kryminologia i wiktymologia, Resocjaliacja


Wybrane zagadnienia z kryminologii i wiktymologii

Dewiacja społeczna

Definicje dewiacji społecznej wyróżniamy trzy kryteria

  1. kryterium normatywne dewiacja społeczna jest to zachowanie niezgodne z przyjętą w danej zbiorowości normą pojmowaną jako wskazówka zachowania. Obejmuje się każde naruszenie normy społecznej np. moralnej, prawnej, obyczajowej.

kolizja norm - zachowanie może być jednocześnie zgodne z jedną normą, a niezgodne z inną normą czyli może być dewiacyjne i nie.

Trudność tą omija tzw. prawna definicja zgodnie z którą dewiacją jest tylko zachowanie sprzeczne z normą prawną, a tylko czasem z normą prawa karnego. Cechą jest poważne zawężenie zakresu pojęcia dewiacji społecznej.

  1. kryterium oczekiwań społecznych (reakcji społecznej) w tym ujęciu dewiacją społeczną jest zachowanie nie odpowiadające oczekiwaniom większości danego społeczeństwa. Oczekiwania społeczne co do zachowania jego członków są współwyznaczane akceptowanymi w danej społeczności normami. Chodzi tu o zgodność zachowania z normą z tym zastrzeżeniem, że pod uwagę brane są wyłącznie normy akceptowane przez większość danej zbiorowości.

Przy zastosowaniu tego kryterium krąg zachowań uznawanych za dewiacyjne będzie inny niż przy zastosowaniu kryterium normatywnego, łagodzi to kłopoty związane z kolizją norm np. jeżeli 1 z norm nie jest akceptowana to jej naruszenie nie jest dewiacją. Ma to znaczenie wówczas, gdy ma się do czynienia z normami narzuconymi społeczeństwu zwłaszcza w przypadkach utrzymania np. przy pomocy siły ośrodków władzy odrzuconej przez społeczeństwo. Normy stanowione przez te ośrodki są permanentnie łamane.

Omawiane kryterium stanowi 2 warunki uznawania zachowań za dewiacyjne:

  1. kryterium reakcji społecznej - społecznie dewiacyjne są zjawiska wywołujące reakcje społeczną. Najczęściej przyjmowana jest dynamicznie do reakcji negatywnej np. stygmatyzacja, etykietowanie, zabiegi wychowawczo - korekcyjne.

Zwolennicy wyróżnienia pozytywnej dewiacji społecznej mówią też o nagrodach. Posługując się tym kryterium do dewiacji zaliczamy nie tylko zachowania, ale i pewne cechy np. kolor skóry.

Dewiacje są zróżnicowane na podgrupy:

Niektórzy ograniczają się tylko do reakcji na zachowania. „jeśli dewiacją jest to wszystko co spotyka się z negatywną reakcją społeczną to może to być łysina, kolor skóry, jak i choroba”

Czasami tylko dewiację społeczną traktuje się zjawiska biologiczne i medyczne np. przymusowe odizolowanie chorego. Objąć definicją dewiacji społecznej można diametralnie różne zachowania i wtedy kryterium staje się mało przydatne do analizy

Teorie nauczania społecznego wprowadziły reakcje społeczne jako kryterium dewiacji społecznej. Problemy te nie są dostatecznie wyjaśnione. Nie ma zgodności co do 1 definicji dewiacji społecznej.

Stawianie = między dewiacją społeczną a patologią społeczną byłoby niefortunne np. negatywnej reakcji na wiek zjawisk nie można nazwać patologicznymi.

Określenie „społecznie patologiczny” zawiera bardzo silną ocenę negatywną, ma działanie stygmatyzujące i warto dla szczególnej klasy zjawisk i warto to pojęcie zarejestrować dla szczególnej klasy zjawisk.

Zjawisko patologii to np. przestępstwa, narkomania, alkoholizm, prostytucja. Pojęcie dewiacji społecznej jest pojęciem szerszym.

Dezorganizacja społeczna

Maria Jarosz używa to pojęcie zamiennie z patologią społeczną „pojęcie wyraźnie ujemne bywa odnoszone do jednostek wyjątkowo i wówczas chodzi o zachowania traktowane jako dewiacyjne lub patologiczne np. przestępczość, alkoholizm ( wówczas jest to dezorganizacja indywidualna) i tutaj mają zastosowanie kryteria na temat dewiacji społecznej.”

Z reguły to pojęcie jest stosowane do opisu dezorganizacji grupowej wywołanej utratą wpływu norm społecznych na członków grupy, czy też załamaniem związków funkcjonalnych między ludźmi. Dezorganizacja społeczna powoduje zaburzenia w działaniu małych grup wywołując napięcia społeczne i indywidualne lub prowadząc do powstania konkurencji kultury (podkultura) wpływa na powstanie przestępczości czy też innych negatywnie oczekiwanych zachowań. Pojęcie to jest często krytykowane, mówi się że można je zastąpić określeniem patologii, ale większość uważa, że nie można.

Patologia społeczna A. Gaberrle rozgranicza co to jest zjawisko patologiczne, a co to jest patologia:

Zachowanie jako element definicji zjawiska patologii społecznej

Zjawiskiem społecznie patologicznym może być tylko ludzkie zachowanie, nie mogą być instytucje, wytwory społeczne, o takim przyjęciu zdecydowały m.in. takie względy jak np. wszelkie wytwory kulturowe, a nawet instytucje, systemy społeczne powstają jako produkt ludzkiej działalności, obozy koncentracyjne nie powstały w wyniki istot przybyłych, lecz zostały zaplanowane i wykorzystane przez ludzi. Obóz koncentracyjny jako instytucja służył masowej zagładzie ludzi.

Żaden wytwór kulturowy nie jest sam w sobie patologiczny, ten charakter może spowodować ludzka działalność.

Destrukcyjny wpływ jako cecha zachowania patologicznego.

Destrukcja = zniszczenie; nie chodzi wyłącznie o niszczenie w sensie fizycznym, ale o niszczenie wytworów niematerialnych czyli to czego się nie niszczy np. normy, więzi, instytucji, wspólne symbole, dorobek, zbiorowości ludzkie i niszczenie ich musi być traktowane jako przedmiotów niematerialnych, np. zniszczenie budynku jest zawsze działalnością destruktywną.

Działanie na stworzenie nowego systemu społecznego musi zakładać niszczenie starego bez względu na to, czy motywowane jest ono chęcią władzy. Motywacja jest obojętna ważny jest stan, do którego to działanie doprowadza.

Działanie jest nie tylko destruktywne jeżeli doprowadza do zniszczenia np. rozpijanie nieletniego, jego zachowanie ma wpływ na przebieg socjalizacji młodego człowieka. Istotna jest zdolność działania do wywołania destrukcji.

Niezgodność zachowań z powszechnie nazwanymi wartościami jako cecha zachowań patologicznych.

Wartości można rozpatrywać z trojakiego punktu widzenia:

Przy każdym z pojęć rozumie się inaczej wartości:

» Na poziomie jednostki są to zewnętrzne drogowskazy postępowania

»Na poziomie grup pośrednich chodzi o normy określające zachowanie jednostki w grupie

» Na poziomie społeczeństwa globalnego pojmowane normy ogólne określające zasady funkcjonowania i organizacji społecznej.

Co z tych ogólnych zasad przejdzie do grupowych i indywidualnych kodeksów postępowania zależy stopień przyswajania przez jednostkę i grupy wartości z poziomu społeczeństwa globalnego nazywa się to INTERNALIZACJA.

Wartością centralną wokół zostają dobudowane i rozwinięte inne wartości jest człowiek i jego dobro.

Wartości:

Wartości ważne dla społeczeństwa są sformalizowane i są przepisy: deklaracje i pakty praw człowieka. W deklaracjach i w ich powstaniu myśl europejska miała największy udział

zachowania sprzeczne - przestępstwa przeciw: zdrowiu, rodzinie, opiece młodzieży.

Konsekwencje zachowań społeczno - patologicznych

Negatywne są najłatwiej postrzegalne ze względu na swój priorytatywny charakter. W stosunku do zachowań patologiczno - społecznych można dostrzec aspekty pozytywne i negatywne.

» Skutki zachowań negatywne:

  1. skutek obciążający

  2. skutek dezorganizujący

  3. skutek niepewności

  4. skutek eliminacji

  5. skutek powielania

  6. skutek szkolenia

» Skutki zachowań pozytywne:

  1. skutek definicyjny

  2. skutek jednoczący

  3. skutek zabezpieczająco - ostrzegawczy

A) skutek obciążający - najłatwiej zauważalny, zachowanie patologiczne prowadzi do zniszczeń często natury fizycznej, ma wymiar ekonomiczny. Szkody powstałe z zabójstw zniszczenia cudzego mienia, zamachów bombowych, oprócz nieobliczalnych zmian w sferze psychicznej mogą być przeliczone na złotówki, czy dolary. Straty te obciążają społeczeństwo, a dążenia do ich minimalizacji pociągają za sobą dwojakiego rodzaju obciążenia:

1)- powołane zostają specjalnego rodzaju agendy kontroli społecznej przeznaczone do zapobiegania bądź bezpośredniego zwalczania takich zachowań. Agendy te pojawiają się jako element struktury społecznej, a ich utrzymanie wymaga nakładów, niekiedy znacznych. Istnienie tych agend jest koniecznością, bo przy ich braku obciążenie społeczeństwa doprowadziłoby do stanu, przy, którym straty nie mogły by być wyrównane. Utrzymanie tych agend ma swój wymiar ekonomiczny, a to obciąża społeczeństwo!

2)- działalność zinstytucjonalizowanych agend kontroli społecznej ma też swój wymiar psychospołeczny obciążający społeczeństwo bardziej, niż wydatki ponoszone na utrzymanie tych agend. Działalność ta polega często na ingerencji w sferę wolności osobistych obywatela. Prowadzi niekiedy do ograniczenia praw. Działanie takie łączy się z wywoływaniem, czy też wzmacnianiem napięć społecznych, tzn. napięć między takimi instytucjami, a grupami społecznymi, między policją, a jednostką. Przy okazji takiej działalności dochodzi do pewnej liczby zbędnej ingerencji, niepotrzebnych decyzji ograniczających prawa jednostek i społecznych podejrzeń, co zwiększa napięcia

Skutek obciążający społeczeństwo ma 2 wymiary:

a)wymiar ekonomiczny - wynika ze strat wyrządzonych zachowaniami patologicznymi oraz z konieczności utrzymania instytucji kontrolującej takie zachowania

b)wymiar psychospołeczny - wiąże się z napięciami wynikającymi z działalności agend kontrolowanych

B)skutek dezorganizujący - destrukcyjne działanie zachowań patologicznych powoduje, że zniszczone elementy społeczeństwa niezależnie od tego, czy mają charakter materialny, czy niematerialny z reguły muszą być odtwarzane lub zostały zastąpione. Potrzeba ta wynika stąd, że brak tych elementów powoduje zaburzenie w działaniu instytucji społecznej. Nieczęsto dochodzi do samoregulacji po wypadnięciu jakiegoś elementu, przy czym nieunikniona jest w takim przypadku przejściowa dezorganizacja działalności instytucji. Nie zawsze zniszczony element można zastąpić innym!

Np. alkoholizm doprowadzi do zubożenia rodziny, do konieczności przejęcia przez matkę „roli ojca”, co nie jest w pełni możliwe, zakłócenie stosunków między dziećmi, a ich rówieśnikami. Kradzież powoduje długi, ograniczamy wydatki, zmuszeni je4steśmy do zmiany spędzania wolnego czasu, przejściowe zaburzenia interakcji członków, gorsze zaspokajanie potrzeb. Czasem są to zmiany odwracalne, a czasem nieodwracalne, ale zawsze przynoszą dezorganizację.

Dezorganizacja pojmowana jest jako zaburzenie przebiegu interakcji, może być etapem przejściowym między starymi, a nowymi układami stosunków. Całkowity rozpad źle funkcjonującej rodziny jest czasem konieczny, aby mogła powstać nowa może lepiej spełniająca swe zadania. Jeżeli zmiany przechodzą powoli może pojawić się dezorganizacja.

Na każdym etapie przeobrażenia występuje dezorganizacja w różnym wymiarze.

C)skutek niepewności - przy podejmowaniu określonego działania z reguły wymagana jest przewidywalność konsekwencji, które mogą z niego wynikać. Taka przewidywalność zapewnia przestrzeganie norm wskazujących jak powinny przebiegać interakcje przy podejmowaniu danej działalności. Pozwala to jednostkom ocenić, jakie jest prawdopodobieństwo osiągnięcia celu danej działalności i, czy w związku z tym warto taką działalność podejmować. Oczywiste jest, że wynik takiej oceny zależy od tego, o jaką działalność chodzi, jak i o tego, kto dokonuje oceny. Zachowania patologiczne mogą wprowadzić element nie prowadzący do tych obliczeń i powodować, że ludzie będą powstrzymywać się od określonych działań. Każdy, kto przeżył panikę wywołaną grasowaniem na pewnym terenie nieobliczalnego mordercy łatwo uzmysłowi sobie niszczące konsekwencje takiej sytuacji. Ludzie czując wielkie zagrożenie mogą powstrzymać się od wchodzenia w interakcje z innymi i zaburza przez to przebieg procesów społecznych np. przekonanie, że możemy stać się ofiarą. Niepewność zabija społeczną inicjatywę, pogrąża społeczeństwo w bezczynności, albo rodzi frustrację i wyzwala reakcje nerwicowe, powstrzymuje od zakładania rodziny. Skutek niepewności wpływa negatywnie na przebieg procesów społecznych.

D)skutek eliminacji - nie wymaga żadnych przekonań, że wypełnianie przez jednostkę obowiązków wynikających z ról społecznych jest jednym z koniecznych warunków utrzymania sprawnego przebieg wymiany społecznej. Dopiero wywiązanie się z tych obowiązków powinno pozwalać na realizację uprawnień wynikających z roli społecznej, przy czym świadczenia na rzecz społeczeństwa i otrzymywane od niego powinny być w przybliżeniu wyrównane. Jeżeli jedni otrzymują więcej niż świadczą to inni muszą dostawać mniej niż, by wynikało z włożonego przez nich wysiłku. Jeżeli w wyniku zachowań patologicznych dochodzi do naruszenia względnej równowagi między świadczeniami oraz korzyściami może to wpływać niszcząco na motywację innych ludzi do podejmowania i wywiązywania się ze swoich obowiązków. Jest to szczególnie wyraźne wówczas, gdy wewnątrz tej samej instytucji dochodzi do uzyskania przez niektórych jej członków dochodów uznawanych za nielegalne, czy choćby za nieuzasadnione np. w wyniku utworzenia się kliki. Podobne, a nawet gorsze efekty przynosi korzystanie przez niektóre jednostki, czy grupy społeczne wytworzone w pewnym układzie społecznym przywilejów ocenianych jako nieuzasadnione. Nieuchronnie w takich przypadkach poczucie pokrzywdzenia, rozgoryczenia wpływa ujemnie na motywacje do wypełniania obowiązków wynikających z pełnienia roli społecznej. Przekonanie o potrzebie wypełniania swych obowiązków zostaje tym sposobem wyeliminowane, albo, co najmniej osłabione. Aby do takiej sytuacji doszło to nierównoważność świadczeń i przychodów musi być uświadomiona przez inne jednostki. Natomiast osoby czerpiące nieuzasadnione korzyści są zainteresowane w ich nieujawnianiu, ponieważ działanie ich mogłoby się spotkać z negatywnymi sankcjami społecznymi i z tych względów starają się one o wytworzenie sytuacji na tyle niepewnej, żeby ocena ich świadczeń oraz osiąganych korzyści była, co najmniej utrudniona. Jest to możliwe przede wszystkim, gdy osoba, lub grupa społeczna osiągająca większe korzyści niż świadczenia z ich strony zajmują w strukturze społecznej miejsca, pozwalające na stosowanie takiej praktyki, co najczęściej wiąże się ze sprawowaniem władzy. Do eliminacji przekonania o potrzebie wykonywania swych obowiązków może natomiast się przyczynić utrzymywanie się nierównoważności świadczenia o korzyści przez pewien czas, co w przypadku działań nielegalnych może wiązać się z brakiem reakcji ze strony odpowiednich agend kontroli społecznej. Im dłużej trwa taka sytuacja tym skutek będzie silniejszy.

E) skutek powielania - rozprzestrzenianie się określonego zachowania może się pojawiać przez naśladowanie zwłaszcza wówczas, gdy w pewnym środowisku występuje ze sporym natężeniem i przynosi osobom tak postępującym korzyści materialne bądź prestiżowe np. obserwacja osób dokonujących kradzieży w zakładzie pracy może skłaniać do zachowania się w taki sam sposób, obserwacja grupy chrześcijańskiej może sprawić przyłączenie się do nich. Niebezpieczeństwo występowania zachowań patologicznych nasila się wówczas, gdy do grupy wchodzi nowy członek nie zachowujący się dotąd w ten sposób. Występuje nacisk na osoby, by zachowywały się tak jak dana grupa. W ten sposób grupa pozyskuje nowych członków i dochodzi do rozprzestrzeniania się zachowań patologicznych.

Występują takie prawidłowości jak:

Na podstawie tego można stwierdzić, że gdy zachowanie patologiczne osiągnie wysoki stopień częstotliwości wpływa na powielanie się tych zachowań.

F)skutek szkolenia - warunkiem koniecznym w podejmowaniu wielu działań jest posiadanie określonej wiedzy lub umiejętności, zachowania patologiczne nie stanowią w tym względzie wyjątku. Chodzi o nabywanie sprawności pozwalających wykonać uznane działanie bądź o nabycie umiejętności pozwalających na wykonanie danego działania w sposób utrudniający ustalenie jego sprawcy, jak również o wyuczenie się motywów lub nabycia postawy umożliwiającej wykonanie danego działania. Wystarczy tutaj pośrednictwo innych osób. Wcale nie trzeba się zetknąć bezpośrednio z zachowaniem patologicznym by zachowywać się w sposób destrukcyjny. Całe szczegóły są przedstawione zgodnie z realiami np. w filmie, książce. Gdy taki przekaz trafi do jednostki to ona poprzez częste oglądanie filmów uczy się metod i potem zacznie je stosować.

Skutki negatywne zachowań

- przy zachowaniach patologicznych jednostka musi posiadać pewne umiejętności. Takich umiejętności może się uczyć:

To wszystko wpływa na powiększenie liczby zachowań dewiacyjnych i dewiantów.

Skutki pozytywne zachowań patologicznych:

A)skutek definicyjny - oznacza to, że jeżeli mamy zachowania szkodliwe to one tworzą tło dla zachowania pozytywnego. Pojęcie dobra zyskuje sens wówczas, kiedy zetknie się ze złem, skutek ten polega na tworzeniu kontrastu dla zachowań stanowiących przeciwieństwo zachowań patologicznych, a z drugiej strony skutek sankcjonowania zachowań patologicznych na podkreśleniu wartości naruszanych norm. Zdarza się tak, że zachowania uznawane za groźne przestępstwo nie są ścigane sądownie (np. zabójstwa dokonywane przez tajne służby) albo bywa też i tak, że zachowania patologiczne są legitymizowane (uznawane za akceptowane) poprzez wydawanie np. prześladowanie mniejszości w III Rzeszy, czy w Związku Radzieckim, ale nie znaczy to, że takie zachowania nie mogą spotykać się z potępieniem większości, czy części społeczeństwa poddanego tak postępującej władzy państwowej co wiąże się ze stosowaniem sankcji niesformalizowanej, czyli społeczna izolacja w stosunku do takich osób. Brak potępienia zabójstw lub prześladowań pod ochroną władzy państwowej oznacza natomiast, że normy moralne wiążące jednostki zachowujące postawę obojętności wobec takich wydarzeń nie odpowiadają podstawowym pojęciom wartości. W krajach europejskich może to oznaczać zaburzenie struktury normatywnej, która przyjmuje takie olbrzymie rozmiary, że może być oceniana jako zagrażająca innym społeczeństwom, zwiastuje możliwość konfliktów z tymi społeczeństwami.

B)skutek jednoczący - ludzie odrzucają czynną patologię jak i sprawców. Odrzucenie będzie tym silniejsze im silniejsze będzie znaczenie naruszonego dobra. W zachowaniu patologicznym zazwyczaj naruszają największe dobro (np. zdrowie, życie, więzi). Reakcja wobec sprawców nacechowana jest surowością, odrzucenie sprawcy jest odruchem obronnym, który ma też swoją drugą stronę, powstaje poczucie wspólnoty ludzi, którzy czują się takim złem zagrożeni, poczucie wspólnoty może wynikać z współczucia lub może być dyktowane chęcią zwalczania zła. Poczucie prowadzi do zawartości danej społeczności, manifestuje, np. marsz żałobny.

C)skutek zabezpieczająco - ostrzegawczy - w każdym społeczeństwie istnieją napięcia, które wymagają rozładowania np. napięcia związane z niezadowoleniem ze swojej pozycji. Napięcie nie rozładowane może prowadzić do postawy rozgoryczenia, ale i do awantur, do niszczycielstwa, a nawet do działalności terrorystycznej. Skutek ten występuje rzadko, ale zachowanie patologiczne może być ostrzeżeniem przed jeszcze gorszym zjawiskiem. Patologia może stanowić sygnał ostrzegawczy na brak działania lub niedoskonałości instytucji lub wady struktur społecznych. Może to pozwalać na działania zabezpieczające. Najczęściej wskazuje się na złe cechy sprawców, a nie na złą strukturę i złe funkcjonowanie państwa.

Pożytki z dewiacji:

1)Reafirmacja norm - po potępieniu dewianta następuje przypomnienie norm dewiacji i zostaje wzmocniona ich moc oddziaływania na jednostkę i społeczeństwo co przyczynia się do świadomości ludzi.

2)Wzmocnienie solidarności grupy - ujednolicanie się grupy przez klasyfikację poglądów i ocen, a także gotowość do wspólnych działań. Społeczeństwo dostrzega zagrożenia ze strony wrogów, a członkowie grupy stają w obronie wspólnych interesów.

3)Jedność w stosunku do dewianta - reakcja społeczeństwa w stosunku do dewianta nie zawsze mają charakter punitywny (negatywny). Często społeczeństwo nie występuje przeciw młodzieży, lecz jednoczy się w celu przyjścia z pomocą. Działania występujące po uświadomieniu warunków i położenia dewianta mają charakter profilaktyczny, kompensacyjny.

4)Efekt kontrastu - dewiant przedstawia się całkowicie kontrastowo, w stosunku do konformistycznego społeczeństwa. Czasem ukaranie dewiantów publicznie jest środkiem kreowania konformizmu jako czegoś chwalebnego. Treści oskarżenia dewianta: „Nasze oburzenie na zachowanie odbiegające od normy jest dowodem naszej cnoty, że my nigdy nie popełniliśmy takiego czynu”.

5)Kreowanie przywództwa - niekiedy zachowanie dewiacyjne pomaga w promocji nowego społecznego przywódcy. Dynamika grupy często przebiega od gangów do ruchów społecznych. Przywódcy Ci dążą, do osiągania kolektywnych celów grupy (odwaga, umiejętność oddziaływania na ludzi).

6)Społeczna i kulturalna zmiana - dewianci mają pobierać zmiany społeczne i kulturalne (rewolucjoniści, innowatorzy), którzy w nielegalny sposób przyczyniają się do zmian i wprowadzają nowe symbole zachowań, później staną się one wzorami do naśladowania.

7)Środek ostrzegawczy - dewiacja może służyć Jako środek ostrzegawczy do zastoju społecznego (np. zwiększająca się liczba rozwodów, samobójstwa, itp. mogą być wskaźnikiem defektów w organizacji społeczeństwa).

8)Różnorodność i doznawanie wrażeń - niektóre dewiacje wpływają na zróżnicowanie osobowości, charakter. W społeczeństwie występuję zróżnicowanie w zakresie doznawanych wrażeń.

KRYMINOLOGIA

Termin kryminologia