodziców
Dziecko, jako szczęście a nie obowiązek
Obrona praw dziecka przez Kościół
Identyfikacja więzi między rodzicem a dziećmi
Nieznaczny spadek władzy rodziców
Poznanie potrzeb dziecka i prawidłowości jego rozwoju
Dziecko wartością sama w sobie
Prawidłowa kolejność:1, 5, 3, 6, 4, 2, 7
Rosnąca pozycja dziecka w rodzinie i społeczeństwie:
Zmiana pozycji dziecka w rodzinie wyraża się w jego nowych rolach i zmienionych relacjach z rodzicami jak również w miejscu zajmowanym w hierarchii wartości rodzinnych.
W dawnych czasach (rodzina grecka i rzymska) dzieci stanowiły własność ojca jak głowy rodziny. Miał on nad nimi nieograniczona władzę. Nie oznacza to, że dzieci były niekochane jednak z prawnego punku widzenia podlegały one władzy ojca.
W okresie feudalizmu nieco maleje władza rodziców na rzecz praw dziecka bronionych przez chrześcijaństwo. Pozostaje ono jednak traktowane w kategoriach ekonomicznych, (jako siła i pomoc dla rodziców). W związku z tym, iż było ono ważnym czynnikiem w gospodarstwie często traktowane było na równi z dorosłymi. Było to efektem nieznajomości biologicznych i psychicznych praw rozwoju dziecka.
Zasadnicza zmiana nastąpiła w końcu XIX stulecia. Dziecko przeszło do centrum wartości rodzinnych, zrozumiano jego psychiczne potrzeby i warunki prawidłowego rozwoju. W sferze emocjonalnej następuje identyfikacja więzi między rodzicami a dziećmi, dziecko nie jest już traktowane w kategoriach ekonomicznych a zostaje uznane za wartość samą w sobie. W związku z rozwojem innych instytucji rodzina przestaje być jedynym środowiskiem kształtującym rozwój dziecka. Z drugiej strony, w związku z dłuższym okresem kształcenia, przedłuża się czas zależności dziecka od rodziców zarówno w sferze materialnej jak i duchowej.
Duża zmiana nastąpiła w rozumieniu rodzicielstwa. Obecnie traktowane, jako szczęście osobiste rodziców a nie jako obowiązek.
Celem wychowanie przestaje być narzucanie wzorców zachowań a wprowadzenie dziecka w kulturę społeczeństwa. Rodzina jest dla dziecka a nie dziecko dla rodziny.
[Franciszek Adamski „Rodzina: wymiar społeczno- kulturowy”]
Bardzo ważnym problemem współczesnej rodziny jest zjawisko bezrobocia. Ważna jest, więc wiedza na temat tego jak funkcjonują rodziny bezrobotnych, gdyż występują tu pewne zmiany ról.
Rola żywiciela rodziny: w tradycyjnym modelu za głowę rodziny uważano męża i ojca. Był on jednocześnie żywicielem rodziny i to dawało mu władzę nad dziećmi i żoną. Do zadań żony, matki należało zajmowanie się domem i dziećmi z racji barku przygotowania zawodowego. Obecnie wiele kobiet przeszło do pracy poza domem a przez swoje zarobki często przejęły funkcje współżywiciela rodziny a co za tym idzie otrzymały współudział we władzy w rodzinie. W rodzinie bezrobotnej, rola męża który pozostaje bez pracy zostaje poważnie zachwiana (w opiniach 85% bezrobotnych ojców ich poziom życia uległ znacznemu obniżeniu). Często ludzie decydujący się na pozostanie bez pracy są osobami z niskim wykształceniem, bez kwalifikacji zawodowych. Pozostali szukaj…ą pracy wykorzystując wszelkie możliwości. Częstym zjawiskiem jest również podejmowanie pracy „na czarno”. Około 2/3 bezrobotnych mężczyzn dorabia w ten sposób. Wiele rodzin w takiej sytuacji ratują dochody matki. Zmierza do faktu, iż to kobiety w pewnych sytuacjach stają się żywicielami rodziny.
Prowadzenie gospodarstwa domowego: w tradycyjnym podziale prowadzeni domu przypadało roli kobiety. W społeczeństwach wczesno industrialnych pojawiło się zjawisko wymienności tych ról w zależności od trybu pracy małżonków. W okresach nasilonego bezrobocia kobietom łatwiej było znaleźć pracę a w związku z tym mąż zajmował się gospodarstwem domowym. Obecnie w massmediach kreowany jest model małżeństwa partnerskiego w zakresie pełnienia ról. Pomimo tego jednak wiele zadań pozostało przypisanych do roli kobiety. Nawet w sytuacji, kiedy żona staje się głównym żywicielem rodziny mężowie nie podejmują prac kobiecych”.
Rola opiekunów nad dziećmi: w rodzinach gdzie ojciec pozostaje bezrobotny w pierwszych miesiącach jego kontakty z dziećmi zdecydowanie się wydłużają. Dobro dzieci w rodzinach bezrobotnych jest szczególnie chronione. Utrata pracy w rodzinie, szczególnie wielodzietnej może generować problemy takie jak: zagrożenia związane z utrata pracy, utrata autorytetu, pojawienie się konfliktów pomiędzy rodzicami a dziećmi. Pozostawanie bez pracy ma również wpływ na plany prokreacyjne.
Rola partnera emocjonalnego: we współczesnych rodzinach miejsce podporządkowania zajmuje coraz częściej równość i partnerstwo. Bezrobocie tworzy jednak sytuację kryzysową co może burzyć ład emocjonalny. Najbardziej konfliktogenny wydaje się być pierwszy rok bezrobocia (okres wczesnego bezrobocia). Przedłużające się bezrobocie może stać się przyczyna rozwodów i rozpadu rodziny.
Formy spędzania wolnego czasu: większość bezrobotnych spędza czas wolny w sposób bierny. W okresie utraty pracy znacznie rośnie liczba czasu spędzonego przed ekranem telewizora. Bezrobotni maja poczucie monotonii oraz w mniejszym stopniu korzystają z placówek życia społecznego i kulturalnego. Często są one zatapiane spacerami. Nie zmieniają się natomiast kontakty sąsiedzkie czy towarzyskie. Wraz z wydłużaniem się okresu bezrobocia krąg towarzyski zawęża się. Bezrobotni nie aktywizują się w działalności politycznej czy w organizacjach społecznych. Okres bezrobocia nie sprzyja również zwiększeniu aktywności w praktykach religijnych.
[Piotr Kryczka „Zmiany ról rodzinnych w rodzinach bezrobotnych” [w:] Piotr Kryczka „Rodzina w zmieniającym się społeczeństwie”]
Porównanie warunków społeczno-ekonomicznych i wychowawczych głównych typów środowisk:
Lp. |
Miasto |
Wieś tradycyjna |
Wieś współczesna |
1 |
Różnorodność zawodowa |
Jednorodność zajęć ludności, praca na roli |
Różnorodność zawodowa z dominacją zawodów rolniczych |
2 |
Praca rodziców źródłem utrzymania rodziny |
Rodzinna wspólnota pracy |
Rodzinna wspólnota pracy w gospodarstwie, często dodatkowo lub wyłącznie praca rodziców poza gospodarstwem |
3 |
Luźna wieź rodzinna w gronie krewnych i powinowatych, zanik więzi sąsiedzkich |
Silna więź rodzinna w kręgach krewniaczo-sąsiedzkich |
Rozluźniona więź rodzinna i sąsiedzka |
4 |
Rodziny dwupokoleniowe, niezbyt liczne |
Rodziny trójpokoleniowe, wielodzietne |
Zarówno dwu- jak i trójpokoleniowe, wskaźnik dzietności wyższy niż w mieście |
5 |
Różnorodność wzorców zachowań |
Tradycjonalizm i sztywność wzorców wychowawczych |
Różnorodność wzorów wychowawczych, ale ich akceptacja i przyswajalność nie jest tak szybka jak w mieście |
6 |
Różnorodność w zakresie podziału ról i obowiązków w rodzinie |
Wyraźnie zaznaczony podział obowiązków wszystkich członków rodziny, zależny od płci, wieku i pozycji w rodzinie |
Różnorodność w zakresie podziału ról i obowiązków w rodzinie, ale decydującą rolę odgrywa typ ekonomicznego funkcjonowania rodziny |
7 |
Praktyczny zanik instytucji głowy rodziny, dominuje model partnerstwa |
Patriarchalny typ stosunków w rodzinie, któremu podporządkowane były dorosłe, a nawet zamężne, ale jeszcze niesamodzielne ekonomicznie dzieci |
Zanik patriarchatu w tradycyjnej formie, w rodzinie rolniczej funkcjonuje rola kierującego gospodarstwem, obecnie coraz częściej pełnią ją kobiety |
8 |
Rozwinięte aspiracje oświatowe, kształcenie jedyną szansą zdobycia zawodu i samodzielności ekonomicznej przez dzieci |
Brak aspiracji oświatowych, wiedza przekazywana systemem tradycyjnym z pokolenia na pokolenie |
Przekonanie o konieczności zdobywania zawodów przez dzieci, które opuszczają wieś i gospodarstwo, niezbyt silne aspiracje do kształcenia na poziomie szkoły wyższej |
9 |
Znaczący udział instytucji w procesie wychowania |
Wychowanie wyłącznie w rodzinie i kręgu sąsiedzko-krewniaczym |
Ograniczona rola instytucji wychowawczych, niewielki udział społeczności lokalnych |
10 |
Dostępność dużej liczby instytucji kulturalnych |
Życie kulturalne organizowane jest spontanicznie przez mieszkańców wsi |
Ograniczona liczba instytucji kulturalnych, znikoma rola inicjatyw społeczności wioskowej, uczestnictwo mieszkańców wsi w kulturze masowej |