prawo rzymskie podstawy zrodla prawa z lexa, rzym, rzym


Prawo Rzymskie - skrypt przed kolokwium

Systematyka Prawa Rzymskiego

Podział wg źródła powstawania prawa

ius - prawo ludzkie, działania ludzkiego, dozwolone i chronione przez państwo; wykroczenie - iniuria, uprawnia do sankcji świeckich violacio (odwet lub zorganizowana pomoc państwa)

fas - prawo boskie religijne; wykroczenie - nefas, ściąga gniew bogów, od którego można się uwolnić poprzez złożenie ofiary - piraculum

Podział wg podmiotu

ius civile - dotyczy obywateli rzymskich (także ius Quiritium)

ius gentium - dotyczy mieszkańców Rzymu nie będących obywatelami Rzymu

Podział wg utilias (korzyści, interesu)

ius publicum - prawo publiczne

ius privatum - prawo prywatne

Podział w `Instytucjach' Gaiusa

personae - osobowe

res (ius quod pertinet ad res) - rzeczowe

actiones - procesowe

Podział prawa wg systemu pandektowego

prawo prywatne, materialne (z pominięciem actiones)

część ogólna

    1. podmioty stosunków prawnych (dawne personae, ale bez prawa rodzinnego)

    2. ogólne pojęcie rzeczy res

    3. czynności prawne

      1. prawo rodzinne (dawne personae, po wydzieleniu prawa osobowego)

      2. prawo majątkowe (dawne ius quod ad res pertinet)

        1. prawo rzeczowe

        2. zobowiązania

        3. prawo spadkowe

Ius civile

Ius civile Romanorum (czasami: ius Quiritium) - prawo obywateli rzymskich (Kwirytów)

Początkowo prawo zwyczajowe, od Ustawy XII tablic poprzez kolejne ustawodawstwa i równolegle poprzez twórczą działalność jurysprudencji. Co do zasady, prawodawstwo obowiązujące wyłącznie rzymian, chociaż zdarzały się wyjątki (dot. Latynów i peregrynów w zakresie obrotu gospodarczego, a nawet conubium, tj. zawierania małżeństw).

Początkowo obejmowało całe prawo obejmujące rzymian, od II w p.n.e. datuje się tendencja do oznaczania tym terminem tylko prawa prywatnego.

Ius honorarium

Działalność prawotwórcza magistratury, zebrana w II w n.e. w edictum perpetuum Juliana.

Największa i najważniejszą częścią - ius praetorium - prawo pochodzące z działalności pretorów.

Istnienie odmiennych uregulowań dotyczacych tych samych czynności w ius civile i ius honorarium (praetorium) - Papianian pisze: Ius preatorium est, quod praetores introduxerunt adiuvandi vel supplendi vel corrigendi iuris civilis gratia… - (D. 1, 1, 7, 1) `Pretorskim jest to prawo, które pretorianie wprowadzili dla wspomagania lub uzupełniania, lub poprawiania prawa cywilnego…'

Ius gentium

prawo narodów

Populus Romanus partim suo proprio, partim communi omnium hominium iure utitur - Lud rzymski posługuje się częściowo swoim własnym prawem, częściowo wspólnym prawem wszystkich ludzi (Instytucje Justyniana G. 1, 1; I. 1, 2, 1)

W miarę dokonywanych podbojów konieczne było określenie zasad rozstrzygania sporów pomiędzy rzymianami a peregrynami, czy też pomiędzy peregrynami.

M.in. w roku 242 p.n.e. (koniec wojny punickiej) powołano urząd pretora peregrynów (praetor peregrinus), rozstrzygającego sprawy inter cives et peregrinos oraz inter peregrinos. W miarę rozwoju ius gentium wprowadzano także rozwiązania prawne wzorowane na prawach innych ludów.

W odróżnieniu do ius civile - ius gentium było:

Ius naturale

prawo stałe, niezmienne, pochodzenia boskiego (stworzone przez boską Opatrzność); wspólne wszystkim istotom żyjącym, zapożyczone z filozofii greckiej;

bliski związek z ius gentium, zasadnicza różnica dotyczyła `prawa przyrodzonego' - a zatem ius naturale dotyczyło także i zwierząt, poza tym odmienne uregulowania dotyczące instytucji niewolnictwa - wg klasyków rzymskich instytucja niewolnictwa była zgodna z ius gentium, ale sprzeczna z ius naturale.

Źródła prawa rzymskiego

źródła powstawania prawa (fontes iuris oriundi) - źródła rodzenia się prawa; wyrażające wolę państwa poprzez ustanowienie lub potwierdzenie właściwych norm postępowania

źródła poznania prawa (fontes ius cognoscendi) - źródła poznawania prawa; efekty działania czynników prawotwórczych (spisy prawa obyczajowego, ustawy, dokumenty praktyki sądowej)

Gaius

Constant autem iura populi Romani ex legibus, plebiscitis, senatusconsultis, constitionibus principum, edictis eorum qui ius edicendi habent, responsis prudentium

`Prawa ludu rzymskiego składają się z ustaw, uchwał plebsu, uchwał senatu, konstytucji cesarskich, edyktów tych osób, które mają prawo ich ogłaszania, odpowiedzi uczonych”.

Okres obowiązywania prawa Rzymskiego na tle historii Rzymu

powstanie Rzymu 753 p.n.e

okres królestwa (753-509 p.n.e.)

okres republiki - res publitia (509-27 p.n.e.)

okres pryncypatu - princeptio (27 p.n.e - 284 n.e.)

okres dominatu (284- 476 w zachodniej części państwa, 565 we wschodniej części państwa)

upadek części zachodniej państwa rzymskiego 476 n.e.

upadek części wschodniej państwa rzymskiego (śmierć cesarza Justyniana) 565 n.e.

upadek Bizancjum 1453 n.e.

Etapy rozwoju prawa prywatnego

  1. okres prawa starorzymskiego (archaicznego) - od założenia Rzymu do połowy III w p.n.e. tj. do początkowego okresu wojen punickich (264-146 p.n.e.)

  2. okres rozwoju i prawa klasycznego - od połowy III w p.n.e. do końca panowania cesarzy z dynastii Sewerów (253 n.e.); czasami dzielony na:

II.A. okres rozwoju (prawo przedklasyczne), do schyłku republiki w 27 p.n.e.

II.B. okres klasyczny (prawa klasycznego), za pryncypatu do 235 n.e.

  1. okres schyłkowy (okres prawa poklasycznego) od końca dynastii Sewerów - 235 n.e. do śmierci cesarza Justyniana I - 565 n.e.; przy czym okres panowania cesarza Justyniana I (527-565 n.e.) tworzy podokres prawa justyniańskiego.

Źródła prawotwórcze:

Zwyczaje Przodków (mores maiorum)

Prawo niepisane obejmujące zwyczaje uznane przez większość ludności + `opinio necessites' konieczność stosowania + `frecfentuius' ciągłość najprawdopodobniej zawarte w Ustawie XII Tablic;

Fonts iuris oriundi populi - milcząca akceptacja większości

tacitus consensius omnium -

Quitacet consentire videtur - kto milczy, wydaje się, że się zgadza

Należy zauważyć: brak powoływania się w Państwie Rzymskim na zwyczaje prawa zwyczajowego, część prawa zwyczajowego prawdopodobnie ujęta w Ustawie XII tablic, późniejsza część zapewne zawarta w edyktach pretorskich

Ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum) 451-450 p.n.e.

powstała pod naciskiem plebejuszy cel: spisanie i uściślenie prawa obyczajowego; sporządzona przez dwie komisje złożone z 10 mężów (decemviri legibus scribundis), w jednej z komisji w skład wchodzili plebejusze

Tablice I-III - prawo procesowe

Tablica IV i część V - wewnętrzna organizacja rodziny rzymskiej (władza rodzicielska, małżeńska)

Tablica V - spadkobranie (opieka nad kobietami, testament, dziedziczenie bez testamentu, kuratela, wyzwolenie niewolnika)

Tablica VI - czynności prawne, prawo rzeczowe, mancypacja, przenoszenie własności (ogół stosunków gospodarczych pomiędzy rodzinami)

Tablica VII - prawa sąsiedzkie

Tablica VIII - prawo karne; przestępstwa naruszające interes obywatela

Tablica IX i X - niektóre normy prawa sakralnego i publicznego

Tablica XI i XII - różne normy

Ustawy Ludowe (leges rogatae)

Lex est quod populus iubet atque constituit - Ustawą jest to, co lud nakazuje i ustanawia

W okresie republiki ustawy (leges) uchwalane przez comitia, obowiązywały ogół obywateli rzymskich (tj. ludzi wolnych).

Comitia zwoływane były przez magistratury (upoważnienie: ius agendi cum populo) reprezentowane przez dyktatorów, konsulów i pretorów. Projekty ustaw dyskutowano nieformalnie na contiones, konkretny wniosek składała magistratura na comitia, przyjmowane lub odrzucane bez zmian! (rogatio) - ustawy w tym trybie: leges rogatae (głosowanie od 135 p.n.e. tajne)

Leges rogatae zatwierdza (ratyfikuje) Senat - Do roku 339 p.n.e. (lex publitia philiophis) Senat uprawniony do wyrażania opinii dotyczącej leges przed jej głosowaniem

Ustawa składała się z:

praescripto - wstęp do ustawy, nazwisko wnioskodawcy, miejsce powstania

rogatio - treść

sankcio - konsekwencje niezachowania prawa

Violatio legis - naruszenie prawa → różne konsekwencje, w zależności od ustawy:

Uchwały Plebsu (plebis scita)

Plebiscitum est quod plebs iubet atque constituit - Uchwałą plebsu jest to, co plebs nakazuje i ustanawia

Uchwalane przez concilia plebis obowiązujące głównie plebs

Lex Hortensia

po uzyskaniu liczebnej przewagi plebs narzucił wolę ogółowi; usankcjonowała to ustawa Lex hortensia de plebiscitis z 286 r. p.n.e.

u schyłku republiki ustawy ludowe i uchwały plebsu zaczęły zanikać - zmienione warunki, powiększenie państwa (ostatnia lex uchwalona w 96-98 n.e.)

Uchwały Senatu (S.C. Senatus Consulta lub O.P. Oratis Principis)

Senatus consultum est quod senatus iubet atque constituit; idque legis vicem optinet, quamvis fuerit quaesitum (G. 1, 4) - uchwałą senatu jest to, co senat nakazuje i ustanawia. Ma ona moc ustawy, choć było to kwestionowane

Senat - ciało doradcze już w okresie królewskim (głównie sprawy związane z wojną i pokojem oraz wybór interreksa w okresie bezkrólewia);

Senat w okresie republiki - nie miał uprawnień ustawodawczych → pośredni wpływ na ustawodawstwo polegał za zatwierdzaniu uchwał zgromadzeń ludowych (auctorias patrum) → do roku 339 p.n.e. i pobudzaniu inicjatywy urzędników przy pomocy sugestii i zaleceń (senatus consulta)

Zatwierdzanie uchwał w trybie:

Konsulowie lub trybunowie wojskowi (upoważnieni) zwoływali posiedzenie senatu

Senat w okresie pryncypatu - w II w. n.e. senat przejął f. ustawodawcze po zgromadzeniach ludowych; począwszy od III w. n.e. pod wpływem cesarzy, mianujących skład senatu, zatwierdzał wnioski cesarskie (oratio principis)

Konstytucje cesarskie

Constitutio principis est quod imperator decreto vel edicto vel epistula constituit; nec umquam debitatum est, quin id legis vicem optineat, cum ipse imperator per legem imperium accipiat (G. 1 . 5) - Konstytucją cesarską jest to, co cesarz ustanowił w dekrecie lub w edykcie albo w liście i nigdy nie wątpiono, że ma to moc ustawy, skoro sam cesarz otrzymuje władzę przez ustawę

Brak uprawnień ustawodawczych zastępowany był wydawaniem: decreta, edicta, rescripta, mandata.

Dekrety (decreta)

rozstrzygnięcia spraw spornych, trafiających do cesarza w pierwszej instancji lub w drodze apelacji → dzięki autorytetowi cesarzy rozstrzygnięcia traktowano jako wzorcowe

Edykty (edicta)

C. jako najwyższemu dzierżycielowi władzy przysługiwało ius edicendi - ustalania norm obowiązujących (na określonym terytorium lub w całym państwie); dotyczyły one głównie spraw administracyjnych; obowiązywały co najmniej do śmierci autora, a także po jego śmierci, jeżeli nie zostały przez następcę odwołane.

Reskrypty (rescripta, epistulae)

Odpowiedzi na zapytania prawne urzędników i osób prawnych (a także osób prywatnych) w kwestiach budzących wątpliwości prawne; na rozstrzygnięcia te powoływano się później w podobnych sprawach

Mandaty (mandata)

Pisemne instrukcje dla urzędników głównie namiestników prowincji; niekiedy obszerne, w formie księgi (liber mandatorum) dot. głównie spraw administracyjnych, w sferze wykonywania prawa, niekiedy kształtowały sytuację prawną obywateli.

Edykty pretorów i innych magistratur jurysdykcyjnych

Wymiar sprawiedliwości (iurisdictio) → część najwyższej władzy państwowej - w rękach wysokich urzędników admin. posiadających ius edicendi, sprawujących urząd w jednorocznych kadencjach → konsulowie, od 367 p.n.e także pretorowie.

Od 242 p.n.e. podział stanowiska pretora na dwa odrębne:

Pretor miejski (praetore urbanus) - jurysdykcja dot. wyłącznie obywateli Rzymu

Pretor peregrynów (praetor peregrinus) - jurysdykcja dot. peregrynów → cudzoziemców, a także w sprawach pomiędzy peregrynami a obywatelami Rzymu. Edylowie kurylni - jurysdykcja na targowiskach,

Namiestnicy - odpowiednicy pretorów na obszarach prowincji; jurysdykcja karna → kwestorowie

Edykt (ius edicendi)

Urzędnik ogłaszał edictum perpetuum → solenna zapowiedź - w jaki sposób magistratura będzie korzystała z powierzonej jej władzy; obowiązywał wyłącznie w czasie kadencji (lex annua - ustawa roczna).

Przejęcie przez następców: edictum translaticium = tralaticium (edykt przenośny), ew. dołączone zapowiedzi własne (edicta nova). Początkowo edicendi ustne, potem pisane na białej tablicy (album) dostępnej w publicznym miejscu. Od roku 67 p.n.e. pretor związany ściśle treścią własnego edyktu (Lex Cornelia de edictis).

Urzędnik posiadał moc jurisdicio w zakresie tworzenia nowego prawa, jak też pozbawiania mocy prawnej nieaktualnych przepisów prawa obowiązującego

Edictum perpetuum Juliana - ujednolicony ok. roku 137 n.e. → na polec. ces. Hadriana przez wybitnego prawnika Salviusa Iulianusa - zbiór edyktu pretora miejskiego i edylów kurulnych, zatwierdzony uchwałą senatu jako `edykt wieczysty' (edictum perpetuum) i ogłaszany tylko formalnie. Prawo dokonywania zmian zastrzeżone wyłącznie dla cesarza.

edykty zalążkiem → ius honorarium

Jurysprudencja - odpowiedzi uczonych

respondere de iure - udzielanie odpowiedzi co do prawa

w okresie republiki

początkowo → monopol kapłanów → ograniczone do znajomości kalendarza sądowego, układaniu formularzy prawnych (cautiones), znajomości sposobów postępowania w procesie (actiones), prawa zwyczajowego i pierwszych aktów normatywnych. Kapłani - kolegium pontyfików (pontificies); rekrutowani wyłącznie spośród patrycjuszy. Osłabienie monopolu - po Ustawie XII Tablic, następnie, ok. 300 p.n.e. - ujawnienie kalendarza sadowego i zbioru formuł prawniczych

w okresie pryncypatu

ius publice respondendi - przywilej udzielania odpowiedzi prawnych `pod autorytetem cesarza'

udzielane w formie: responsa, quaestiones, disputationes, epistulae

digesta - uporządkowane zestawienie przypadków

institutiones - elementarne podręczniki

sentetiae, regulae, definitiones, differentiae - zbiory zwięzłych zasad

Kodeksy → Zbiory Norm Prawnych

Codex Gregorianus

→ uporządkowany zbiór (własność prywatna) zawierający uporządkowane reskrypty cesarskie od czasów cesarza Hadriana (137-138 n.e.) do roku 291. Podział na księgi i tytuły, w obrębie tytułów poszczególne konstytucje w porządku chronologicznym,

Codex Hermogenianus

→ uzupełnienie Kodeksu Gregoriańskiego do roku 295 (być może do roku 314?) - (własność prywatna)

Codex Theodosianus

→ opracowany za czasów cesarza Teodozjusza II (408-450); prace trwały kilka lat 429-438; obejmował konstytucje cesarskie od roku 312., ale prawie wyłącznie przepisy prawa publicznego (z 16 ksiąg tylko 4 dot. prawa prywatnego) przez co poprzednie Kodeksy nadal obowiązywały. Podział zawartości jak w K. Gregoriańskim. Późniejsze konstytucje, tj. wydane po roku 312 obowiązywały wyłącznie wtedy, jeżeli zostały dołączone do Kodeksu i tylko w wersji do nim ustalonej.

Okres Justyniański → za czasów panowania ces. Justyniana I (panował w latach 527-565)

Corpus iuris civilis

→ tak w XVI w. określano ogół ustawodawstwa Justyniana opracowany pod przewodnictwem Tryboniana

Codex vetus

→ opracowany w latach 528 - 529 n.e., II, poprawione wydanie (Codex repetiatae praelectionis) w 534 - w 12 księgach uporządkowano konstytucje cesarskie

Digesta seu Pandectae

→ opracowanie `dawnego prawa' tj. ius - ogłoszone w randze ustawy 15 XII 530 roku

Institutiones sive Elementa

→ wstępny podręcznik do nauki prawa, (zarazem obowiązująca ustawa); opracowany przy udiale prof. prawa Theophilipusa z Konstantynopola i Dorotheusa z Berytu).

Novellae constitutiones

→ 158 nowych konstytucji pochodzących z czasów panowania ces. Justyniana (ze znanej liczby 168 novellae ogółem); napisane po grecku

Inne zbiory ius i leges

Pauli Sententiae

→ (III n.e.) zbiór zwięzłych zasad prawnych napisanych przez anonimowego prawnika i opatrzony nazwiskiem wielkiego jurysty

Tituli ex corpore Ulpiani

→ elementarne opracowanie podręcznikowe z IV n.e. autorstwo przypisywane Ulpianowi

Fragmenta Vaticana

→ (V n.e.) zbiór zawierający wyjątki z pism Papianiana, Ulpiana i Paulusa oraz konstytucje cesarskie (głównie Diokleciana)

Collatio legum Mosaicarum et Romanarum

→ (IV / V n.e.) zbiór będący porównawczym zestawieniem przepisów Prawa Mojżeszowego i rzymskich zasad prawnych wybranych z kodeksów gregoriańskiego i hermogeniańskiego oraz dzieł Gaiusa, Papianiana, Paulusa, Ulpiana i Modestyna dot. stanu prawnego kobiet

Leges Saeculares

→ księga syryjsko-rzymska sporządzona w V w. n.e. na Wschodzie, zawierająca fragmenty ius i leges

Consultatio veteris cuiusdam iurisconsulti

→ (390-428) zbiór opinii prawnych opartych na Pauli Sententiae oraz wybranych konstytucjach kodeksów gregoriańskiego, hermogeniańskiego i teodozjańskiego.

Scholia Sinaitica

→ fragment komentarza do dzieła Ulpiana Libri ad Sabinum

W okresie poklasycznym postępujące upraszczanie prawa oraz dołączanie elementów Prawa Ludowego → tj. rozwiązań zaczerpniętych z praw obowiązujących na terenach podbitych, opanowanych przez Rzym → tzw. prawo wulgarne

Po upadku Cesarstwa Zachodniorzymskiego (476 n.e.) germańscy władcy wydawali urzędowe zbiory praw dla ludności rzymskiej zamieszkałej na podbitych terenach (leges Romanae barbarorum):

Lex Romana Visigothorum lub Breviarium Alarici

→ (506 n.e.) na polecenie Alaryka II, króla Wizygotów

EdictumTheodorici

→ przeznaczony dla Greków i Rzymian zbiór ogłoszony (V / VI n.e.) przez Teodoryka Wielkiego, króla Ostrogotów

Lex Romana Burgundionum

→ sporządzony (V n.e.) przez króla Burgundów, Gundobada.

Juryści okresu klasycznego

Ze znanej ilości 128 jurystów, tylko ~30 posiadało ius publice repondendi, a dzieła 33 zostały włączone do Digestów Justyniana.

Z okresu republiki:

Quintus Mucius Scaevola (pontifex maximus)

→ żył na przełomie II i I w p.n.e. → `pierwszy ułożył prawo cywilne wg rodzaju', opracował podręcznik prawa cywilnego w 18 tomach,

Servius Sulpicus Rufus, przyjaciel Cycerona, przeciwnik poglądów Scaevoli

→ pierwszy komentator edyktu pretorskiego i wpływowy nauczyciel.

W I i II wieku n.e. istniały w Rzymie 2 szkoły prawa (scholae, sectae): Sabianie i Prokulianie. Przedmiotem sporów były konkretne kwestie szczegółowe, jak: początek dojrzałości u chłopców, co do nabycia prawa własności przez przerobienie rzeczy.

W I i II wieku n.e. do najwybitniejszych jurystów należeli:

Labeo (Marcus Antistius) zmarł pomiędzy 10 a 22 rokiem n.e., nieprzejednany zwolennik republiki, założyciel szkoły Prokulianów,

Proculus - następca Labeo, przedstawiciel szkoły prokuliańskiej.

Celsus (Publius Iuventius, filius) - należał do szkoły Prokulian, doszedł do wysokich godności w państwie i do udziału w radzie cesarza Hadriana.

Inni Prokulianie:

C. Octavius Iavolenus Priscus

Neratius Priscus

Marcus Cocceius Nerva Pater

Marcus Cocceius Nerva Filius

Pegasus

Nerativus

Gaius Ateius Capito - zwolennik władzy cesarskiej, założyciel szkoły Sabianów,

Sabinus (Massurius) - skromnego pochodzenia, przywódca szkoły Sabianów, w wieku ~50 lat uzyskał awans do ekwitów i jako pierwszy ekwita - ius publice respondendi. Jego dzieło Libri tres iuris civilis cieszyło się powagą nieomalże równą ustawie.

Julian (Salvius Iustanus) - sprawował szereg wysokich funkcji państwowych za cesarzy: Hadriana, Antoniusa Piusa i Marka Aureliusza - być może przyczynił się do wygaśnięcia sporów pomiędzy Sabianami a Prolikulianami. Główne dzieło Juliana - Digesta w 90 księgach.

Inni Sabianie:

C. Cassius Longinus

Plautius

Sextus Pomponius

Sextus Caecilius Africanus

Cassius Longinus

Diavolenis

Juryści okresu późnego klasycyzmu

W okresie panowania dynastii Sewerów:

Papinian (Aemilius Papinianus)

→ `książę jurystów rzymskich' - stracony za odmowę usprawiedliwienia przed senatem morderstwa popełnionego przez cesarza Karakalli na jego bracie, Gety.

Paulus (Iulius Paulus)

→ opracował zbiór zwięzłych zasad prawnych Pauli Sententiae (1/6 Digestów Justyniana złożona z dzieł Paulusa). Cesarz Konstantyn Wielki ogłosi je później za obowiązujące.

Ulpian (Domitius Ulpianus)

→ twórca elementarnego opracowania Regulae Ulpiani. Rywal Paulusa, zginął w 223 roku jako dowódca gwardii pretoriańskiej, zamordowany przez swoich podwładnych.

Gaius

→ brak szczególnej pozycji wśród jurystów rzymskich za życia; najbardziej znane dzieło: Institutiones - podręcznik napisany w II w n.e., w czterech księgach zwanych `Komentarze' zawarty elementarny wykład rzymskiego prawa prywatnego: personae, res, actiones; liczne fragmenty wykorzystane w Instytucji Justyniana i Digestach Justyniana

Prawa Zwyczajowe

Prawo zwyczajowe - mos maiorum lub cosuetudo. Zwyczaj kształtował się w wyniku ciągłości i niezmienności jakiegoś postępowania. Stosowany w społeczności zorganizowanej, podniesiony zostaje do rangi normy prawnej wówczas, gdy uznany jest dobrowolnie przez większość jako konieczny i stosowany bywa przez dłuższy czas w sposób niezmienny. Według koncepcji rzymskiej prawo zwyczajowe jest milczącym wyrazem woli ludu.

2) Ustawa

Ustawą (lex), jak powiada Gaius, jest to co lud nakazuje i ustanawia.

Ciałem ustawodawczym były zgromadzenia ludowe, comitia. Z inicjatywą ustawodawczą występował magistratus (konsu, pretor) zapytując zgromadzonych (rogatio), czy przyjmują projekt ustawy. Głosowanie odbywało się jawnie, a w okresie późniejszym tajnie, według centurii (comitia centuriata) lub tribus (comitia tributa). Przyjęta ustawa wymagała zatwierdzenia przez senat (auctoritas patrum).

Plebejusze mieli swe własne zgromadzenia (concilia plebis), obradujące pod przewodnictwem trybuna plebejskiego. Podejmowane tam uchwały miały na początku moc wiążącą tylko dla plebejuszy, jednakże od lex Hortensia z 286 r. p.n.e. stały się one obowiązujące dla wszystkich obywateli.

Ustawa składała się z trzech części:

praescriptio - zawierała nazwisko wnioskodawcy, określenie czasu i miejsca głosowania

rogatio - sam tekst

sanctio - dyspozycje gwarantujące jej przestrzeganie

Wyróżniamy trzy rodzaje ustaw, ze względu na sankcje:

lex perfecta - to taka, która sankcją nieważności dotyka czynność zdziałaną wbrew jej postanowieniom

lex minus quam perfecta - uznaje wprawdzie taką czynność za ważną, ale za jej sporządzenie przewiduje sankcje karne

lex imperfecta - pozbawiona jest jakichkolwiek sankcji (nikt nie podlegał żadnej każe)

Ustawa XII tablic (lex duodecim tabularum), 451 - 453 p.n.e.

- trzon stanowi prawo świeckie

- wielka liczba przepisów sakralnych

- regulowała postępowanie sądowe i egzekucyjne, spadkobranie, ochronę własności, zobowiązania, zwłaszcza z przestępstw

- traktowała o czynnościach prawnych a nadto o prawie karnym

Ustawodawstwo Justyniańskie

Justynian obejmując władzę (527r.) dostrzegł niedomagania stanu prawnego, co skłoniło go do natychmiastowego uporządkowania zarówno leges jak i ius. Justynian powoływał kolejno odpowiedni komisje. W ich składzie uczestniczył zawsze wybitny prawnik, szef urzędów centralnych (magister officiorum) i minister sprawiedliwości (quaestor sacrii palatii) Trybonian, w pierwszej komisji jako członek, we wszystkich następnych - jako ich przewodniczący. Komisje miały za zadanie zebrać i uporządkować (czyli skompilować) dotychczasowe prawo zawarte w konstytucjach cesarskich i w literaturze prawniczej. Dzieło to miało mieć charakter jednolity, a stare teksty prawnicze dostosować do ówcześnie obowiązującego prawa - dlateko kompiatorzy otrzymali prawo dokonywania odpowiednich zmian w przejmowanych tekstach.

Zbiór, dla którego od roku 1583 przyjmuje się ostatecznie nazwę Corpus Iuris Civilis, obejmuje cztery części (trzy pierwsze to właściwe dzieło kodyfikacyjne Justyniana, czwarta zaś obejmuje późniejsze akty normatywne Justyniana i jego następców):

  1. Codex - komisja złożona z 7 osób. Dysponowała trzema znanymi nam kodeksami (Codex Gregorianus, Codex Hermogenianus, Kodeks teodozjański) i mogła ograniczyć się tylko do skompletowania konstytucji wydanych po Kodeksie teodozjańskim (tzw. Novellae posttheodosianae) by ustalić stan prawa na tym odcinku. Ukończono w 529 roku. Potem trzeba tyło jeszcze raz redagować ze względu na konstytucje które wydał Justynian. Nowo zredagowany kodeks z roku 534 (tzw. Codex repetitae praelectionis) obejmował konstytucje od Hardiana do Justyniana i dzielił się na 12 ksiąg, te zaś na tytuły, w których umieszczone były chronologicznie konstytucje tematycznie związane z tytułem. Obszerniejsze konstytucje podzielono na paragrafy, przy czym tekst poprzedzający paragraf pierwszy to principium.

C. 12, 36, 1 pr.

C - Codex,

12 - księga dwunasta,

36 - tytuł w księdze dwunastej,

1 - pierwsza konstytucja w tytule,

pr - principium.

  1. Digesta (zwana również Pandektami - Pandectae, Florentina) - komisja złożona z 17 osób. Podzielona była na podkomisje, opracowujące tzw. masy: sabiniańską (literatura wokół libri ad Sabinum), edyktalną (libri ad edictum), papiniańską (głównie questiones i responsa Scaevoli, Papiniana i Paulusa). Mniej ważne dzieła opracowano jako osobą część zwaną appendix. Digesta składa się z fragmentów dzieł 38 prawników rzymskich, z których tylko 3 tworzyło w okresie przedklasycznym, a 2 w poklasycznym, autorami większości tekstów są prawnicy z okresu pryncypatu. Zebrany materiał uporządkowano w 50 księgach. Księgi podzielono na tytuły, w których zgromadzono fragmenty z dzieł prawników tematycznie związane z tytułem. Większe fragmenty dzieli się na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest zawsze principium.

D. 50, 17, 173, 3.

D - Digesta,

50 - księga pięćdziesiąta,

17 - tytuł w księdze pięćdziesiątej,

173 - kolejny fragment (lex) w tym tytule,

3 - paragraf trzeci fragmentu 173.

  1. Institutiones - zawierają całokształt podstawowej informacji o prawie i służyć miały do zdobycia o nim wiedzy elementarnej. Jako podręcznik do nauki prawa miały moc prawa na równi z Kodeksem i Digestami. Autorzy Instytucji opierali się przede wszystkim na Instytucjach Gaiusa, Ulpiana, Marcjana i in., nie przytaczając jednak źródeł z których zaczerpnęli określony tekst. Podzielono je na 4 księgi, te zaś na tytuły. Tytuły dzielą się bezpośrednio na paragrafy, przy czym paragraf pierwszy poprzedzony jest principium.

I. 4, 13, 1.

I - Institutiones,

4 - księga czwarta,

13 - tytuł trzynasty w księdze czwartej,

1 - paragraf pierwszy w tytule trzynastym.

  1. Novelae - po zakończeniu prac kodyfikacyjnych Justynian wydawał akty normatywne, którymi wyjaśniał, uzupełniał albo i zmieniał prawo zawarte w samej kodyfikacji, a nawet wprowadzał zupełnie nowe uregulowania. Justynian zapowiadał sporządzenie urzędowego zbioru nowel lecz obietnicy nie dotrzymał. Dokonali tego kompilatorzy prywatni, a do nast. Dotrwały trzy takie zbiory, z których najbardziej kompletny zawiera 168 nowel (10 z nich od następców Justyniana).

Losy Prawa Rzymskiego Po Kodyfikacji Justyniańskiej

Po śmierci Justyniana popłynęły dwoma odrębnymi nurtami: Nurt Wschodni (czyli bizantyjski - zrazu wartki, z upływem wieków słabnie, by w końcu prawie zupełnie utracić siłę witalną), Nurt Zachodni (początkowo niemal podskórny, ożywa na nowo w średniowieczu i tak zyskuje na sile, że w sposób nieprzerwany do dnia dzisiejszego twórczo użyźnia myśl prawniczą zwłaszcza w obrębie tych wszystkich systemów, które tworzą tzw. romańską rodzinę prawa).

    1. Prawa Rzymskie We Wschodniej Europie

Ekloga - 726 rok, cesarz Leon III, w celu lepszego przystosowania zbiorów justyniańskich do potrzeb praktyki prawniczej.

Bazylika (Basilica = prawo cesarskie) - koniec IX w. rozpoczął cesarz Bazyli Macedo a ukończył jego syn i następca Leon VI Filozof. Po raz pierwszy różne działy prawa (leges i ius - Codex i Digesta) znalazły się w jednolitym zbiorze, podzielonym na 60 ksiąg, które wchłonęły także materie uregulowane Nowelami Justyniana i jego następców. Obowiązywało do kończ cesarstwa to jest do 1453 roku.

scholie - wyjaśnienia i komentarze do Bazyliki, które dotyczą albo dzieł prawników z okresu przed Justynianem, albo też prac prawników współczesnych.

Sześcioksiąg (Haxabiblos) - 1345 rok przez sędziego z Salonik (ówczesny Thesaloniki) Hermanopulosa. Jest kompilacją, ale ponieważ w formie przystępnej ujmowała podstawowe zasady prawa rzymskiego obowiązującego w Cesarstwie Bizantyjskim, odniosła ogromny sukces w historii prawa w Europie Wschodniej, przeżyła bowiem jako prawo obowiązujące przyjęta została w Grecji w roku 1835, tracąc moc dopiero w 1917.

Statuty Litewskie - Statut III z roku 1588 pozostawał pod wpływem prawa polskiego i ruskiego, to jednak zawarte w nim koncepcje rzymskie stanowią szczególny rys tego zbioru prawa, które posiłkowo stosowane było też w Koronie.

Zakon Sudnyj Liudom - (przełom IX i X w.), w znacznym stopniu bazował na prawie rzymsko - bizantyjskim sformułowanym w Eklodzie.

2) Prawo Rzymskie W Zachodniej Europie

  1. Po upadku państwa zachodniorzymskiego powstało kilka nowych państw: Ostrogotów, Wizygotów, Burgundów, Wandali, Franków i inne. W państwach tych Germanie stosowali swoje rodzime prawo germańskie, Rzymianie żyli nadal według prawa ukształtowanego podczas istnienia ich państwa. Niektórzy władcy państw germańskich sporządzili urzędowe zbiory obowiązującego w ich państwach prawa rzymskiego:

Spisy ostrogocki i burgundzki nie przeżyły upadku państwa w których obowiązywały, natomiast Breavarium Alarici odegrało w historii prawa rzymskiego na zachodzie Europy szczególną rolę. Posługiwała się nim ludność romańska zamieszkująca południową część państwa frankońskiego (mimo że przestało obowiązywać) a w całej Zachodniej Europie było głównym źródłem znajomości prawa rzymskiego aż do XI wieku.

  1. Innym źródłem infiltracji prawa rzymskiego w Zachodniej Europie była prawodawstwo Justyniana.

  2. Szkoła Glosatorów - Uniwersytet w Bolonii (1088), Ireneriusz, (następcy jego byli czterej uczeni quatuor doctores - Martinus, Bulgarus, Ugo i Jacobus). Glosatorzy wykładali prawo rzymskie licznym słuchaczom w oparciu o źródła justyniańskie, a nadto objaśniali je, zwłaszcza Digesta, opatrując ich niejasne fragmenty krótkimi uwagami (glosy), bądź to między liniami rękopisu (glosy interlinearne), bądź też na jego marginesie (glosy marginalne). Ostatni jego przedstawiciel Acuriusz uwieńczył wieloletni dorobek całej szkoły odrębnym wydaniem wszystkich glos w dziele zwanym Glossa ordinaria (ok. 1250 roku), dziele o doniosłym znaczeniu tak dla ówczesnych teorii prawa, jak i praktyki sądowej. To wszystko miało znaczenie teoretyczne aniżeli praktyczne.

  3. Szkoła Postglosatorów zwanymi Komentatorami - główni przedstawiciele Bartolus de Saxoferrato oraz jego uczeń Baldus de Ubaldis. Poddają oni analizie nie tyle same źródła rzymskie, ile pozostawione przez poprzedników glosy, czyli uwagi do tychże źródeł. Starając się do nauki prawa wprowadzić pewien porządek logiczny, sprowadzają oni normy prawne do określonych pojęć ogólnych, by z kolei z tych pojęć, w drodze dedukcji, wprowadzić pojęcia szczegółowe. W tym zakresie byli też komentatorzy prekursorami szkoły prawa natury. Także oni próbowali już w drodze dedukcji wywodzić określone normy prawne z zasad powszechnego ładu społecznego i dlatego dzisiaj uznaje się ich za tych, którzy kładli fundamenty pod prawoznawstwo jako wyodrębnioną dyscyplinę wiedzy ludzkiej. W opracowaniu komentatorów prawo rzymskie było w stanie unormować najbardziej skomplikowane przejawy obrotu handlowego. Jego hasłem była wolność własności, autonomia woli podmiotu kształtującego swą sytuację prawną i zasada równości stron wchodzących w stosunki obligacyjne. Prawo rzymskie, wzbogacone przez nich elementami prawa kanonicznego i obowiązującego we Włoszech prawa miejskiego (tzw. prawa statutowego), stało się prawem uniwersalnym, lex generalis, świata nowożytnego.

  4. Recepcja Prawa Rzymskiego w Niemczech - (XV wiek - doprowadzony do końca w wieku następnym). Przedmiotem recepcji, czyli przejęcia systemu prawa rzymskiego jako obowiązującego w Niemczech, było nie czyste prawo ujęte chociażby w kodyfikacji justyniańskiej, ale przetworzone przez glosatorów i komentatorów, innymi słowy było to prawo rzymskie jakiego nauczano na włoskich uniwersytetach. Już od XII wieku w Niemczech panowało przekonanie ze jako kontynuatorzy państwowości rzymskiej powinno odzyskać swą moc prawo które w tym państwie kiedyś obowiązywał. Rzesza niemiecka składała się wówczas z wielu państw, które miały własne zróżnicowane prawa wewnętrzne. Recepcja zaspakajała zatem także dążenia do unifikacji prawa na terenie całej Rzeszy. Na terenie Rzeszy w XIV wieku powstało wiele uniwersytetów. Znawcy prawa rzymskiego z tych uniwersytetów jak i z Włoskich zaczęli stosować w administracji państwowej lub w wymiarze sprawiedliwości prawo rzymskie. W roku 1495 powołano Sąd Kameralny Rzeszy - połowa jego członków musiała mieć wykształcenie prawnicze (rzymskie) a druga połowa powinna je znać. Spory mają być rozstrzygane zgodnie z prawem rzymskim. Miało być stosowane wtedy gdy w brakowało odpowiednich norm w prawie niemiecki. Prawo rzymskie było spisane, prawo niemieckie nie było spisane i trudne do udowodnienia, dlatego prawo rzymskie wyparło prawo niemieckie w sądach.

  5. Drugie Wcielenie Prawa Rzymskiego - w toku praktyki sądowej w Niemczech prawo rzymskie uległo dalszym przemianom w celu dostosowania go do zmieniających się potrzeb obrotu praw. Otrzymało miano usus modernus pandectarum, albo heutiges römisches Recht (współczesne prawo rzymskie). W tej postaci przetrwało ono w Rzeszy do 31 XII 1899 roku.

  6. Common Law - (Anglia), system opierający się nie na prawie stanowionym, lecz na precedensach, łatwo przezwyciężył partykularyzm zwyczajowego prawa angielskiego. Mimo że prawo rzymskie było wykładane na uniwersytetach angielskich, nie było jednak w stanie pokonać niechęci doń jurystów-praktyków, kształconych w korporacjach szkolnych zwanych oberżami sądowymi (Inns of Court).

  7. Hiszpania - prawo rzymskie nie straciło swojego znaczenia. Stosowanoje jako prawo posiłkowe, wychodząc z założenia że z niego wypływają zasady aequitatis, w Hiszpanii zaś aequitas uchodziła za pomocnicze źródło prawa. Dlatego też w sądach hiszpańskich wielką wagę przywiązywano do dzieł wielkiego komentatora włoskiego Bartolusa de Saxoferrato.

  8. Francja

  1. Prawo Rzymsko-Holenderskie (Roman-Dutch Law) - zostało przeniesione do Holandii z Francji - w dużym stopniu pod wpływem prześladowań hugenotów.

  2. Szkoła Historyczna - XIX w. Niemcy - prawo nie jest tworem bezwzględnych zasad rozumu, lecz produktem ducha narodu i warunków, w jakich kształtowała się jego historia (przeciwieństwo szkoły natury). Prawo ma charakter ściśle narodowy. Fryderyk Savigny.

  3. Pandektysci - druga połowa XIX wieku w Niemczech - Bernard Windscheid. Odrzuca rozważania historyczne, a główny nacisk kładą na metodę formalno-dogmatyczną. Za pomocą rozlicznych interpretacji źródeł rzymskich, głównie Pandektów, pandektyści tworzą katalog pojęć prawnych.

  4. Szkoła Prawa Natury - narzędzie walki z niesprawiedliwością społeczną pod hasłem zgodnej z naturą wolności człowieka (libertas) i jego równości (ėgalitė). Najwieksze sukcesy w XVII i XVIII wieku - Hugo Grocjusz (holender) a potem Samuel Pufendorf (niemiec).

  5. Trzecie Wcielenie Prawa Rzymskiego - proces XVII-to i XVIII-towiecznych kodyfikacji prawa cywilnego. Wszystko to, co w prawie rzymskim wytrzymało próbę czasu, co jako twór oryginalny uzyskało powszechną aprobatę i było w nim najcenniejsze, to wszystko w kodeksach prawa cywilnego żyje nadal.

Prawo Rzymskie w Polsce

          1. Początki Prawa