EUROPA budowa geologiczna: Najstarszą częścią Europy jest Europa Wschodnia, stanowiąca platformę prekambryjską (wschodnioeur.); podłoże jej jest zbud. z prekambryjskich skał metamorficznych i magmowych (głębinowych i wylewnych), intensywnie sfałdowanych podczas orogenez prekambryjskich, a następnie zdenudowanych; na podłożu leży pokrywa skał osadowych (pokrywa platformowa) wieku od najwyższego prekambru do kenozoiku. Skały podłoża odsłaniają się jako tarcze: ukr. i bałtycka. Na obniżonych częściach podłoża prekambryjskiego (syneklizach i zapadliskach) pokrywa osadowa (platformowa) osiąga grub. 5-10 km, a niekiedy nawet ponad 20 km; na kopułowatych nabrzmieniach podłoża, zw. anteklizami lub wyniesieniami, pokrywa jest cienka. Ważniejsze syneklizy: moskiewska, nadbałtycka, permska, ważniejsze zapadliska: nadkaspijskie i peczorskie, ważniejszy rów: dnieprowsko-doniecki; ważniejsze wyniesienia: kursko-woroneskie, wołgo-uralskie, mazursko-białoruskie. W zach. i środk. części Europy ostatnie ruchy górotwórcze odbywały się w paleozoiku; wynikiem ich było powstanie łańcuchów kaledonidów i hercynidów; od wsch. ogranicza Europę hercyński łańcuch Uralu. Łańcuchy kaledonidów i hercynidów są w przeważającej części zdenudowane i przeważnie przykryte pokrywą osadowych skał dewońsko-kenozoicznych (na kaledonidach) lub permsko-kenozoicznych (na hercynidach), tworząc platformę paleozoiczną, wśród której wyróżniają się niecki: pol.-niem., anglo-paryska i akwitańska. Spod pokrywy osadowej (platformowej) wyłaniają się izolowane części zdenudowanych łańcuchów kaledońskich i hercyńskich: Sudety, G. Świętokrzyskie, Masyw Czeski, Rudawy, Harz, Reńskie G. Łupkowe, Ardeny, Masyw Centr., Masyw Armorykański, Meseta Iberyjska, Dobrudża. Europa Południowa należy do strefy alpidów; tworzą ją najmłodsze góry: Betyckie, Pireneje, Alpy, Karpaty, Apeniny, Dynarskie, Bałkany, Pindos. W osiowych strefach tych gór często występują masywy prekambryjskie, kaledońskie i hercyńskie. Strefa alpidów jest zbud. gł. ze skał mezozoicznych i trzeciorzędowych, które ostatecznie zostały sfałdowane w trzeciorzędzie (w miocenie). Góry te charakteryzuje budowa fałdowo-płaszczowinowa i łuskowa. Wypiętrzaniu alpidów towarzyszyło powstanie zapadlisk przedgórskich i śródgórskich, np. zapadlisko przedalp., przedkarpackie, panońskie. Z orogenezą alp. był związany silny wulkanizm, czynny do dziś. Główne bogactwa naturalne: węgiel kam., brun., ropa naft., gaz ziemny, rudy żelaza, metali nieżel. (cynku i ołowiu, miedzi, bizmutu, kobaltu i niklu, rtęci, wolframu, srebra, cyny) oraz siarka, boksyty, sól kam., sole potasowo-magnezowe.
PÓŁWYSEP BAŁKAŃSKI: Budowa geologiczna - od Alp odgałęziają się G. Dynarskie, sfałdowane w orogenezie alpejskiej, dalej ciągną się G. Albańskie, na pd jako G. Greckie. Dalsze przedłużenie tego łańcucha jest na wyspach: Kreta, Karpathos i Rodos. Na wsch. od G. Dynarskich w centrum półwyspu występuje stary masyw krystaliczny, poprzedzielany pasąmi o młodszym fałdowaniu, ma uskoki, w wielu miejscach stary masyw zapadł się pod morze lub zostal przysypany przez osąd nizin aluwialnych. Zaliczamy do niego: Masyw Pelagański - od wsch. graniczy z młodszym fałdem - strefa Wardaru ( skały paleomezozoiczne, inkrudowane zasądowymi magmami). Drugim jest masyw Rodopów, który charakt. się silnym strzaskaniem podłoża i znacznymi dyslokacjami załomowymi, przykryty gdzieniegdzie pokrywą osądową lub młodymi lawami wulkanicznymi . Trzeci masyw to M. Egejski, znaczna cz. zatopiona w M. Egrjskim. Pn-wsch. cz. zajmuje Stara Planina wieku alpejskiego, przedłużenie Pd. Karpat oddziela przełom Dunaju. Rze*ba półw. jest młoda, Stare i mł. masywy zostały w neogenie zrównane i dopiero w górnym pliocenie obszar uległ energicznym dyslokacjom tektonicznym, zapadanie i wydźwiganie potrzaskanych bloków. Procesy krasowe a w górach zlodowacenia;
Uwzględniając budowę geologiczną i rzeźbę na obszarze Płw. Bałkańskiego możemy wyróżnić następujące regiony: I. Pd część i obrzeża Niziny Panońskiej, która obejmuje: Nizinę Wojewodiny, Góry i Kotliny Sławoni, Góry Szumady; II. Góry Dynarskie: Region Gór fałdowych Bośniacko-Serbskich, Kras Dynarski, Pobrzeże Adriatyku, Góry Albanii i Grecji, Wyspy Południowe; III. Masyw Pelagoński: Masyw Tracko-Macedoński, Góry i Kotliny Serbii Pd, Góry i Kotliny Macedonii, Góry Wschodnioserbskie, Rodopy, Kotliny Subbałkańskie i Srednogóra, Bałkany, płyta północnobułgarska in. Niż. Naddunajska. V. Masyw Egejski: Strandża, Wyspy Morza Egejskiego.
z 3 półwyspów ten jest najsilniej zrośnięty z pniem lądowym, bardzo silnie rozczłonkowana linia brzegowa na pn; silne połączenie z pniem lądowym Europy,
północna granica: Dolina Dunaju, Sawy aż po Kotlinę Tresteńską,
powierzchnia około 0,5 mln km2.
3 typy klimatu: klimat kontynentalny, który obejmuje wnętrze; klimat skrajnie suchy, nad Morzem Egejskim; klimat śródziemnomorski; Charakterystyczną cechą klimatu: jest wytworzenie się w okresie zimy lokalnego wyżu barycznego, w kierunku zachodnim wieje lokalny wiatr Bora - powoduje susze; Temperatury: w obrębie Krasu Dynarskiego w okresie zimy występują od 2-8 C, we wnętrzu - 4 C. Opady: w obrębie Krasu Dynarskiego wysokie przekraczające 1600 mm w Belgradzie 620mm.
Hydrografia: Płw.Bałkański zaliczamy do zlewiska Morza Czarnego i Morza Śródziemnomorskiego. Rzeki: Kupa, Una, Wyrwas, Drina, Korana. Pn część odwadnia Dunaj, do Dunaju i Sąwy spływają Kupa, Bosna, Drina, Morawa, niektóre rzeki mają charakter krasowy, giną pod ziemią. Wielkie wahania poziomu wody. Jeziora również krasowe, największe są jednak tektoniczne: Prespa, Sikoderskie, Ochryda.
Roślinność: klimat warunkuje występowanie wiecznie zielonej roślinności śródziemnomorskiej, lasy rzadkie sosnowe, makkia, na wapiennym podłożu. Powyżej + 50 C (styczeń) lasy zrzucają liście na zimę, pow. 2200 m piętro hal.
Półwysep Bałkański reprezentuje duże zróżnicowanie struktur geologicznych i typów rzeźby. Zróżnicowanie to doprowadza do bardzo znacznego zróżnicowania regionalnego Półwyspu Bałkańskiego.
Od zachodu półwysep ograniczają Góry Dynarsko-Greckie, które są przedłużeniem łuków Alp i reprezentują alpejski typ tektoniki płaszczowinowej.Góry Dynarskie: Góry Bośniacko - Serbskie na wschodzie, Kras Dynarski - część środkowa i zachodnia, Wybrzeże Dalmatyńskie - skrajny zachód; Przedłużeniem Gór Dynarskich są Góry Greckie oraz wyspy południowe: Karpathos, Rodos, Kreta. Od wschodu do strefy Dynarskiej przylega Masy Pelagoński, który ciągnie się od Szarskiej Planiny do Doliny Wardaru. Na wschód od Masywu Pelagońskiego rozciąga się Masyw Tracko-Macedoński.
G. DYNARSKIE góry na Płw.Bałkańskim, wzdłuż wsch wybrzeża M. Adriatyckiego, w Bośni i Hercegowinie oraz częściowo w Chorwacji, fragment w Słowenii i Jugosławii;
najwyższy szczyt Bobotov Kuk (2522 m n.p.m.) w masywie górskim Durmitor;
sfałdowane w orogenezie alpejskiej, strefa zachodnia zbudowana głównie z wapieni mezozoicznych i eoceńskich, wschodnia z paleozoicznych i mezozoicznych skal osadowych (łupki ilaste, piaskowce, wapienie) częściowo zmetamorfizowanych, poprzecinanych intruzjami głównie granitoidów; trzęsienia ziemi; w części zachodniej charakterystyczna rzeźba wytworzona przez kras (polja, doliny, uwały, leje, jaskinie krasowe); w najwyższych partiach gór formy glacjalne; w części wsch średniowysokie grzbiety górskie rozdzielone są szerokimi dolinami i tektonicznymi kotlinami;
nadmorskie pasma tworzą dalmatyński typ wybrzeża;
G. Dynarskie stanowią stanowią granicę klimatyczną: pn część między klimatem podzwrotnikowym i umiarkowanym ciepłym, pd między wilgotniejszym i kontynentalnym suchym klimatem podzwrotnikowym; wyraźnie wykształcone piętra klimatyczne; średnia temp. w styczniu od -7oC do -5oC, w lipcu od 15-19oC, suma roczna opadów na wsch 800-1000 mm (w kotlinach 500-700 mm), na zach 1200-2500 mm i więcej (nad Zat. Kotorską do 5000 mm); -u zach podnóży występuje wiatr bora wiejący od grzbietów, powodujący silne spadki temperatury (nawet o 20oC);
we wsch części gęsta część dopływów Sawy (Kupa, Una, Vrbas, Bosna, Drina), w zach na ogół brak wód powierzchniowych;
roślinność silnie zróżnicowana, na wybrzeżach lasy z dębem ostrolistnym i wtórne zarośla typu makii, ponad nimi lasy zrzucające liście na zimę z dębem omszonym i ostrią, w obszarach o klimacie bardziej kontynentalnym dąbrowom towarzyszą wtórne zarośla typu szyblak; wyżej lasy bukowe, bukowo-jodłowe i świerkowe, piętro kosodrzewiny i murawy alpejskiej;
parki narodowe: Durmitor, Jez. Plitwickie, tara, Kopaonik;
wydobycie boksytów, węgla brunatnego, rud żelaza, manganu, chromu;
Pn. część Gór Bośniacko-Serbskich położone są one w dorzeczu Bośny, Drwiny i Wyrwasu. Charakterystyczną cechą jest: duża lesistość; W budowie geologicznej zaznaczają się dwa regiony: region położony na północ od Sarajewa (skały metamorficzne, łupki krystaliczne, zanieczyszczone wapienie mezozoiczne) i region na południe od Sarajewa (wapienie karbonu i triasu);
Region Krasu Dynarskiego: zbudowany z czystych wapieni mezozoicznych, teren bezleśny, jeden z najładniejszych w świecie typów krasów; Regiony: Region Krasu Czarnogóry, (Masyw Durmitor - najładniejszy krasowy masyw na świecie), Region Krasu Hercegowiny, Region Krasu Chorwacji, (Kras podziemny związany z Postojną, Plitwickie Jeziora, które wykształciły się na rzece Koranu);
Podłużny układ równoległych wysp zbudowanych z czystych wapieni takich jak Góry Dynarskie;
Południowa część i obniżenie Niziny Panońskiej - obszar ten jest związany ze starym kontynentem panońskim, który obniżył się kiedy wydźwigały się Alpy; Części: Sławońskie Planiny, Fruszka Góra, masyw zrębowy o południkowym przebiegu szerokość 13km, Grzbiet Wyrszacy; Ogólna charakterystyka: Obszar rozległej niziny od 70-200 m w obrębie której możemy wyróżnić następujące typy krajobrazu: rozległe doliny rzeczne z rozległymi równinami zalewowymi (Sawy, Cisy i Dunaju), pola wydmowe, rozległe płaskowzgórze lessowe, góry o charakterze zrębowym.
Pobrzeże Dalmatyńskie G. dynarskie ciągną się równolegle do Adriatyku, zewn. pas to autochtoniczne fałdy z wapienia i fliszu - rusztowa budowa ze względu na różną odporność skał, w tak ukształtowany teren transgredowało zajmując subsekwentne obniżenia, podłużne równoległe do brzegu wybrzeże typu dalmatyńskiego, liczne zatoki. Półw. Istria to b. skrasowiała wyżyna, wyniszczenie lasu spowodowało degradację gleb. Bora wieje jako suchy i chłodny, latem ciepły i wilgotny wiatr.
Kras Dynarski - Główny trzon G. Dyn. tworzy pas zbudowany z wapieni mezozoicznych, o grubej miąższości, speneplenizowane, wydźwignięte - b. silnie rozwijają się zjawiska krasowe (wapień, b. słabo przewarstwiony nieprzepuszczalnymi utworami, brak ilastych domieszek i silne spękanie) proces został przyspieszony działalnością gospodarczą człowieka (wycinka lasu). Na PN rozległe płaskowyże ( np Kapela), PD część ma charakter górski, wypiętrzone stoliwa mają formy polodowcowe.
Wewnętrzny pas G. Dynarskich zbudowany ze starszych elem. (wapień, łupek piaszczysty i piaskowiec, skamieniałości wulkaniczne i paleozoiczne skały metamorficzne, formy łagodniejsze, sieć rzeczna gęstsza lepsze warunki glebowe.
PD CZĘŚĆ PŁW. BAŁKAŃSKIEGO
Pobrzeże Albańskie - przebieg południkowy., niz. aluwialne, narastające wybrzeże z bagnami i jeziorami, melioracja (teren rolniczy);
G. Albańskie - ciąg dalszy G. Dyn., na pn. są max wzniesięnia, zbudowane z wapienia, formy wysokogórskie, polodowcowe są też formy krasowe. G. środkowe prócz stoliw wapiennych i fliszowych są trzony krystaliczne zbudowane z metamorficznych skał, złoża bitumiczne, ropa, asfalt, chrom.
Pindos i Epir - P. stanowi oś pd. Półw. Bałkańskiego, są to wysokie g., a górzysty region na zachodzie to Epir. Pindos zbudowany z łupków i wapieni, ze śladami zlodowacenia w wyższych warstwach. Epir - g*ry nieco niższe, zbudowane na przemian z wapieni i fliszu, między grzbietami rozległe doliny, region wilgotny ale cierpi na brak wody, zjawiska krasowe.
Grecja *rodkowa - między g*rskimi blokami, liczne zapadliska, zag**bienia zaj*te przez zatoki, w ich przed*u*eniu na wybrze*u leżą niziny aluwialne kt*rymi p*yn* rzeki, na zach. wapienne g*ry (do 2500 m), między szczytami kotliny o bardzo urodzajnych glebach.
Peloponez - p*łwysep, kraina g*rska, niemal wyłącznie zbudowana z wapieni; najsilniej wypiętrzona na pn. ku pd., grzbiety górskie rozcięte prze*omami rzek. Grzbiety te przechodzą w palczaste p**wyspy tworząc typowe g*rskie wybrzeże. Na zach*d i pd. niziny aluwialne, m*ode, w g*rach ślady zlodowacenia, zjawiska krasowe. W centrum znajduje się kotlina, kt*ra ma typowe krasowe odwodnienia.
Kreta - zbudowana z wapieni. Jest przedłużeniem G. Dynarsko-Greckich. Po sfałdowaniu uległ zdenudowaniu i pogrążeniu w morzu. W pleistocenie - wynurzenie, rzeźba g*rska do 2500 m.
Cyklady - w III by* to rozległy l*d, masyw sfałdowany w orogenezie hercyńskiej, pogrążony w M. Egejskim. Dziś unosi się ponad szelfowy cok*ł r*j g*rzystych wysp (do 1000 m wys.). Na pd. skraju wyspy są częściowo lub całkowicie wulkaniczne.
Tesalia - tworzą ją kotliny oddzielone od morza zrębami krystalicznych masyw*w (np. Olimp 2917 m). W dnach kotlin III i holoceńskie aluwia g*rskich rzek i osądy jezior (dziś szczątki jezior np. Karlas), klimat kontynentalny, urodzajne gleby.
Macedonia - g*rska kraina między G. Dynarskimi a Rodopami, zbudowana z granit*w i skał metamorficznych sięgających do masywu trackiego i paleogańskiego przedzielonych strefą Wardoru; speleplenizowane, zalane wodami J. Egejskiego. Spowodowa*o to za*omowa struktur* regiony. dzi* między g*rami kotliny zapadliskowe. Odr*bne zrby tworz* p**wysep palczasty - Chalcydycki. nad zatokami są niziny aluwialne, zyzne gleby, *agodny klimat, intensywne rolnictwo. Wn*trze Macedonii ma klimat kontynentalny, g*ry pokryte lasąmi.
WSCH CZĘŚĆ PŁW.BAŁKAŃSKIEGO:
Masyw Rodop*w - g*ry zr*bowe strzaskane uskokami, nier*wnomiernie wypi*trzone. Zach. część stanowi* zr*by G. Rila i Pirina - formy p*ogie, wierzchowiny ze *ladami zlodowacenia, wysoko po*o*one kary i jez. karowe. G*ry silnie zalesione, nawsch*d od doliny mesty leżą Rodopy, na zach. ponad 2000 m, a na wsch. obni*aj* się i rozdzielaj* na 2 pasma, rozdzielone dolin* Ardy. Formy wierzchowin *agodne, doliny to waslie gardziele, tylko u wylotu rozdzielaj* się. Surowce min. : magnetyty, chromity, o**w i cynk.
NIZ. WSCHODNIOTRACKA I POBRZEŻE M. MARMARA - wsch. część masywu trackiego wygięła się i została przykryta młodszymi osadami, jest rozleg** falist* nizin* odwadnian* przez Marik* oraz jej dop*yw Ergen*. Niedawne ruchy wypi*trzy*y skorup* ziemsk* i utworzy*y pog*rza i średnie g*ry. Dalsze ruchy spowodowa*y zalanie obszaru i powstało M. Marmara, Cie*n. Dardanelle i Bosfor.
Strand*a - sk*on wyż., krystaliczne pod*e, część masywu trackiego. Wynurza się tylko gdziniegdzie na powierzchni*. Na nim utwory eoce*skie, w III wyla*y się tam lawy bazaltowe. Pastwiska i karowate lasy, obszar s*abo zagospodarowany.
Niz. G*rnotracka - między Rodopami a Strand** na pd., a Star* Planin* na pd., masyw tracki jest silnie wygity. W obni*eniu, kt*re zajmuje aluwialna nizina tylko wyspowo ponad r*wnin* wznosz* się twardzielce wulkaniczne. Niz. dobrze nawodniona, region rolmiczy, z*a wgla nad Marik*.
Kotl. Subbałkańskie i Sredna G*ra - między Rodopami i Niz. G*rnotradzk* na pd. a Star* Plamin* na pn. le*y obszar przej*ciowy. W wyniku wypi*trzenia Starej Plaminy obszar ten zosta* strzaskany i wytworzy* szereg kotlin i oddzielaj*cych je zrb*w g*rskich. W szczelinach wydosta*y się magmy, wiele gor*cych *r*de*, do dzi* trzsięnia ziemi. Najwyżej po*ozona jest Kotl. Sofijska ok. 560 m, Kotl. Pernicka (w*giel brun., przemys* ci**ki). We wsch. częśći jest szereg zr*bowych g*r o nazwie Sredna G*ra lub Antyba*kan. Skały krystaliczne, wiele ma*ych kotlin, urodzajne gleby, łagodny klimat, os*oni*cie od wiatru (uprawa r**).
Stara Planina - g*rotw*r wieku alpejskiego, od Karpat zbudowany ze ska* paleozoicznych sfa*dowanych w orogenezie hercy*skiej. Do tego pasą przyrasta od pn. pas m*odszych fa*d*w (skały mezozoiczne, wapienne i III flisz.). *lady neoge*skich zr*wna* , niedawne wypi*trzenie odm*odzi*o rze*b*. Rudawy Wschodnioserbskie - wys. 1650 m, skały krystaliczne i wulk. z bogatymi surowcami min. (mied*, z*oto, zelazo, o**w, wegiel); Stara Plamina - ze szczytem Mid*ur (2169 m), o buduje pasmo krystaliczne, a do niego przylega pasmo osadowe. Rzeki tworza prze*omy (np. antecedentny rzeki Iskyr), *agodne formy, fantastyczne formy wietrzeniowe (w*giel i mied*). Wysoka St. Plamina - do 2376m ubogie formy wierzchowin, w*skie doliny, wysokie prze**cze, trudno dost*pne g*ry (węgiel). Wsch. St. Plamina - g*ry przechodza w wyżyn*, rozci*te szerokimi dolinami, ko*czy się nad morzem. Najstarszy cz*on pokryty lasąmi u podnóża d*bowymi,ej bukowo-jod*owymi.
P*yta P**nocnobu*garska - p*asko leżące utwory na kredowych i III osądach (lessowe). Gleby *yzne, w p*yt* wcinaja się rzeki zp*ywajace ze Starej Plaminy do Dunaju, klimat kontynentalny z upalnym latem,region rolniczy. Tam gdzie wapie* dochodzi do powierzchni zjawiska krasowe. P*yta ta dochodzi do morza i tworzy strome klifowe wybrze*e.
Dobrud*a - sarmackie wapienie, a na nich less, bardzo ma*o opad*w, bezdrzewny step, pozbawiona rzek, wybrzerze klifowe, nadbrze*ne jeziora odci*te od morza piaszczystymi mierzejami.
KARPATY łuk Karpat ma 1300 km, jest dłuższy od alpejskiego, ale znacznie niższy, pasmo mniej zwarte i miejscami dużo większe;
Surowce mineralne: W strefie fliszowej surowce bitumiczne i solne, ropa naftowa i gaz ziemny (Austria - Zisterdorf, Rumunia - Bacau, Ploeszti, Moreni, Ukraina - Borysław, Czechy - Hodonin), złoża soli (Bochnia i Wieliczka), złoża soli potasowej (Kałusz, Stebnik), rudy żelaza, manganu, miedzi, antymonu, ołowiu, srebra, złota Karp. obfitują w wody min. i uzdrowiska
Klimat - w porównaniu z Alpami silniejszy kontynentalizm, w górach zimy łagodne, lata chłodne, w kotlinach amplitudy - inwesje termiczne, na 100 m zimą spadek 0,30C a latem 0,7.Maksimum opadów pó*ną wiosną, wczesnym latem, stoki zach. więcej opadów. Opad w postaci śniegu 2 razy mniejszy od deszczowego, brak tu wiecznych śniegów i lodowców.
Sieć rzeczna - rz. pd stoku Karpat: Aluta, Jiu, Arges, Jałonica, Prut - wpadają do Dunaju. Rz. spływające na pn. należą do dorzecza Wisły i Odry, a spływ na pd do Dunaju, rzeki mają duże spadki, mniej bystrzy, poza Tatrami brak wodospadów, zasilane deszczowo i z rostopów. Dwa max.: wiosną i latem. Jeziora są rzadkie i niewielkie (dużo w Tatrach).
Roślinność - zachowały się lasy, na pn. do 1200 m , a na pd do 1400 m las bukowy i bukowo-jodłowy, do pn 1500 a na pd 1800 m las szpilkowy (świerkowy), najwyżej kosodrzewina i hale
Karpaty dzielą się na: Karpaty Zach - najszerszy i najbardziej zróżnicowany łańcuch, wsch. granica: dol. Laborca, przełęcz Łupkowska dol. Sąnu i Solinki; Karpaty Wsch - prostolinijnie ciągną się aż do miejsca gdzie łańcuch górski skręca na zachód:Kotl. Braszawska., Prz. Predeal, dol. Prahowy; Karpaty Pd - inaczej Alpy Transylwańskie, ciągną się aż do przełomu Dunaju; Karpaty Zach - 3 pasy : 1) pas zewn. (pn. i pn-zach), młody 3 górotwór, obejmuje płaszczowiny i fałdy fliszowe 2) pas wewn. - skomplikowana budowa geologiczna, tylko miejscami seria fliszu pokrywa starsze podłoże, przeszło 3 fazy fałdowań (kaledońskie, hercyńskie i górnokredowe). W czasie paleogeńskich ruchów pasą fliszowego zaznaczyły się ruchy załomowe, które komplikują budowę geologiczną i dlatego K. Zach są 3 elementem budowy geologicznej.
KARPATY ZACH: krystaliczne trzony jako fragmenty starszych górotworów lub młode intruzje magmowe; płaszczowiny albo autochtoniczne pokrywy mezozoiczne w znacznej cz. wapienne; pokrywy III fliszu, słabo sfałdowane, zachowane w depresjach. W pasie pd podłoże uległo zapadnięciu, schowane pod utworami III, a na pow. są wulkaniczne wylewy, andezytów, pokryw tufowych (jest to pas wulkaniczny). W neogenie były tu jeszcze transgresje morskie, z nimizwiązane są powierzchnie abrazyjne, leżące na 1500 m. Recesja morska odmłodziła rze*bę, w pliocenie dalsze d*wiganie przerywane okr. spokoju, a z tym związane są przełomy. Na wapiennym podłożu zjawiska krasowe (kras Pdsłowacki i Murawski); W plejstocenie zlodowacenie, typowa rze*ba polodowcowa w Tatrach;
K. fliszowe (Las Żdanicki, Chrziby, Białe K., Jaworniki, G. Hostyńskie, Beskidy Zach., Beskid Niski, Wyż. Ondawska;
Centr. K. Zach. a) pas kotl. i fliszowych pogórzy podhalańskich z grupami skalnicowymi b) pas tatrzański: obejmujeobejmuje silnie wypiętrzone trzony krystaliczne z zalegającymi od zewn. pokrywami mezozoicznych płaszczowin c) pas kotl. wewn. - oddziela pas tatrzański od niżnotatrzańskiego d) pas niżnotatrzański podobny do tatrz., ale grupy górskie mają pokrywy mezozoiczne od pd i pn e) pas kotl. wewn., oddzielający niżnotatrz. od rudawskiego f) pas Rudaw Słowackich, krystaliczne pogórza i niewysokie grupy górskie oraz wapienne płyty;
Wulkaniczny pas K. Zach. obejmuje góry pochodzenia wulk. oraz III pogórza , pokryte jednak osądami wulk. Leżą tu szerokie, zapadliskowe, międzywulkaniczne kotliny. Wyróżniamy tu 3 regiony: - Słowackie Średniogórze (pierwotne formy wulkaniczne są tu dawno wyniszczone, rze*ba erozyjna, - wewn. kotl. pasą wulkanicznego oddzielone od siębie 3 pogórzami, - łuk wulkanicznych wzniesięń na pd skraju K. Zach.
KARPATY WSCH: główne pasmo przebiega w zewn. pasie fliszowym, jednak tektonika fliszu jest odmienna, wytworzyły się tu krótkie nasunięcia o charakterze skib, z tego powodu góry mają układ rusztowy, dol. są szerokie, mają dojrzałe formy. G. są młodsze, wypiętrzone pó*niej i mocniej niż K. Zach., wysok.przekraczają 2000 m. Wewn. pojawia się pas krystaliczny z mezozoiczymi pokrywami, jest wąski i ma łagodne formy. Silniej jest tu rozwinięty pas wulkaniczny, wulkanizm był tu b. intensywny, nie ma tu wielu kotlin śródgórskich. Jedynie na granicy pasą krystalicznego i wulkanicznego;
w pasie fliszowym: Bieszczady, Gorgany, Czarnohora, Karp. Mołdawskie. W pasię krystal.: G. Rodniańskie, itd. W pasię wulkanicznym Hargrita z dobrze zachowanym stożkiem wulk. z erozyjnie rozciętym kraterem;
KARPATY PD prostsza budowa, brak pasą fliszowego i wulkanicznego Krystal. trzony z pokrywami mezozoicznymi zostały w miocenie zrównane. Czwartorzędowe ruchy skorupy ziemskiej doprowadziły do rozbicia masy na bloki i do mierównomiernego wypiętrzenia. Silne kontrasty między zgrzybiałymi formami wierzchowin górskich a młodymi krawędziami, stokami gór i dolinnymi wciosąmi. Mają wys ok. 2500 m (z wyj G. Banackich), przełęcze leżą wysoko, ze względu na wysokość silnie zlodowacone czego ślady zachowały się do dziś.
REGIONY PRZYKARPACKIE
OBNIŻENIE MORAWSKIE - zajęte w centrum pogórzami, należącymi do Karpat. fliszowych, obszary urodzajne, pas dogodnej komunikacji.
BRAMA MORAWSKA - między Sudetami Wsch. a Beskidami, wąskie zapadlisko, w poprzek bramy przebiega dział wodny między Odrą a Dunajem. W plejstocenie wtargnął tu lądolód skandynawski
KOTL. OŚWIĘCIMSKO-RACIBORSKA - między Br. Morawską a Krakowską, Karbońskie struktury węglowe zapadają się ku pd. pod utwory mioceńskie, te ostatnie wyrównały dawne głębokie doliny. Dalszych przekształceń dokonał lądolód skandynawski, w stadialne krakowskim obciął całą dolinę, a w glacjale środkowopolskim obciął jej zach. połać.
KOTL. SANDOMIERSKA - zasłana mioceńskimi utworami zbudowana z niewysokich płaskowyżów i rozległych obniżeń o charakterze płaskich stożków napływowych rzek karpackich: Raby, Dunajca, Wisłoki, Sanu.
KOTLINY WSCHODNIEGO PODKARP. - zasłane aluwiami rzek karpackich: Dniestru, Struja, Bystrzycy. Zbudowane z utw. plejstoceńskich i III. W mioceńskich gipsach zjawiska krasowe.
WYŻ MOŁDAWSKO-BESARABSKA - starsze podłoże jest tu głęboko obniżone, pokrywają je utwory III, tworząc wyż. o płytowej budowie i wysokości 400 m. Doliny wcięły się głęboko, szerokie dna, pokryte aluwiami silnie meandrują, strome zbocza przechodzące spłaszczenia wierzchowinowe, pokryte żyznymi lessami.
NIZ. WOŁOWSKA - opada ku Dunajowi, wsch. jej cz. to Multan a zach. to Olteniał ta ostatnia jest wyżej położona, zbudowana z plejstoceńskich żwirowisk i aluwialnych holoceńskich osądów rzek karpackich, pagórkowata kraina o mało urodzajnych glebach, Multenia położony niżej ma gleby lessowe, urodzajne, wzdłuż Dunaju dno zabagnione, liczn starorzecza, na wiosne zalewa dno
DELTA DUNAJU - równina z wieloma jeziorami zabagniona, szybko narastająca, prądy morskie przesuwały aluwialne materiały ku pd i powstały mierzeje, Powstały 2 jez. nadbrzeżne: Razim i Sinoe.
KOTL. PANOŃSKA - między Karp., Alpami i G. Dynarskimi jest obniżenie tektoniczne, powstałe w orogenezie alpejskiej. Zbudowanej z cz. wsch. (wyższa), Kotl. Siedmiogrodzka i zach. niższa niż węgierska.
KOTL . WĘGIERSKA - powstała w neogenie, zajęta przez M. Śródziemne, pod koniec neogenu było już jeziorem, a po wyoełnieniu osąsąmi z wypiętrzających gór. Zapadanie starego podłoza kotliny nie następowało równomiernie, wystają wyspowo krystaliczne skały załomowe. Ruchy skorupy ziemskiej w III. Wylewy wulkaniczne występują obficie wzdłuż rowu tektonicznego - Jez. Balaton. Z liniami uskoków związane są liczne ciepłe *ródła mineralne. Jest tu węgiel, boksyt. Największy obszar zajmuje Wielka Niz. Węgierska. Na wsch. od Dunaju lu*ne osądy o miąższości 800 m, rzeki mają katastrofalne powodzie: Dunaj, Cisą, przeprowadzono prace regulacyjne, osuszono i utwardzono obszary gosp. rolniczej i chodowlanej. Na prawym brzegu Dunaju jest ninina lessowa zwana Mezofuldem. Ponadto jest Mała Niz. Węgierska. Przez jej środek płynie Dunaj, w szerokie aluwialnej dolinie. Niz. wysłana neogeńskimi i czwartorzędow. utworami jeziornyni lub rzecznymi.
KOTL. SIEDMIOGRODZKA - zapadlisko wypełnione utw. morskimi, jez. i rzecz. później wydźwignięcie dna do 300 - 600 m. najwyższa ich cz. G. Binarskie. Są też złoża srebra ołowiu, miedzi, rudy żel., boksyty, węgla k. i br.; neogoceńskie zapadlisko wypełmione utw. morskimi, jez. i rzecz. Pó*nij wyd*wignięcie dna do 300 - 600 m . najwyższa ich cz. tworzy krystaliczny masyw G. Binarskich. Mają łagodne formy, szerokie spłaszczone wierzchołki, doliny młode i wąskie przełomy. W czasię ostatnich ruchów tekton. wypiętrzających, na powierzchnię wydostały się duże masy law, w okolicy miasta Brot największe w Europie złoża złota. Są też złoża srebra ołowiu, miedzi, rudy żel., boksyty, węgla k. i br. Obszar ten jest pagórkowaty od 100 do 200 m wysok. , są tu częste osuwy ziemne. W neogeńskich dna ch kotlinzłoża soli i gipsu, ropa naftowa i gaz ziemny.
URAL łańcuch górski wzniesiony ok. 500 m, rozciąga się od M. Karskiego do 510 szer. g, na długości 2000 km graniczy z Niz. Wschodnioeuropejskim i Niz. Zachodniosyberyjską. Przedłużenie Uralu na południu to G.Mugodżarskie oddzielone pasem równin. Ural dzieli się na pn., środk. i pd.
Budowa geologiczna - górotwór fałdowy, powstał od karbonu do permu. był miejscem wylewu law, z licznymi pęknięciami. Ulega silnemu niszczeniu i denudacji w permie. W mezozoiku i III, a nawet w IV Ural uległ transgresji morskiej. Zbudowany ze skał metamorficznych prekambryjskich oraz osadowych paleozoicznych. Ural ma charakter podłużny południkowy. Dzisiejsza rzeźba wynika z młodych ruchów tektonicznych.
Bogactwa mineralne - żelazo (U.Sr. i Pd.) - Magnitogorsk, Baszkiria i Chalitowo, rudy chromu, manganu, niklu, miedzi koło Swierdłowska, Czelabińska, Miednogorska, z domieszką cynku, ołowiu, srebra, soli potasowej, fosforytów.
Klimat- Stoki zach. wilgotniejsze pn.-klimat surowy, zimny, chłodne lata, gruba pokrywa śnieżna, U śr. -zimy i lata umiarkowane,gruba pokrywa śnieżna, więcej opadów. U pd.-klimat kontynentalny, suche powietrze --> [Author:I]
Roślinność- tundra, tajga
Paj - Choj - wysoko wzniesiony płaskowyż z resztkami pasm górskich, mchy, porosty.
Ural polarny - średnio wysokie pasma skaliste, tundra
Pn cz Uralu Pn - Rzeźba glacjalna typu alpejskiego,z niewielkimi lodowcami, tundra, w dolinach rzek tajga.
Pd cz Uralu pn - średnio wysokie góry ze skalistymi wierzchołkami i grzbietami, gęsta tajga.
Ural śr - spłaszczone niskie wzniesienia niewysokie góry, między nimi obszerne kotliny,na zach. zjawiska kresowe, las szpilkowy z domieszką lipy.
Wyższa cz Uralu Pd-grzbiety wysokie, skaliste, z szerokimi kotlinami i dolinami, las szpilkowy, formy krasowe.
Pagórkowate równiny i pd. wsch. przedgórze -roślinność leśno stepowa, a na pd czarnoziemach strefa darniowa.
URAL PN mało dostępny, dziki, zaczyna się pasmem Paj-Choj, dalej jest U. Polarny - szczyty do 1499 m, pokryte śniegiem i lodowcami, dalej od 650 rozszerza się na 2 pasma i tu są najwyższe szczyty. G. Narodnaja - 1894 m, z krajobrazem alpejskim.
URAL ŚRODKOWY od 590 wyra*nie się obniża do 410 m. Zbudowany z kilku pasm silnie zgrzybiałych i rozczłonkowanych - do 800 m.
URAL PD G. Jurma, wyższe wzniesienia 1638 m, kilka równoległych pasm o szerokości ok. 150 km, ku pd. zatraca wysokość (do 500 - 600 m) i przyjmuje lekko falistą równinę. Ku pd. zach. przechodzi w pagórkowate pogórze.
STREFA ALPEJSKICH FAŁDOWAŃ EUROPY ZACHODNIEJ:
pd.część pnia lądowego Europy zach. pas, który w mezozoiku i III objęty był potężnymi ruchani górotwórczymi, powstały serie geosynklinarnych osądów i ich sfałdowanie i wypiętrzenie od zat.genueńskiej po morze czarne, łańcuch podzielony na trzy cz.przez przełom Dunaju pod Bratysławą i w Żelennej Bramie na Alpy , Karpaty i Starą Planinę.
ALPY Mają budowę płaszczowinową, serie osądów złożonych w dnie geosympliny Tetydy zostały pod wpływem nacisków odcięte od podłoża i ponasowane na siębie. Ze względu na różne warunki geograficzne jakie panowały w zbiorniku sedymentacyjnym płaszczowiny skladają się z osądow o swoistych cechach. Mamy cztery grupy płasczowin: 1) helweckie - osądy od jury do paleogenu, wapienne skały młodsze wyksztalcone w postaci fliszu, 2) pennińskie - od kwarcytów i dolomitów triasu, dalej jura, kreda i paleogen w postaci łupków z ofiolitowymi intruzjami, 3) austriackie-trias w formie łupków i piaskowców z gipsem i solą, dalej mezozoiczne wapieni i kredowe zlepieńce i pioaskowce, 4) dynarskie - w spongu porfiry i tufy, rozwój serii werfeńskiej i wapieni mezozoicznych, a po nim młodszy flisz i molasą.
Klimat-Na płn. od Alp w lipcu 20 -22 st.C, a na pd. 24 st.C, płd stoki max. opadów latem i jesięnią. Alpy wsch. min. latem i wczesna jesięnią, max. czerwiec, w centralnych Alpach max. lipiec, min.zima, płn. zach. stoki cały rok. Temperatura ze wzrostem wys. latem 0.6-0.7 st / 100m, zima 0.3-0.5 (latem góry są chłodne, wilgotne, inwersja termiczna, duże dobowe amplitudy, lokalne wiatry (dobowe-wieczorne) zima wiatr ze szczytów, rano zmioana kierunków, w niektórych dolinach Fohn-wiatr suchy i ciepły powoduje szybkie tajanie i parowanie śniegu.
Hydrografia - rzeki wypływające spod lodowców to Ren, Rodan, bardzo wysoki odpływ, zasilane wodami roztopowymi lodowców i śniegóm (max. latem i min. zimą). Rzeki płn. stoków Alp: małe wahania stanu , a płd.większe wachania,w lecie duże parowanie i mały opad. Rzeki płyną wąską strugą, max. wiosną i jesięnia. Rzeki Płn .stoku Alp: Rodan, Aare, Ren, Lech, Isąr, Inn, Enns. Rzeki płd. stoku: Brenta, Tagliamento, Piawa, Adyga, Pad.
Jeziora w większości polodowcowe (Genewskie i Bodeńskie po płn. stronie Alp), po płd.stronie: Garda, Lago Maggiore, Corno.
Lodowce-granica wiecznego sniegu wewnatrz Alp na wysokości 2800-3000 m., po płn. stronie do 2500, po płd stronie od 2700, obszar zlodowacony 3600 km2 .z tego 2/3 w Alpach zachodnich (Pennińskie, Mount Blanc, Berneńskie) najczęstszy typ lodowca to lodowiec dolinny zasilany rozległym polem firnowym, ponad nimi są potęzne turnie, z pól firnowych spływaja języki do 1000 m, największe to Aletsch, Gorner, Mer De Glace. W Alpach Salzburskich i Bawarskich rozległe lodowce na spłaszczeniach dolinnych np.Karls Gletscher, liczne są male lodowczyki .
Surowce mineralne - złoża żelaza (pas szarogłazowy), boksyty (Alpy Prowansąlskie i Delfickie), hydroelektrownie - rozwój hutnictwa aluminium i innych mateli,węgiel kamienny i brunatny, grafit, sól kamienna, cieplice i wody mineralne np. w miejscowościach uzdrowiskowych Baden, Bad Gestein w Tyrolu.
ALPY WSCH contra ZACH: Ruchy fałdowe w kilku fazach: w A.wsch.-kreda, a w zach. oligocen. W czasię ruchów wypiętrzyły się starsze krystaliczne części skorupy ziemskiej w postaci jąder płaszczowinowych. Alpy mają budowę płaszczowinową. Procesy niszczenia zdarły najwyższe serie, odsłaniając inne. W Alpach zach.odsłonięcie aż do starych krystalicznych masywów
W Alpach zach. w obrębie płaszczowin helweckich przeważają wapienie a w Alpach wsch. flisz.
Płaszczowiny pennińskie przeważaja w Alpach zach. Płaszczowiny Austriackie (gryzońskie i tyrolskie) w Alpach wsch. Płaszczowiny dynarskie na wsch. od jeż Lago Maggiore.Alpy wykazują pasowość litologiczną-
ALPY WSCH - na pn wąski pas fliszowy (od kilku do dwudziestu kilku km) dalej pas wapienny przeważnie 40 km niekiedy przylega do niego wąski pas szarogłazowy. Centrum zajmuje pas krystalicvzny (szer.100 km) Po płd. stronie miejscami pas wapienny (płaszczowina austriacka), a w obrębie płaszczowin dynarskich wapienny i dolomitowy z masywami krystalicznymi i młodymi wylewami wulkanicznymi.
A ZACH - brak regularnej pasowości, zewnętrzną stronę tworzy pas wapienno fliszowy zaś wewnętrzną przeważnie krystaliczny
Rozwinięcie w/w pasów:
góry fliszowe: -nieznacznie wypiętrzone, formy dojrzałe łagodne, mniejsza odporność skał, szczyty kopułowe, doliny szerokie, zbocza i stoki łagodne z osuwiskami
pas szarogłazowy- formy łagodne i płogie, dawno wylesione i zamienione na pastwiska,wielkie doliny rzeczne.
Pas krystaliczny- skały odporne, rysy glacjalne, formy dolinne to zbocza o pionowych lub podwieszanych zboczach. Są to najwyższe szczyty.
Między oligocenem a miocenem ostatnie ruchy masowe sfałdowały tu, ale nie wypiętrzyły do dzisięjszej formy. Denudowane góry dostarczały materiału który był osądzany na przedpolu w postaci molasy, zrównane miały forme penepleny. W pliocenie wypiętrzenie gór i obniżenie dolin. W plejstocenie kilkukrotne zlodowacenie: Gunz, Mindel, Riss, Wurn. Maksymalne zlodowacenie Mundel i Riss, lodowce wypłynęły na przedpola i utworzyły pokrywy piedmontowe typu Mala Spina.odowce wytworzyły zawieszone doliny boczne , kary, żłoby polodowcowe, zmutowane pow. głazów. Akumulacja lodowcowa buła najsilniejsza u wylotu dolin i w kotlinach. Działalności lodowcoewj Alpy zawdzięczala ostre formy szczytowe i strome stoki.
Alpy zach. od wsch.oddziela dolina Renu powyżej jeziore Bodeńskiego. Alpy zach. charakteryzują się intensywnościa niedawnych wypiętrzeń, brakiem osadowego pasą na płd.stronie gór.
Alpy wsch. wyróżnia pasowość.
Alpy zachodnie-składaja się z pasów południowego (od M.Sródziemnego po masyw Mount Blanc) oraz równoleżnikowego (na wschód durgi to Alpt szwajcarsko włoskie).
Alpy francusko-włoslie-dwa szeregi pasm : wewn. (wschodni) krystaliczny, wchodzą tu w skład Alpy liguryjskie, morskie, kotyjskie, masyw Mount Pel Voux, Alpy graickie, Mount Blanc, pas zewn. zach. znacznie ni*szy.
Alpy szwajcarsko-Włoskie-masywy krystaliczne w dwóch rzędach oddzielone od siębie podłużną bruzdą wzdłuż odcinków dolin Rodanu, Urseren i Renu Przedniego. Na płd. od bruzdy Alpy Pennińskie, Alpy Lepontyjskie, na płd. od bruzdy Berneńskie, Garneńskie.
Na pd. wsch. od masywów leż* Przedalpy Fryburskie, Czterech Kanton*w, Sąnktgalskie. Dalej na płn.pogórze przechodzi w wyżyne szwajcarską.
Alpy wschodnie - w pasię krystalicznym, centralnym: A.Retyckie, Otztalskie, Zillertalskie, oddzielone od siębie przełęczami. Na płn.znajduje się obniżenie a w Alpach szrogłazowych są Alpy Kitzbuhelskie, Eisenerzkie, dalej na płn. pas wapienny (kr*tkie pasma rozczłonkowane dolinami rzecznymi), Alpy Allgauskie, Bawarskie, Sąlzburskie, Austriackie. Na płn. ciągnie się pas fliszowy z grupami górskimi: Las Wiede*ski i Bregencki.Po płd.stronie pasma krystaliczne znajduje się także strefa obniżeń. Dalej na płd. pas wapienny: Alpy Bergamskie, Masyw Adamello, Dolomity, Alpy Kamijskie i Julijskie.
REGIONY PRZYALPEJSKIE
GÓRY JURA: orogeneza alpejska, w ostatniej fazie zostało również sfałdowane i przedgórze. Góry fałdowe, fałdowanie obieło osądy kredowe i jurajskie oraz leżące na nich utwory oligoceńskie i noceńskie. Przedple jest potrzaskane uskokamii nosi nazwę Wyż. Jury. Grzbiety zgadzają się z osią fałdów, a szerokie dolinne obniżenia leżą w osi synklin, grzbiety są na jednakowej wysokości około 1600 m, gdzie na powierzchni są jurajskie wapienie (zjawiska krasowe). Zlodowacenie pozostawiło tu morenowe utwory. Wyż. Jury ma monotonny charakter, skrasowiała do wys. 800-1000 m w okolicach gór, potem opada do 500 m. Góry bogate w opad, w dolinach rzek występują obszary leśne, grzbiety zamienione w pastwiska.
OBNIŻENIE RODANU I SAOMY - są one granicą pomiędzy strefą fałdowań alpejskich a starym hercyńskim przedpolem.
WYŻYNA SZWAJCARSKO - BAWARSKO - AUSTRIACKA: na przedpolu alpejskim, od J. Genewskiego aż po przełom Dunaju, między Alpami a Małymi Karpatami leży tektoniczne obenie wypełnione osądami III (mioseńskimi osądami morskimi, lądowymi zwanymi molasą). Są to piaskowce i iły, a w pobliżu Alp zlepieńce. Obszar ten jest urze*biony przez plejstoceńskie lodowce, jeziora, pola drumlinowe, wały moren czołowych. Klimat wilgotny do 1000 mm, dość surowy zimą (inwersje temp.). Obszary zajęte przez pola i łąki.
NIZ. PADAŃSKA - jest przedłużeniem M. Adriatyckiego. Jeszcze w pliocenie była zalana, ale dźwiganie, akumulacja rzek i lodowców zmieniła zatokę w niz. aluwialną. Okolisa cierpi na brak wody, gdyż budują ją utwory łatwo przepuszczalne. Im dalej na wschód tym materiał jest drobniejszy i mniej przepuszczalny (nadmiar wody, silne zabagnienie kiedyś, dziś osuszony teren rolniczy). O* tej niz. to Pad zasilany przez alpejskie rzeki: Dora Riparia, Dora Baltea, Sesia, Ticzino i przez rzeki apeni*skie: Tanaro, Trebbia, Taro, Panaro, Reno. Rzeki te maj* wachania stan*w. Pad pynie meandruj*c w szerokim lozysku i przesuwaj*c sw*j bieg na poudnie. Skutkiem buduj*cej dziaalno*ci morza i rzek wybrzerze ci*gle narasta (rocznie 1 km2). Zloza gazu ziemnego. Wyr*zniamy tu cz. zach. (Niz. Pada*ska) i wsch. (Niz. Wenecka). Zach. zbud. z grubszych material*w, polozona wysoko.
Klimat kontynentalny, ostre zimy, gor*ce lata, due amplitudy i opady r*wnomierne w ci*gu roku.
NIŻ WSCHODNIOEUROPEJSKI czworobok 2500-2000 km, o *r. wysoko*ci 170 m n.p.m, obszar o wzniesięniach i obni*eniach. Wydzelamy część pn i pd;
CZĘŚĆ PD - wysoczyzny oddzielone obszarami ni*szymi, kt*rych *rodkami przep*ywaj* rzeki, na pn. zach. osi*ga 473 m i stopniowo ku wsch. ku dolinie Dniepru obni*a się. Rzeki wcinaj* się w p*yt* tworz*c g**bokie jary. Wyż. Doniecka jest starym zniszczonym g*rotworem (w*giel kam.). Rze*ba uwarunkowana tektonik*, pochodzenie wysoczyzn zwi*zane z powolnymi ruchami epejrogenicznymi III i IV.
CZĘŚĆ PN - czynnik rze*botw*rczy to lodowiec skandynawski, wzniesięnia maj* charakter poprzerywanych wa**w. Ci*gn* się z po*udniowego zach. ku pn. wsch. Jest to morena czo*owa lub pag*rki moreny dennej (do m356 m), w kotlinach, dolinach i zag**bieniach wyst*puja jeziora lub bagna.
Budowa geolgiczna: - pn. zach. część zajmuje krystaliczna tarcza fenoskandzka (ba*tycka). Ku pn. wsch. obni*a się, są tam p*ytowo u*one osądy osądy : dewonskie, karbo*skie i permskie; wszystkie z nich pokryte są osądami plejstoce*skimi. Na pd. zach. krystaliczny masyw ukrai*ski zbudowany ze starych prekambryjskich granit*w, gnejs*w, *upk*w krystalicznych poci*tych uskokami. Masyw ukrai*ski i tarcza ba*tycka są scalone wa*em scytyjskim. Na pozosta*ym obszarze ni*u są osądy r**nego wieku (po morzu, jeziorach). Znajduj* się one na pod*o*u krystalicznym. Rozleg*y basen centralny rosyjski albo moskiewski wype*niaj* niezaburzone utwory paleozoiczne i zaburzone powierzchnie mezozoiczne. Między Uralem A G.Tima*skimi, p*yt* bia*omorsk*.
W IV a wcze*niej w III i w plejstocenie i powsta*y pot**ne czasze lodowe w Skandynawii i na Nowej Ziemi. St*d pokrywa przesuwa*a się na pd. i pd. wsch*d. W wyniku tego zmieni*o się ukszta*towanie, rze*ba ni*u i linia brzegowa.
Zlodowacenia - najstarsze ockie (krakowskie), dnieprza*skie (*rodkowopolskie), wa*dajskie (ba*tyckie). W rze*bie ni*u najsilniej zaznaczy*o się 2 i 3. (Jeziora, *a*cuchy moren, morena denna, kemy, ozy). Lodowiec wycofuj*c się zostawi* piasek i *wir, kt*ry p**niej wywiewany by* na pd. i utworzy* na Krymie i Ka*kazi pokryw* lessow*.
Bogactwa min. - w*giel kam. (Wyż. Doniecka, Zag.Wo*y*skie, Workuta), ropa naftowa (Kujbyszew, Uchta), rudy *elaza ( Ukraina - Krzywy R*g, Kursk), s*l (Odessą), fosforyty (nad Dniestrem), gaz ziemny (nad d. Wo*g*), *upki bitumiczne i boksyty.
Klimat - przemieszczanie mas powietrza, ciep*y pr*d zatokowy, Ocean Atlantycki i du*y l*d azjatycki, r*wninno** to czynniki kszta*tuj*ce klimat. Masy polarno-kontynentalne (zim* zimne, latem ciep*e). Na zach. lata ch*odne a zimy *agodne, na wsch. ch*odne zimy i gor*ce lata do 150 mm na Niz. Nadkaspijskiej, min. zim*, max.latem.
Roślinność - tundra, tajga, las mieszany, roślinność le*no-stepowa, stepy, p**pustynie (Niz. Kaspijska).
Hydrografia - wody gruntowe od 4 do 100 m, na pn. mi*kkie z ma** ilośći* soli min., a na pd. ich duże ilośći. 40% obszaru ni*u to obszar bezodp*ywowy, rzeki o ma*ych spadkach, meandruj*ce. Jez. to zbiorniki retencyjne . Okres zlodzenia od 80 do 200 dni. Ze 100 % opad*w 65 % paruje. Jez. polodowcowe, tamowe, reliktowe (Ladoga, Onega), starorzecza, krasowe, antropogeniczne ( np. na Wo*dze Kujbyszew), nadmorskie. Jez. pn. są s*odsze od pd. Zarastaj* mchem i torfowiskiem. Wyr**niamy 3 pojezierza: Nadba*tyckie, Nadkaspijskie (zbiorniki s*one) i (???)
Krainy:
pn. zach. - morenowo jeziorny, z *a*cuchami moren czo*owych do 300 m wys. Systemy rzeczne m*ode, tam gdzie wapienie zjawiska krasowe.
centralna - r*wnina morenowa, rozmycie moren czo*owych, jeziora zarastaj* obszary b*otne, doliny rzek w stadium dojrza*ym.
pn. wsch. - szerokie p*askie r*wniny pokryte limniczno-glacjalnymi i morskimi osądami, moreny rozmyte, zabagnione obszary tundrowe;
Obszary nizinne leżących na krańcach strefy zlodowacenia, rzeźba uwarurunkowana częściowo tektoniką i działalnością lądolodu, błoto i torfowiska;
Polesie - nizina zas*ana piaskiem uk*adaj*ca się w wydmy, moczary torfowiska, lasy rzeki p*yn* b. powoli, obszar pokryty piaskami, olbrzymie wiosenne wylewy;
tereny zaj*te przez j*zyki maks. zlodowacenia - w dolinie Donu i Dniepru jako Niz. Ocko-Do*ska, dnieprza*ska, moreny silnie rozmyte, teren p*aski i szeroki, poprzecinany szerokimi dolinami rzek z terasami.
Płaskowyże, kt*rych rzeźbę warunkuje tektonika i skały podłoża, występowanie m*odych form (jarowo-erozyjne) i starych, dojrza*ych;
P*yta Czarnomorska - krajobraz r*wninny, rozleg*y obni*aj*cy się w kierunku sp*ywu rzek ku pd. i wsch. Wyr**niamy tu :
Wyż. Lubelska - zbudowana z wapieni kredowych, pokryta lessem, obszar poci*ty wawozami;
Roztocze - **czy Wyż. Lubelsk* z Podolem, zbudowana ze ska* kredowych i III, wznosi się do 100 m;
Podole - wyżyna pochylona ku pd., zbudowana z granit*w i gnejs*w, pokryta p*ytowo zalegaj*cymi osądami m*odszymi a na powierzchni less. Najpi*kniejszy jar wyci** sobie Dniestr, ruchy wypi*trzaj*ce w III;
Wyż. Nadnieprza*ska - na powierzchni są skały krystaliczne (granity i gnejsy), kt*re tworz* rozleg**, prawie r*wninn* p*aszczyzn* o wys. 150-300 m. Kraina rozci*ta rzekami, kt*re dotar*y do krystalicznego pod*o*a pokrytego lessąmi;
Wo*y* - kraina przej*ciowa między Podolem a Polesięm, część zachodnia przypomina Podole a wsch. Wyż. Nadnieprza*sk*. Na zach. lekko sfalowana powierzchnia pokryta grubym lessem;
Wyż. Nadazowska - w*skie wci*te doliny;
Wyż. *rodkoworosyjska - pokryta lessem, rzeki p*yn* kr*tymi dolinami, stara rze*ba, zbudowane na pn. z dewo*skich i karbo*skich ska*. W obszarach *rodkowych zbudowana z utwor*w III a ku pd. są lessy z w*wozami;
Wyż. Nadwo**a*ska - wok** Wo*gi, hydroelektrownie, zapory, a za nimi zbiorniki wodne. W częśći pn. zach. zjawiska krasowe, stare skały wychodz* tylko tam, gdzie by*y wypi*trzenia;
Wyż. Bugulmijska - przylega do *rodk. i pd. Uralu, są tu piaskowce, margle i wapienie pochodz*ce z g*r. Zjawiska krasowe w gipsach, grzbiety pochodzenia tektonicznego a między nimi obni*enia.
R*wniny poza obszarami dawnego zlodowacenia, zajęte szerokimi dolinami rzeki dolinami, pokryta gliną;
Niz. Czarnomorska, zbudowana z wapieni III, pokryta piaskiem,glin* i lessem, teren uleg* zapadaniu, aluwia rzeczne;
Lessowa r*wnina lewobrzeznej Ukrainy - p*aska, pokryta lessem, rzeki p*yn* szerokimi dolinami o dojrza*ych formach, rzeki powolne i spokojne;
Lewobrze*na r*wnina *rodkowej Wo*gi - falista kotlina, poci*ta szerokimi, starymi dolinami, pokryta glin*
Nizina Nadkaspijska - to dno zalewu M. Kaspijskiego, zbudowane z gliniasto, piaszczystych osąd*w morskich;
Pasma starych, zgrzybiałych pasm g*rskich o skomplikowanej tektonice; (Wyż. Doniecka i grzbiety Timanu). Pierwsza to reszta hercy*skiego g*rotworu z licznymi uskokami zr*wnana, urwiska kredowe. Timan to zgrzybia*y obszar g*rski z orogenezy kaledo*skiej.
KRYM p*łwysep z przesmykiem Perekopskim, oblany M. Czarnym i Azowskim, od pn. skomplikowany układ zatok, cieśnin, liman*w nazwanych Siwasz, zamyka je od wschodu mierzeja Arabacka.
r*wniny pn. i środk. Krymu - przedłużeniu ku pd. Niżu Wschodnioeuropejskiego, na powierzchni osady III w formie wapieni, obszar suchy, stepowy, bezwodny.
PŁW. KERCZAŃSKI - teren silnie urzeźbiony, zbudowany z morskich osad*w III, kr*tkie elipsowate pasma wzg*rz, wśr*d nich wulkany błotne.
G. KRYMSKIE - wzd*u* pd-wsch brzeg*w p**wyspu w częśći zachodniej składają się z 3 pasm. Pasmo pd. zbudowane z wapieni, *upk*w i piaskowc*w, wypi*trzone i zr*wnane. Dzi* tworz* stoliwa o p*askich wierzchowinach do wys. 1540 m. Ku zach. pasmo się obni*a. Ku pd. g*ry stromo opadaj*. Między g*rami a morzem jest 6-8 m szer. pasmo o cz*stych obrywach i zsuwach. Od pn. G. Krymskie **cz* się z pasmem pog*rzy (wewn. - wyższe, zewn. - ni*sze zbudowane z margli, glin, piaskowc*w, wapieni). Oddzielone są od siębie obni*eniami dolin. Występowanie ruch*w skorupy ziemskiej - trz*sięnia ziemi, rozw*j form krasowych w postaci lejk*w, jaski*, w*woz*w.
Bogactwa mineralne - r. żelaza (Płw. Kerczański), ropa naftowa, sole, s*l kamienna, skały budowlane.
Klimat - wpływ morza, pasma g*r i szerokość geogr. wpływa na występowanie klimatu śr*dziemnomorskiego, wilgotne zimy, ciepłe nasłonecznienie.
Gleby - pn. stepowa część Krymu ma gleby kasztanowe, bardziej na pd. czarnoziemy, stoki g*r pokryte glebami wapiennymi i ubogimi brunatnymi. W*ska pd. strefa ma gleby brunatne i czerwone. Step dzielimy na pn. i pd. Pn. to so*onczaki o ubogiej roślinnośći i pd. o glebach kasztanowych i czarnoziemach. Bardziej na pd. le*y strefa stepowo-le*na, stoki - lasy li*ciaste, na wierzchowina ch roślinność **kowa, na w*skim pd. pasię roślinność wiecznie zielona.
Naturalne regiony Krymu: KRYM PN i PŁW. KERCZ - teren r*wninny i pag*rkowaty pokryty stepem, dziś z polami uprawnymi, słaba sieć rzeczna, sezonowa, wody artezyjskie; KRYM PD - g*rzysty, na pn stoku g*r początek biorą rzeki: Czerna, Belbek, Kacza. Na pn od g*r leży przedg*rze; niekt*re leżą poniżej poziomu morza, obszar moskiewski i d*wi*ski. Jez. zarastaj* w bagna, torfowiska.
PŁW. IBERYJSKI największy, najsłabiej rozczłonkowany, od Europy oddziela go wąski, zwarty, trudnodostępny łańcuch Pirenejów. Największą część półwyspu zajmują kadłubowe góry i wyżyny;
I kotliny nazwa Meseta, przeszła ona kilka ruchów górotwórczych, jednak hercyńska miała największe znaczenie i dlatego Mesetę uważa się za górotwór hercyński. Stare góry podlegały denudacji, transgresją morskim;