I. Literatura za czasów dynastii julijsko-klaudyjskiej:

Dynastia w starożytnym Rzymie w latach 27 p.n.e. - 68 n.e.

Oktawian August (27 p.n.e.-14 n.e.); Tyberiusz (14-37); Kaligula (37-41); Klaudiusz (41-54); Neron (54-68).

Rządy Tyberiusza nie były okresem pomyślnym dla literatury. Cesarz bowiem łatwo dopatrywał się w utworach literackich aluzji do siebie i dworu cesarskiego - represje. Podobnie było za retora Kaliguli. Lepiej było za Klaudiusza, który interesował się pismami. Za poety Nerona ustanowiono agon - Neronia, a literatura rozwijała się najlepiej.

1. MAREK MANILIUSZ: poemat astronomiczny Astronomia - 5 ksiąg. Epopeja o charakterze dydaktycznym - w duchu filozofii stoickiej: opis znanego wówczas nieba z uwzględnieniem wpływu gwiazd na losy ludzi.

2. FEDRUS: ur. Macedonia/Tracja; wyzwolony niewolnik: zbiór bajek - 5 ksiąg: prolog/bajki/epilog. Bohaterami są zwierzęta lub ludzie - wady ludzkie i głupota. II części w bajce: przykład + pointa (myśl ogólna). Moralizowanie i satyra. Zwięzłość i krótkość. Wzorowany na Ezopie.

3. WELLEJUSZ PATERKULUS: HISTORIOGRAFIA: ekwita i przyjaciel Tyberiusza/senator/kwestor/pretor; Historia Romana - zarys historii w 2 księgach od upadku Troi do czasów współczesnych (30 n.e.). Dedykowana con. M. Winicjuszowi.

4. WALERIUSZ MAKSYMUS: HISTORIOGRAFIA: Czyny i słowa godne pamięci (Factorum et dictorum memorabilium) - 9 ksiąg. Zbiór przykładów zaczerpniętych z historii Rzymu i nie tylko. Rozdziały wg. tematów: o gniewie/męstwie/religii/przyjaźni/wierności. Przeznaczone dla retorów i historyków.

5. M. G. APICJUSZ: żył w I w. n.e., gastronom rzym.; jest mu przypisywane autorstwo pierwszej rzym. książki kucharskiej De re coquinaria libri decem zawierającej w 10 księgach ok. 500 przepisów kulinarnych. W rzeczywistości jest to kompilacja powstała w IV bądź V w. i oprócz jego przepisów zawiera inne receptury.

6. SENEKA MŁODSZY: rzymski filozof: ur. ok. 4 p.n.e. w Kordowie/Hiszpania, zm. 65 r., syn Seneki Starszego; retor, pisarz, poeta, konsul, filozof rzymski - stoik, piewca heroicznej etyki. Jego filozofia wywarła znaczny wpływ na chrześcijaństwo. Pisał tragedie przeznaczone do czytania. Wychowywał Nerona. W 63 roku wycofał się z polityki, a dwa lata później Neron zmusił go do popełnienia samobójstwa.

Autor następujących dzieł łacińskich:

+filozoficznych: ETYKA & CNOTA & DUALIZM duszy i ciała;

O łagodności (De clementia)

O życiu szczęśliwym (De vita beata)

O gniewie (De ira)

+10 dialogów (Dialogi) : konsolacje - dialogizowana diatryba;

+20 ksiąg listów moralnych (Epistularum moralium ad Lucilium libri XX);

+przyrodniczych:

Zagadnienia przyrodnicze (Quaestiones naturales): caelestia/sublimia/terrena;

+tragedii: Herkules szalejący (Hercules Furens); Herkules etejski (Hercules Oetaeus); Trojanki (Troades); Fenicjanki (Phoenissae); Medea; Fedra; Edyp; Agamemnon.

+ Apokolokyntosis (dosł. udynienie) - satyra na Klaudiusza - parodia apoteozy.

7. M. A. LUKAN: (39-65), rzymski historyk ur. Kordowie/Hiszpania. Studia filozoficzne i retoryczne w Rzymie i Atenach. Jeden z ulubieńców Nerona, otrzymał wysokie urzędy kwestora i augura. Skazany na śmierć za udział w spisku Pizona, popełnił samobójstwo. Z obszernej twórczości zachowała się jedynie nie dokończona epopeja historyczna w 10 księgach Pharsalia - o wojnie domowej między Cezarem i Pompejuszem. Był to utwór na owe czasy nowatorski (zerwanie z zasadami epopei klasycznej - ingerencja bogów zastąpiona stoicką ideą fatum), ma wyraźne oblicze polityczne. Wprowadzono tu opisy geograficzne, etnograficzne (czary, magia, demonologia) i przyrodnicze. Tragizm, pesymizm i wstrząsające efekty (sceny mordów, rzezi i pożarów) tworzą na wskroś oryginalne dzieło.

8. A. F. PERSJUSZ: (34-62), satyryk rzymski pochodzący z rodu ekwitów z Etrurii. Nauki pobierał w Rzymie. Interesował się poezją i filozofią stoicką. Satyry (6) Persjusza mają niewielki związek z otaczającym go życiem (krytyka poezji mu współczesnej i życia literackiego w Rzymie). Poeta czyni przedmiotem swych utworów problemy filozoficzno-moralne (filozofia stoicka = diatryby). Utwory charakteryzują się mało przejrzystą budową, zbyt zwięzłym i czasem niejasnym stylem. Persjusz nie był popularny w swojej epoce, uznanie zyskał w średniowieczu.

9. PETRONIUSZ: zwany Arbiter elegantiae (?-66 n.e.), doradca Nerona w sprawach dobrego smaku, konsul, następnie prokonsul Bitynii. Oskarżony przez Tygellina o udział w spisku Pizona, został skazany przez Nerona na śmierć. Uprzedzając wyrok popełnił samobójstwo. Uważany za autora epigramów i romansu o cechach awanturniczo-obyczajowych Satiricon, zachowanego we fragmentach, z którego najdłuższy to Uczta Trymalchiona (wydanie polskie 1923), opisująca przyjęcie u wzbogaconego dorobkiewicza. Utwór daje doskonały obraz życia codziennego, obyczajów i języka ówczesnego Rzymu. Prosimetrum = proza + wstawki metryczne.

I. Literatura za czasów dynastii Flawiuszów:

Flawiusze - dynastia w cesarstwie rzymskim panująca w latach 69-96. Do dynastii tej należeli: Wespazjan oraz jego synowie Tytus i Domicjan. Łagodne rządy tych cesarzy sprzyjały swobodnemu rozwojowi literatury. Wespazjan był szczodry wobec poetów i artystów. Sytuacja zmieniła się na gorsze za Domicjana.

10. WALERIUSZ FLAKKUS: (I wiek n.e.) - poeta rzymski. Był autorem dzieła Argonautica, powstałego między 70 r. a 95 r. i dedykowanego cesarzowi Wespazjanowi. Argonautica, historia wyprawy Jazona po Złote Runo, nawiązywała do utworu Apolloniosa Rodyjskiego pod tym samym tytułem. W 8 księgach swojego jedynego znanego dzieła Waleriusz Flakkus przedstawił dzieje Argonautów odmiennie od poprzednika, dodając nowe motywy, niektóre rozwijając, inne skracając i pomijając. Sama podróż została przesunięta na dalszy plan, uwypuklono natomiast poszczególne przygody + portrety psychologiczne. Urwana w połowie księga VIII pozwala przypuszczać, że Argonautica nie została ukończona.

11. SYRIUSZ ITALIK: (I w. n.e.) - napisał epopeję historyczną o II wojnie punickiej, pt. Punica w 17 księgach. Cieszył się życzliwością cesarzy - należał do arystokracji. Jego poemat jest napisany w duchu filozofii stoickiej. Głównym jego źródłem był Liwiusz, ale też Enniusz, Katon, Warron. Wzorem literackim był Wergiliusz. Między Eneidą i Punica istnieje wiele zbieżności w kompozycji i w poszczególnych scenach. Dzieło miało cel patriotyczny.

12. P.P. STACJUSZ: (ok. 45 - 96), poeta rzymski, urodzony w Neapolu, związany z dworem cesarza Domicjana. Utracił względy cesarza po opublikowaniu dzieła poświęconego wojnie z Germanami (De bello Germanico), po czym powrócił do Neapolu, gdzie zmarł. Zachowały się następujące utwory Stacjusza: Tebaida - poemat opisujący walkę synów Edypa o panowanie w Tebach; Achilleis - poemat o dziejach Achillesa; Silvae - zbiór wierszy o różnej tematyce i metrum, zawierający również panegiryki na cześć Domicjana. Są wśród nich utwory o budowlach, konsolacje żałobne i weselne epitalamium, itp.

13. PLINIUSZ STARSZY: (ur. 23 r. n.e. - zm. 79 n.e.) - historyk i pisarz rzymski. Urodzony w Etrurii, kształcił się w Rzymie. Należał do stanu ekwitów i pełnił różne funkcje wynikające z tej przynależności. Za czasów Wespazjana był prokuratorem (zarządcą) kolejno w Hiszpanii, Germanii, Galii i Afryce. Zginął w czasie wybuchu Wezuwiusza. Napisał wiele dzieł m.in.: Bella Germaniae libri XX (Historia Wojen Rzymian z Germanami). Jedynym dziełem zachowanym jest Naturalis historia (Historia naturalna), rodzaj encyklopedii w 37 księgach (kosmologia, geografia, botanika, fizjologia, mineralogia, itd.). Jest to kopalnia wiedzy i wyobrażeń czasów rzymskich.

14. M. F. KWINTYLIAN: (ok. 35 - ok. 96) - rzymski retor i pedagog w dziedzinie teorii wymowy. Pierwszy płatny z kasy państwowej nauczyciel retoryki. Urodził się w Calagurris/Hiszpania i z zawodu był adwokatem. Został kierownikiem pierwszej państwowej szkoły retorycznej, założonej przez Wespazjana. Natomiast cesarz Domicjan zaangażował Kwintyliana na nauczyciela synów swojej siostrzenicy, Domitilli. Jego najważniejsze dzieło w 12 księgach O kształceniu mówcy (łac. Institutionis oratoriae libri XII) zawiera nie tylko teorię wymowy, ale i uwagi o wychowaniu oraz ideał nauczyciela. Według Kwintyliana, mowa powinna uczyć, bawić i motywować. Aby poprawnie zbudować mowę, należy uwzględnić następujące elementy: inventio; dispositio; elocutio; memoriał; actio. Za wzór wymowy stawiał Cycerona.

15. M. W. MARCJALIS: (ok. 40 - ok. 104), rzymski poeta. W Rzymie przebywał przez 34 lata, dzieląc czas między obowiązki klienta i pracę literacką. W 98 r. wrócił do Hiszpanii. Uważany za twórcę epigramatu (krótki utwór liryczny o wyrazistej puencie). Sławił cesarza Domicjana. Zachowało się 15 ksiąg jego epigramów, zawierające wiersze okolicznościowe i erotyczne oraz satyry, a w Liber spactaculorum (Księga Widowisk) epigramy poświęcone otwarciu Koloseum. W Xenia (Upominki) i Apophoreta (Goścince) wiersze łączą się ze zwyczajem obdarowywania się podarkami z okazji Saturnaliów.

III. Literatura za czasów dynastii Antoninów:

Antoninowie jest to dynastia w cesarstwie rzymskim panująca w latach 96-192. Panowali zwykle w wyniku adopcji przez swojego poprzednika. Na panowanie tej dynastii przypada apogeum potęgi Rzymu, który objął swoim panowaniem tak dalekie terytoria jak Dacja (dzisiejsza Rumunia), Mezopotamia i Armenia. Do dynastii tej należeli: Nerwa, Trajan, Hadrian, Antoninus Pius, Marek Aureliusz, Werus i Kommodus. Czas panowania dynastii Antoninów często nazywa się złotym wiekiem cesarstwa. Zakończył się on na panowaniu syna Marka Aureliusza, Kommodusa. Pierwszych pięciu władców to tzw. dobrzy cesarze.

16. PLINIUSZ MŁODSZY: (ok. 61-113) - polityk, mówca, rzymski pisarz listów. Urodził się w Comum Novum (dziś Como w Lombardii). Po śmierci ojca, został adoptowany przez Pliniusza Starszego, który był jego wujem. Rozpoczął karierę urzędniczą za cesarza Domicjana, wycofał się jednak z życia publicznego zrażony terrorem. Powrócił do polityki za cesarza Trajana, który darzył go zaufaniem i powierzył mu namiestnictwo prowincji Bitynii i Pontu. Pliniusz był znakomitym mówcą, co potwierdza jedyna zachowana mowa (Panegiryk) na cześć cesarza Trajana. Do historii przeszedł jako epistolograf. Zachowało się jego 247 listów (Epistulae) z lat 97-109, które stanowią wspaniały obraz życia w tych czasach. Pliniusz pisał o wybuchu Wezuwiusza, pogrzebach, narodzinach, życiu w mieście i na wsi. Wartość największą stanowią listy do Tacyta (gdzie opisana jest m.in. śmierć Pliniusza Starszego) oraz listy do cesarza Trajana(m.in. o prześladowaniu chrześcijan). Na uwagę zasługuje styl Pliniusza Młodszego - jasny, rzeczowy, zwięzły. Jego listy, w odróżnieniu od np. korespondencji Cycerona były od początku przeznaczone do publikacji, nie jest to więc korespondencja prywatna.

17. G. T. SWETONIUSZ: (około 69 - 130) - sekretarz i historyk, pisał łaciną i greką.

Pochodził ze stanu ekwickiego. Jego ojciec, Swetoniusz Laetus, był trybunem wojskowym przy XIII legionie. Przyjaźnił się z Tacytem i utrzymywał bliskie kontakty z Pliniuszem Młodszym, który wstawił się za nim u cesarza Trajana, w jednym ze swych listów. Większość wiadomości, które posiadamy o Swetoniuszu, pochodzą z korespondencji Pliniusza. Około roku 120 został sekretarzem kancelarii cesarskiej Hadriana. Jednak już rok później zwolniono go, wówczas poświęcił się twórczości literackiej. Na ten okres przypada wydanie słynnych Żywotów Cezarów. Zawierają one biografię Juliusza Cezara, Oktawiana Augusta, Tyberiusza, Kaliguli, Klaudiusza, Nerona, Galby, Otona, Witeliusza, Wespazjana, Tytusa i Domicjana. Są one ważnym źródłem, uzupełniającym relację Tacyta. Szczególną wartość ich polega na opisie obyczajowości cesarskiej. Każda biografia, w mniejszym bądź większym stopniu, zachowuje trójpodział. Na część chronologicznie poprawną, dalej opisuje cechy charakteru władcy (species), a w końcowych partiach ich śmierć, poprzedzaną zawsze znakami wróżebnymi. Do naszych czasów zachowały się oprócz Żywotów cezarów (De vita Caesarum), fragment dzieła O słynnych mówcach i nauczycielach (De grammaticis et rhetoribus), będące częścią większej całości De viris illustribus.

18. M. K. FRONTON: ur. 100 r. - 170 r.n.e. pochodził z Cirta/Afryka. Antoninus Pius powierzył mu wychowanie dwóch synów - Marka Aureliusza i Werusa. Retor i adwokat. Pisał po łacinie i grecku, chętnie odwoływał się do dawnej literatury, m.in. Katona Starszego, Enniusza, Plauta, itp. Retoryka według niego zastępuje filozofię. Autor listów do cesarzy, a także do przyjaciół. Wygłosił mowę przeciw chrześcijanom. Napisał pochwałę dymu i kurzu oraz pochwałę lenistwa. Jego dzieła historyczne - O wojnie z Partami (De bello Parthico) oraz Zasady historii (Principia historiae). Zagadnienia literackie i gramatyczne u niego.

19. GELIUSZ AULUS: (ok. 135-165), rzymski poeta (przyjaciel Frontona i podobnie jak on zwolennik archaizmu). Studiował w Atenach i tam czytał wielu autorów starożytnych, z których sporządzał ekscerpty (wypisy). Autor Nocy attyckich (Noctes atticae) w 20 księgach (8 zaginęła), utworu w rodzaju encyklopedii zawierającej wiadomości o poezji greckiej i rzymskiej, fragmenty dzieł (najczęściej zaginionych) i opinie krytyki (rzeczywiste dysputy relacjonowane przez Geliusza). Swe dzieło napisał w formie rozmów z wyimaginowanymi ludźmi na najrozmaitsze tematy: gramatyka, literatura, język, historia, itp.

20. L. M. APULEJUSZ: najwybitniejszy autor tego okresu, pochodził z Afryki - ur. ok. 125 r. w Madaurze, uczył się w Kartaginie i w studiował w Atenach. Podróżował po Grecji i na Wschód - poznał filozofię i misteria religijne. Był filozofem i mówcą. Apulejusz bronił się w mowie sądowej Obrona (Apologia) lub Mowa o magii (Oratio de magia) przed zarzutem uwiedzenia żony - Pudentilly. Najsłynniejsze jego dzieło do Metamorfozy w 11 księgach. Bohaterem jest Lucjusz, podróżujący po Tesalii, słynącej z czarów. Tam przemieniony został w osła - zamiast w ptaka. Zbójcy go uprowadzają i zaczynają się jego przygody, aż odzyskuje swą postać. W dziele zawarta jest baśń o Amorze i Psyche. Był neoplatonikiem - napisał O bóstwie Sokratesa (De deo Socratis) - o dajmonach oraz O Platonie i jego nauce (De Platone et eius dogmate), a także O świecie (De mundo).

21. P. K. TACYT: (około 55-120) - jeden z najsłynniejszych historyków rzymskich. Był rodowitym Rzymianinem, ale urodził się prawdopodobnie w Galii. Uczył się retoryki u Kwintyliana. W 77 roku ożenił się z córką konsula Agrykoli, który podbił Brytanię i został jej namiestnikiem. Tacyt był homo novus, czyli pierwszą osobą w rodzie, która objęła wyższe urzędy i weszła do senatu. Był kwestorem, pretorem, prokonsulem w Azji. Urzędy te odciągały go od pracy historyka, którą podjął po świadomym zrezygnowaniu z funkcji mówcy. Dialog w czasie terroru wprowadzonego przez Domicjana był anonimowy. Prawdopodobnie za cesarza Trajana wydał już pod swoim nazwiskiem pracę De vita et moribus Iulii Agricolae (Żywot Juliusza Agrykoli). Była to praca poświęcona teściowi, ale malująca jego życie na szerokim tle historycznym. Następnie napisał pierwszą monografię etnograficzną obcych plemion - Germanię. W dziele tym uderza rzetelność i obiektywizm autora. Kilka wzmianek odnosi się do plemion zamieszkujących ziemie dzisiejszej Polski (lud Lugiów i Wenetów). Głównymi książkami Tacyta są Dzieje i Roczniki. W pierwszej pracy Tacyt opisuje rządy Domicjana i Wespazjana. W drugiej - dzieje dawniejsze od Tyberiusza do Nerona. Autor starał się być w tych dziełach obiektywny. Pisał sine ira et studio (bez gniewu i stronniczości), umiejętnie korzystał ze źródeł.

22. L. E. FLORUS: (ur. ok. 70 n.e. - zm. ok. 140 n.e.), rzymski historyk piszący w czasach cesarza Hadriana. Autor Zarysu dziejów rzymskich (Epitomae) w 2 księgach. Dla datowania Epitomy pomocna jest wzmianka we wstępie o cesarzu Trajanie oraz informacja, że od Cezara Augusta do czasów Florusa minęło niewiele mniej niż 200 lat. Głównym źródłem Florusa był Tytus Liwiusz. Salustiusz dostarczył mu natomiast materiału do opisu wojen z Jugurtą i Katyliną, a Cezar do opisu podboju Galii i wojny z Pompejuszem. Jego praca jest krótką syntezą dziejów Rzymu, od założenia miasta aż do 9 n.e., napisaną w duchu historiografii stoickiej. Florus przedstawił historię narodu rzymskiego według podziału na podstawie analogii z okresami życia człowieka - okres dzieciństwa, młodości, wieku dojrzałego i starości. Dziełko to pod względem formy stanowi przykład kwiecistego stylu retorycznego, panującego w ówczesnej literaturze rzymskiej.

23. D. J. JUWENALIS: (ok. 60 - po 127), satyryk rzymski, jeden z najwybitniejszych w starożytności. Retor, deklamator. Tworzył za cesarzy Trajana i Hadriana. 16 satyr w 5 księgach ostro piętnuje obyczajowość ówczesnego Rzymu, od arystokracji po męty społeczne. Język potoczny. Jego powiedzenia weszły do światowego słownictwa, np. Zdrowy duch w zdrowym ciele. Zanim rozpoczął publikować satyry - był retorem. Porusza różne tematy: krytykuje homoseksualizm, położenie klientów, poetów, przeciw kobietom, złe modlitwy, zły przykład ojców dla synów, przeciw kanibalizmowi. Przedstawił epokę Domicjana: realizm/pesymizm `difficile est satiram non scribere'. Posługuje się środkami retorycznymi: pytania retoryczne, sentencje, apostrofy, itp.

24. NEMEZJANUS: (III w.), poeta rzymski pochodzący z Kartaginy. Autor poematu o polowaniu (Cynegetica), który opisuje psy, konie i przyrządy myśliwskie oraz 4 sielanek. Sielanki wykazują silny wpływ Wergiliusza. Wartość utworów jest niewielka, zauważalne odwrócenie się od tematyki mitologicznej. W pierwszej opisane zawody śpiewacze pasterzy, w drugiej - zakochanie, w trzeciej - pochwała Bachusa przez Pana, a w czwartej znowu pieśni miłosne.

LITERATURA POGAŃSKA:

25. D. M. AUZONIUSZ: (ur. ok. 310 roku w Bordeaux (Galia), zm. w roku 395) - starożytny poeta i retoryk. Był synem lekarza greckiego pochodzenia. Kształcił się w Bordeaux i Tuluzie. W 364 roku, został wychowawcą syna cesarza Walentyniana I - Gracjana, a w 383 - prefektem pretorianów i konsulem. Po śmierci cesarza Gracjana powrócił do Bordeaux. Większość jego twórczości ma charakter pogański. Pod wpływem chrześcijaństwa powstały jedynie utwory Modlitwa poranna, Wiersze paschalne, Modlitwa w wierszach ropalicznych. Jego utwory okolicznościowe są pisane w różnych miarach metrycznych: heksametrach, dystychach elegijnych, itp. Najobszerniejszym i najlepszym poematem jest Mozela (Mosella) - podróż po rzece Mozeli. Opis rzeki, przyrody, ryb, ludów. Wykorzystywał w swojej twórczości mitologię grecką i rzymską (mimo że być może był chrześcijaninem), dbał gł. o formę i efekty retoryczne. Autor wierszowanych Wspomnień o profesorach z Burdigali (Commemoratio professorum Burdigalensium), wierszowanej historii 12 cesarzy rzymskich (Caesares), wzorowanej na dziele Swetoniusza, epigramatów na cześć zmarłych członków rodziny (Parentalia), epitafiów bohaterów trojańskich, opisu 20 najznakomitszych miast cesarstwa rzymskiego (Ordo urbium nobilium) i zachowanego częściowo utworu Opis dnia (Ephemeris) - dziennik autora.

26. K. KLAUDIAN: (zm. 404) - rzymski poeta. Urodził się w Aleksandrii. Do Rzymu przybył w 394 roku. Był dworskim poetą cesarza Honoriusza, pisał panegiryki na cześć cesarza i wodza Stilichona. Jego przekonania religijne budzą kontrowersje wśród badaczy, część z nich zaprzecza, iż był chrześcijaninem. Wskazuje na to m.in fakt, że Klaudian pisał hymny do pogańskich bogów. Był wybitnym poetą, uchodził w swych czasach za drugiego Homera. Obok utworów świeckich, napisał po grecku 20-wersowy poemat Pieśń o Zbawcy, będący zwięźle ujętą chrystologią. Jego autorstwa jest również Hymn o Chrystusie, natomiast utwory Pochwała Chrystusa oraz Cuda Chrystusa są przez badaczy uważane za nieautentyczne. Ostatni wybitny poeta starożytnego Rzymu. Utwory zaczął pisać po grecku, np. Gigantomachia, później po łacinie. W panegirykach widoczny jest stały schemat kompozycyjny: dedykacja/pochwała ojczyzny bohatera/ młodość/ charakter/czyny - istota panegiryku/ życzenia. Wprowadza do utworów bogów i postacie mitologiczne, m.in. upersonifikowany Rzym. Zaślubiny Honoriusza uczcił utworem weselnym - epitalamium (por. Safona/Katullus/Stacjusz). Pisał poematy o tematyce mitologicznej - O porwaniu Prozerpiny (De raptu Proserpinae) w 3 księgach. Są w nim aluzje do sytuacji w Rzymie (por. Wergiliusz/Owidiusz).

27. A. MARCELINUS: (ur. ok. 330 w Antiochii, zm. po 392) - autor Res gestae (Dzieje), historii Rzymu obejmującej lata od panowania cesarza Nerwy (96) do roku 378 - do Walensa. Głównym źródłem informacji o życiu pisarza jest jego własne dzieło - służył w armii rzymskiej, a w 363 r. brał udział w wyprawie Juliana Apostaty przeciw Persom. Zachowały się jedynie ok. 15 ksiąg (353-378). Dużą rolę odgrywa element biograficzny - charakterystyka, listy, mowy, dygresje różnorodne. Naśladuje Tacyta - kontynuuje jego dzieło (Roczniki).

28. K. A. SYMMACHUS : ok. 345 - 402 n.e. pochodził z rodu arystokratycznego, konsul. Obrońca i propagator dawnych tradycji rzymskich i religii - szczególnie przywiązany do senatu i zwolenników dawnej literatury. Działalność jego przypadła na rządy cesarzy - zwolenników chrześcijaństwa od Walentyniana I do Teodozjusza I Wielkiego. Zachowały się fragmenty 8 mów, które wygłaszał w senacie lub wobec cesarzy, m.in.: panegiryki na ich cześć. Pozostawił również zbiór 900 listów - księga X zawiera sprawozdania (relationes).

29. A. T. MAKROBIUSZ: rzymski pisarz (jednak nierzymskiego pochodzenia, prawdopodobnie Grek), żyjący i tworzący na przełomie IV i V wieku. Najważniejszym dziełem Makrobiusza są liczące 7 ksiąg Saturnalia, quasi-encyklopedia napisana w formie dialogu. W serii rozmów między znakomitymi Rzymianami z okazji święta Saturnaliów Makrobiusz zawarł wiele informacji z dziedziny m.in. historii, mitologii i filologii. Makrobiusz był także autorem cenionego w okresie średniowiecza komentarza do Snu Scypiona (Somnium Scipionis) z zakończenia De republica Cycerona, rozważającego zagadnienie duszy w duchu filozofii neoplatonizmu. Z trzeciego znanego nam dzieła Makrobiusza, rozprawy gramatycznej De differentiis et societatibus Graeci Latinique verbi, zachował się tylko wyciąg.

30. A. POCZĄTKI LITERATURY CHRZEŚCIJAŃSKIEJ:

Obok zamierającej literatury pogańskiej powstaje młodociana, pełna życia literatura chrześcijańska, która zwolna lecz ciągle wzrastać będzie. Chrystianizm rozszerzał się na początku przeważnie między prostaczkami. Umysły oświecone światłem nowej religii, zdumione jej wielkością, odpychały od siebie wszelkie postronne dociekania i wywody filozoficzne. Prawdę nauki chrześcijańskiej, stwierdzoną cudami, lękano się formułować innymi wyrazy niż te, w jakich została ona podaną. Trzy wieki upłynęły, nim zaczęto się zajmować retoryką i historią; początkowa literatura chrześcijańska była wyłącznie teologiczną. Styl jej był jak najprostszy, gdyż mówiła ona o prawdzie nie potrzebującej żadnej ozdoby literackiej. I jak literatura grecka zaczęła się od poezji, tak chrześcijańska od prozy. Językami, którymi literatura kościelna posługiwać się będzie, są grecki i łaciński.

Kościoły, jakie powstały w państwie Rzymskim, czując się zjednoczonymi przez wspólną wiarę, udzielały sobie wiadomości o losach swoich, skutkiem czego z owych czasów posiadamy tylko listy Ojców apostolskich. Klemens z Rzymu, syn senatora, uczeń apostołów Piotra i Pawła, wyświęcony przez nich na biskupa i trzeci następca Piotra na stolicy rzymskiej, napisał 4 listy, dwa do Koryntian, aby spory, jakie między nimi wynikły, uspokoić, i dwa do dziewic (Epistolae ad virgines), których treścią jest pochwała dziewictwa. Listy te napisane greczyzną klasyczną, pełne są miłości, czystej wiary i mądrości głębokiej. "Pasterz" Hermasa wskazuje, jak należy pielęgnować w sobie ducha chrześcijańskiego i jak życie do nauki Chrystusa stosować. Św. Ignacy Antiocheński, jak wiemy, wysłany został z rozkazu cesarza Trajana do Rzymu na śmierć męczeńską. Ze Smyrny wysłał listy do chrześcijan w Efezie, Magnezji i Tralles; napisał także list do Rzymian.

II wiek postawił chrześcijaństwo przed nowymi problemami. Chrześcijanie musieli zmierzyć się z prześladowaniami, konfrontacją z religią i kulturą pogańską, a szczególnie z oskarżeniami, jakie przeciwko nowej religii wysuwał świat pogański. W tej sytuacji powstawały apologie, czyli mowy w obronie religii chrześcijańskiej.

Chronologicznie patrystyka zmieniała swój charakter ze względu na postanowienia soborowe w: Nicei (325) i Chalcedonie (451). Po 325 r. przeżyła już rozkwit w postaci samodzielnych systemów. Natomiast po 451 r. nastąpił już jej schyłek. Poszczególne okresy określa się jako: wstępny, rozkwitu, schyłkowy. Podział okresów patrologii jest więc następujący:

Ojcowie przednicejscy (do 325 r.)

• Ojcowie Apostolscy (np. Ignacy Antiocheński)

• Apologeci (Justyn Męczennik, Tertulian)

• Pierwsi teologowie (Ireneusz, Tertulian, Hipolit, Klemens, Orygenes)

Złoty wiek patrologii (do Sob. Chalcedońskiego, 451 r.)

• łac.: Hilary, Ambroży, Rufin, Hieronim, Augustyn

• gr.: Atanazy Wielki, Ojcowie kapadoccy, Jan Chryzostom, Cyryl z Aleksandrii

• syr.: Afrahat, Efrem

Wiek IV/V jest okresem wielkiego rozwoju literatury chrześcijańskiej - zarówno w świecie greckim, jak i łacińskim. Proza chrześcijańska posługuje się różnymi formami, m.in.: formą listu, kazaniem-traktatem, dialogiem, polemiką czy satyrą. Najwybitniejszymi przedstawicielami byli: św. Ambroży, Hieronim i Augustyn.

31. PRZEKŁADY:

Pierwsze pokolenia chrześcijan posługiwały się Biblią Grecką jako napisaną w zrozumiałym dla nich języku (próbę usystematyzowania istniejących greckich przekładów pism Starego Testamentu podjął Orygenes). Od połowy II w. łacina zaczęła wypierać grekę. We wschodniej części basenu Morza Śródziemnego greką posługiwano się do najazdów arabskich w VII w., lecz na Zachodzie długo przedtem święciła triumfy łacina. Poczynając od II w. posługiwała się nią coraz większa liczba chrześcijan, którzy w ogóle nie znali hebrajskiego ani aramejskiego i stopniowo tracili kontakt z greką. W takich okolicznościach powstawały łacińskie przekłady ksiąg świętych, obejmujące zarówno Stary, jak i Nowy Testament. Zjawisko przekładu jako takie przyjęło się już, tak że fakt tłumaczenia nie był niczym zaskakującym. Nowe były jednak metody, a także rezultaty działalności translatorskiej. Wszystkie te przekłady ksiąg świętych na łacinę objęto mianem Vetus Latina (przekłady starołacińskie). Powstawały one przez ponad półtora wieku, do czasu kiedy św. Hieronim (ok. 347-419 r.) podjął się pracy nad dziełem, które później otrzymało nazwę Wulgata. Już w drugiej połowie II wieku n.e. powstały pierwsze przekłady łacińskojęzyczne Pisma Świętego, w rzymskiej prowincji na północy Afryki, Kartaginie, w południowej Galii.

W 383 roku biskup rzymski Damazy, zwany I-szym, polecił mnichowi Hieronimowi (ok. 340-419) dokonać przeglądu, korekty i kompilacji tych łacińskich przekładów. W 386 roku Hieronim przeniósł się do Betlejem, gdzie rozpoczął w 390 roku tłumaczenie ksiąg Samuelowych i Królewskich zarówno jednak z przekładów starołacińskich, greckich, w tym Septuaginty, jak i tekstów hebrajskich, którego to języka nauki w Betlejem się podjął podczas dyskusji z uczonymi żydowskimi. Finalnym produktem jego prac było przetłumaczenie na łacinę większości tekstu Biblii hebrajskiej. Księgę Psalmów pozostawił Hieronim w tłumaczeniu Orygenesa. Podstawą dla Hieronima do tłumaczenia Nowego Testamentu były przekłady starołacińskie, skorygowane jednak niektórymi tekstami greckimi. Reasumując - dzieło Heronima nie było przekładem jednolitego tekstu, było zaś niczym więcej, jak tylko kompilacją opartą na przenajróżniejszych podstawach.

Pierwsze przekłady Biblii na łacinę, tzw. Afra (z łac. afrykańska) oraz Itala (z łac. italska) pojawiają się odpowiednio w II wieku n.e. i III wieku n.e. Językiem liturgicznym chrześcijan jest wówczas greka. Jednak znajomość greki na zachodzie imperium (w przeciwieństwie do łaciny, która jest językiem ludu) zaczyna szybko zanikać, w związku z czym w połowie IV wieku n.e. następuje wprowadzenie łaciny do liturgii. Na przełomie IV i V wieku n.e. św. Ambroży układa łacińską liturgię mszy tzw. ambrozjańskiej, a św. Hieronim dokonuje kanonicznego przekładu Biblii na łacinę, jest to tzw. Wulgata. Łacina stała się także językiem teologii Kościoła zachodniego, dzieła Ojców Kościoła i innych autorów powstałe na przestrzeni tysiąca lat, od Tertuliana (ok. 155-220) do Papieża Innocentego III (1161-1216) , zostały wydane m.in. w monumentalnym zbiorze złożonym z 217 tomów, nazwanym Patrologia Latina.

32. AKTA MĘCZENNIKÓW:

Wielkie znaczenie dla historii prześladowań posiadają opisy męczeństwa chrześcijan. Ze względu na wartość historyczną, pisma te dzieli się na trzy grupy:

1. Akta męczenników (Acta martyrum) zawierają odpisy dokumentów z procesów sądowych. Przesłuchania i procesy sądowe miały charakter publiczny i były stenografowane przez urzędowych sekretarzy (lub chrześcijan obecnych na procesach) oraz przechowywane w archiwach sądowych. Relacje te były przepisywane i przechowywane przez chrześcijan, którzy mieli bezpośredni dostęp do archiwów lub przez przepłaconych sekretarzy. Zachowały się tylko niektóre relacje, ponieważ władze rzymskie konfiskowały znalezione w czasie rewizji odpisy i je niszczyły. Historyczność tych dokumentów jest pewna i niepodważalna. Do najcenniejszych należą:

a. Akta męczeńskie św. Justyna i towarzyszy (Martyrium s. Justini et sociorum), skazanych na śmierć z rozkazu prefekta Rzymu, Rustyka, około roku 165, za cesarza Marka Aureliusza.

b. Akta męczenników scylitańskich, są urzędowym protokołem z procesu, który miał miejsce w Kartaginie, dnia 17 lipca 180 roku, przeciw 12 chrześcijanom, którzy zostali skazani na śmierć przez ścięcie. Wyrok został wykonany tego samego dnia. Jest to najstarszy tekst chrześcijański napisany po łacinie.

c. Akta prokonsularne św. Cypriana biskupa Kartaginy, który został ścięty dnia 14 września 258 r. w Kartaginie.

2. Męczeństwa (Passiones). Do tej grupy należą pisma zawierające relacje naocznych świadków, ubogacone często komentarzem piszącego lub materiałem autobiograficznym, wiarygodne, o dużej wartości historycznej.

a. Męczeństwo św. Polikarpa (zob. Polikarp).

b. Listy gminy z Vienne i Lyonu do gmin chrześcijańskich w Azji i Frygii, zachowane u Euzebiusza, o prześladowaniu w Lyonie w roku 177 (lub 178). Autor nie przemilcza apostazji wielu chrześcijan. Wśród męczenników znalazł się 90-letni biskup Lyonu, Potyn oraz niewolnica Blandyna.

c. Męczeństwo Perpetuy i Felicyty, zawiera opis kolejnych etapów męczeństwa (aresztowanie, pobyt w więzieniu i śmierć) 5 katechumenów.

3. Legendy. Do tej grupy należy zaliczyć budujące opowiadania o męczennikach, powstałe najczęściej po upływie wielu lat od opisanych wydarzeń. Spośród nich należy wyróżnić legendy, w których fakty prawdziwe zostały pomieszane z wydarzeniami zmyślonymi, od opowiadań stanowiących wytwór czystej fantazji, pozbawionych jakiegokolwiek waloru historycznego. Nie wyklucza to ich pozytywnej roli dydaktycznej, jaką mogły spełniać w ciągu minionych wieków.

33. TERTULIAN: (ur. pomiędzy 150 a 160, zm. 240) - łaciński teolog z Afryki Północnej - Kartaginy, nawrócony na chrześcijaństwo w 190 roku, stał się jego najgorliwszym w owym czasie apologetą. Pierwszy znany autor chrześcijański piszący po łacinie - Ojciec Kościoła. Syn rzymskiego centuriona, wykształcony w dziedzinie prawa, retoryki i filozofii. Przyjął chrzest jako dorosły, kwestia święceń kapłańskich nie jest wyjaśniona. Żył w małżeństwie. Napisał bardzo osobisty traktat "Do żony" ("Ad uxorem"). Około 207 roku przeszedł do montanistów i założył własną sektę tertulianistów, która istniała jeszcze za czasów Augustyna z Hippony (354-430).

Stosował pojęcia prawnicze do uzasadnienia prawd wiary. Zakładał sprzeczność wiary i rozumu (credo, quia absurdum - "wierzę, ponieważ jest nie do wiary"). Potępiał filozofię, jako drogę do herezji. Z bogatego dorobku Tertuliana zachowało się ok. 30 dzieł, w tym m.in. przed 207 - katolickie, po 207 - montanistyczne: Ad martyras, Ad nationes (Do pogan) & Apologetyk, De poenitentia, De spectaculis (O igrzyskach), De oratione, De batpismo, Adversus Praxean (Przeciw Prakseasowi) - najlepsze przednicejskie sformułowanie doktryny Trójcy Świętej. Tertulian był również autorem licznych tekstów apologetycznych i ascetyczno-moralnych. Największą jego zasługą jest przystosowanie łaciny - głównie przez stworzenie wielu nowych terminów - do wykładu głoszonej dotąd w języku greckim wiary.

34. MINUCJUSZ FELIKS: Żył na przełomie II/III wieku. Pochodził prawdopodobnie z Cyrty (Afryka północna), z rodziny pogańskiej. Otrzymał znakomite wykształcenie prawnicze, filozoficzne i retoryczne. Przez wiele lat działał w Rzymie jako adwokat. Jako człowiek dojrzały przyjął chrześcijaństwo. Napisał dialog Oktawiusz (Octavius). Pismo to poświęcił zmarłemu przyjacielowi Oktawiuszowi Januariuszowi. Uczestnikami dialogu są: chrześcijanin Oktawiusz, adwokat rzymski, pochodzący z północnej Afryki, poganin Cecyliusz, pochodzący z Cyrty (Numidia w płn. Afryce) oraz Minucjusz Feliks, który występuje w roli rozjemcy. Dialog wywiązuje się podczas jesiennego spaceru przyjaciół wzdłuż plaży w Ostii. Gest kultu pogańskiego Cecyliusza zapoczątkował wielogodzinną dyskusję, która skończyła się nawróceniem Cecyliusza na chrześcijaństwo. Sposób dowodzenia, który przeprowadza Minucjusz w swym dziele, ma charakter filozoficzny. Autor nie odwołuje się do argumentów zaczerpniętych z Biblii. Wzoruje się na dialogu Cycerona - De natura deorum. Prezentuje ideał filozofii stoickiej. Liczne są też reminiscencje do twórczości pisarzy pogańskich: Homera, Ksenofonta, Horacego, Wergiliusza, Platona, Seneki oraz do pisarzy chrześcijańskich: Justyna, Tacjana, Atenagorasa i Teofila z Antiochii. Ścisła jest zależność tego pisarza od dzieła Tertuliana, Apologetyk, napisanego około 197 roku. Uczeni dyskutują problem wzajemnej zależności obu tych pism, tj., czy Minucjusz korzystał z Tertuliana, czy odwrotnie - Tertulian z Minucjusza.

35. CYPRIAN: (ur. ok. 200 lub 210 w Tunezji, zm. 14 września 258 niedaleko Kartaginy) - biskup Kartaginy i męczennik za wiarę, pisarz apologeta chrześcijaństwa, jeden z Ojców Kościoła, święty katolicki i prawosławny. Przez większą część życia był adwokatem i retorem. Pod wpływem kapłana Cecyliusza, przyjął chrześcijaństwo i rozdał ubogim wszystko co posiadał. Przyjął chrzest w 245 roku i wkrótce potem święcenia kapłańskie. Godność biskupa otrzymał w 248 roku.Toczył długotrwałe spory z papieżem Stefanem I o ważność chrztu heretyków. Cyprian uważał taki chrzest za nieważny. Jego stanowisko w tej sprawie zostało ostatecznie odrzucone przez Kościół. Jednocześnie występował w obronie papiestwa, przeciw herezji Nowacjana. Miał powiedzieć: extra Ecclesiam salus nulla - poza Kościołem nie ma zbawienia. A także: nie może mieć Boga za swego Ojca ten, kto nie ma Kościoła za swą matkę.

Pierwsze pisma Cypriana, Ad Donatum, to monolog do przyjaciela. Mówi o tym, jak oświecony przez Boga i umocniony nawróceniem widzi, iż inaczej nie jest możliwe pokonanie grzechu. Opisuje rzymską społeczność, widowiska gladiatorów, niesprawiedliwość prawa, pustkę politycznych sukcesów. Jako jedyną ucieczkę ukazuje umiarkowanie, roztropność i chrześcijańskie życie modlitwy. Najważniejszym dziełem Cypriana jest De Catholicae Ecclesiae unitate (Jedność Kościoła katolickiego). Apologetyczny charakter ma natomiast pismo Ad Demetrianum (Do Dometriana) - broni chrześcijan w związku z zarazą. Następnie De mortalitate (O śmierci) - o zmartwychwstaniu i życiu wiecznym. De bono patientiae - (O zaletach cierpliwości). De dominica oratione - (O modlitwie niedzielnej). De habitu virginum - (O stanie dziewic). De lapsis (O upadłych) Ponadto jego listy zawierają oficjalne dokumenty i stanowią źródło do poznania dziejów Kościoła w III w. Biorąc pod uwagę jego pisma można stwierdzić, że piękno stylu jest rzadkie i niezrównane w porównaniu z innymi łacińskimi Ojcami Kościoła, może z jednym wyjątkiem, jaki stanowią niedościgłe pisma św. Hieronima.

36. LAKTANCJUSZ: (ok. 250 - ok. 320), pisarz, teolog i apologeta chrześcijański. Zwalczał gnostycyzm przy jednoczesnej adaptacji jego elementów mających wartość dla chrześcijaństwa. Miał wielki wpływ na rozwój chrześcijańskiego teizmu. Autor pisanego klasycznym językiem Divinarum Institutionum libri VII, przez co zyskał przydomek Cicero Christianus. Cesarz Dioklecjan powołał go na stanowisko nauczyciela do Nikomedii, gdzie uczył między innymi urzędników cesarskiego dworu. Po okresie dłuższego sympatyzowania z chrześcijaństwem, prawdopodobnie właśnie w Nikomedii przyjął chrzest. Po rozpoczęciu prześladowań w 303 roku, stracił swoje stanowisko. Pod koniec życia został wychowawcą najstarszego syna Konstantyna Wielkiego, Kryspusa. Był jednym z ideologów Nowej Republiki, powstałej w wyniku reform cesarza Konstantyna. Cel jego dzieła Divinae Institutiones był ten sam co wcześniej De oficiis Cycerona. M.in. życie rodzinne w jego wizji, wyrażonej w ks. 5, miało być odnowione i być przede wszystkim wspólnotą polegającą na wierności przyjętym przez oboje małżonków ideałom, a nie instytucją należącą do porządku ekonomicznego, regulowaną prawem własności. Do najważniejszych dzieł autorstwa Laktancjusza można zaliczyć: Divinae Institutiones (Podstawy nauki Bożej) napisane w latach 304-313 - streszczenie EPITOME; De ave Phoenice (O ptaku Feniksie); De ira Dei (O gniewie Bożym); De mortibus persecutorum (O śmierci prześladowców) (ok.314) - paszkwil na cesarzy - prześladowców chrześcijan.

NOWACJAN: ur. w Rzymie, na przełomie II/III wieku. Z natury bardzo uzdolniony, otrzymał wykształcenie filozoficzne i retoryczne. Przyjął chrzest podczas ciężkiej choroby. Nie otrzymał bierzmowania. Papież Fabian (236-250) udzielił mu święceń kapłańskich, mimo sprzeciwu kleru i części wiernych. Z czasem uzyskał wysoką pozycję wśród kleru rzymskiego. Świadczą o tym dwa listy pisane w imieniu diakonów i kapłanów rzymskich do biskupa Kartaginy - Cypriana podczas drugiego wakatu na stolicy rzymskiej (250-251) po śmierci papieża Fabiana. Nowacjan podzielał zdanie Cypriana, który domagał się pokuty kościelnej od tych, którzy wyparli się wiary podczas prześladowań (lapsi). W roku 251 biskupem Rzymu został wybrany Korneliusz, który przyjął złagodzoną wersję pokuty kościelnej przepisanej dla “upadłych” (lapsi). Nowacjan zawiedziony w swych rachubach (sam pragnął zostać biskupem Rzymu), przeciwstawił się papieżowi Korneliuszowi, stojąc na pozycjach skrajnego rygoryzmu. Uważał, że ci, którzy wyparli się wiary, winni być na zawsze wykluczeni ze społeczności kościelnej. Nowacjan pozyskał zwolenników w osobach trzech biskupów italskich, którzy udzielili mu konsekracji biskupiej. Tym samym stał się pierwszym antypapieżem i zapoczątkował schizmę w Kościele rzymskim, stojąc na czele sekty nowacjan. Synod rzymski, 360 biskupów, wyłączył ich z Kościoła katolickiego. Pisma: O Trójcy Świętej (De Trinitate), główne dzieło dogmatyczne Nowacjana, pisane prozą rytmiczną. O pokarmach żydowskich (De cibis Iudaicis). Wykazuje, że przepisy Starego Testamentu dotyczące spożywania pokarmów należy interpretować w sensie duchowym. O widowiskach (De spectaculis). Zwalcza tych, którzy brali udział w widowiskach pogańskich oraz usiłowali to wytłumaczyć, powołując się na przykład Dawida, który tańczył. O zaletach wstydliwości (De bono pudicitiae). Zawiera pochwałę wstydliwości, czystości i dziewictwa. Wstydliwość (czystość) przydaje ciału właściwą godność; życiu moralnemu przysparza chwały; życiu seksualnemu nadaje charakter sakralny; jest obroną skromności. Wstydliwość jest źródłem czystości i pokoju rodzinnego, koroną zgody, matką niewinności. Dziewictwo swą godnością przewyższa wszystko. Dziewictwo czyni nas równymi aniołom.

37. HILARY Z POITIERS: ur. w IV w. w pogańskiej rodzinie patrycjuszów. Studiował retorykę i filozofię. Bardzo wcześnie zawarł związek małżeński. W wieku 30 lat przyjął chrzest z żoną oraz córką Abrą i poświęcił swe życie służbie Kościołowi. W 350 roku został prawdopodobnie pierwszym biskupem Poitiers (wtedy Pictavium). Walczył z ekspansją arianizmu, co przysporzyło mu wrogów i doprowadziło do tego, że na podstawie fałszywych oskarżeń został skazany na wygnanie (przebywał na nim w latach 356 do 361). Hilary - człowiek z natury ugodowy - próbował pogodzić ze sobą założenia teologii Zachodu i Wschodu, którą zagłębiał w czasie swej banicji w Phrygii (Turcja). Św. Hilary uchodzi za pierwszego twórcę hymnów w Kościele łacińskim, a jego dzieła są cenione także dzisiaj. W pamięci potomnych Hilary z Poitiers zapisał się jako nauczyciel i obrońca Kościoła. Główne dzieła: Commentarius in Evangelium Matthaei (Komentarz do Ewangelii św. Mateusza); Tractatus de mysteriis et hymni (Traktat o tajemnicach); De Trinitate (O Trójcy Świętej); De synodis (O synodach) oraz polemiki i pisma egzegetyczne.

38. AMBROŻY: (ur. ok. 339 w Trewirze , zm. 4 kwietnia 397 w Mediolanie) - arcybiskup Mediolanu, święty, Ojciec i Doktor Kościoła. Urodzony w Trewirze w rodzinie arystokratycznej, ale wychowany w Rzymie. Piastował szereg wysokich urzędów w administracji (m.in. gubernator prowincji rzymskich). W 374 r. powołany na biskupa Mediolanu. Utrzymywał przyjazne stosunki z cesarzami Gracjanem i Teodozjuszem Wielkim. Dorobek pisarski obejmuje dzieła egzegetyczne, moralno-ascetyczne i dogmatyczne, mowy pogrzebowe, listy (91) i hymny. Zainteresowany głównie moralnością w kazaniach, które potem opracowywał. Do najważniejszych jego dzieł należą: Komentarz do 6 dni stworzenia (Hexameron) w 6 ks.; traktaty poświęcone postaciom ze ST, dzieło O obowiązkach (De officiis) wzorowane na Cyceronie i będące przewodnikiem moralności dla kapłanów oraz De fide (O wierze) - dla Gracjana.

39. HIERONIM: ur. ok. 347 w Strydonie, do Rzymu przybył ok. 353. Otrzymał gruntowne wykształcenie klasyczne. W 373 r. wyruszył w podróż do Jerozolimy. W Antiochii pogłębił znajomość jęz. greckiego. Studiował też jęz. hebrajski. Był sekretarzem papieża Damazego I. Po jego śmierci osiadł w Betlejem, gdzie zmarł w 420 r. Główną zasługą Hieronima jest nowe tłumaczenie i wydanie Biblii łacińskiej (tzw. Wulgata). Duże znaczenie ma również przetłumaczenie Kroniki (Chronica) - gr. historyka chrz. Euzebiusza z Cezarei. Przetłumaczył też Onomasticon (tj. słownik nazw miejsc z Biblii). Był tłumaczem dzieł Orygenesa, autorem dzieł egzegetycznych, dogmatycznych i Żywotów Świętych - m.in. Pawła (Vita Pauli). Wpływ na hagiografię. Wzorując się na Swetoniuszu - napisał O znakomitych mężach (De viris illustribus) - historia chrześcijańskiej literatury. Dodatkowo listy (ok. 120) - najsławniejsze do św. Augustyna.

AUGUSTYN: (354-430), filozof i teolog chrześcijański. Ojciec i doktor Kościoła, najwybitniejszy przedstawiciel patrystyki łacińskiej. Urodzony w Tagaście w Numidii, syn św. Moniki. Kształcił się w Madaurze i Kartaginie, gdzie 372 ukończył studia. Już wcześniej zaczął żyć w konkubinacie, który trwał do 384. Miał syna Adeodata (372-390). Zrażony do Biblii stał się 373 zwolennikiem manicheizmu. 374 założył w Tagaście szkołę retoryki, od 375 nauczał jej w Kartaginie, od 383 w Rzymie, następnie w Mediolanie. Wówczas porzucił manicheizm na rzecz sceptycyzmu, później zaś neoplatonizmu. Lektura Plotyna i Porfiriusza, a zwł. wpływ św. Ambrożego spowodowały nawrócenie Augustyna. 387 przyjął wraz z synem chrzest. 388 powrócił do Tagasty. 391 przyjął święcenia kapłańskie, od 396 biskup Hippo Regius (Hippony) - prowadził ożywioną działalność pisarską i duszpasterską, polemizował z manichejczykami, a także z pelagianizmem, arianizmem, donatyzmem. Zmarł w czasie oblężenia miasta przez Wandalów. Głównym rysem filozofii Augustyna był teocentryzm, dualizm duszy i ciała, kreacjonizm, tzw. creatio continua. Z tą koncepcją związana była wizja historiozoficzna ujmująca dzieje świata jako konflikt "państwa Bożego" (civitas Dei) z "państwem ziemskim" (civitas terrena) kierowanym przez szatana; ostatni etap ich walki rozpoczęło przyjście na świat Jezusa Chrystusa, a zakończy pochłonięcie czasu przez wieczność i ostateczny rozdział obu dominiów. Autor licznych pism teologicznych, filozoficznych, egzegetycznych, moralno-ascetycznych, polemicznych itd.

Dzieła apologetyczne:

De civitate Dei - O Państwie Bożym.

Dzieła filozoficzne

De beata vita- O życiu szczęśliwym. Szczęście polega jedynie na poznaniu Boga.

De ordine - O porządku. Dialog rozważający, czy zło również przynależy do porządku rzeczy stworzonego przez Bożą Opaczność.

Soliloquiorum libri - Solilokwia. Dialog traktujący o powinnościach tego, kto pragnie poznać Boga oraz o nieśmiertelności duszy.

De immortalitate anime - O nieśmiertelności duszy. Wykazuje, iż dusza jest nieśmiertelna, ponieważ jest siedzibą Prawdy.

Dzieła dogmatyczne

De Trinitate libri - O Trójcy Świętej. Kolejne wielkie dzieło, rozpoczęte około roku 400, zakończone około 416. Pierwszych siedem ksiąg przedstawia dogmat o Trójcy Świętej, opierając się na świadectwach z Pisma Świętego. Pozostałych osiem analizuje analogię pomiędzy tajemnicą trynitarną a duszą ludzką wraz z jej zmysłami i działaniami.

De fide et operibus - O wierze i uczynkach. Praca ukazuje, iż aby osiągnąć życie wieczne nie wystarczy sama wiara, ale także i konkretne czyny.

Dzieła moralne i duszpasterskie:

De opere monachorum - O pracy mnichów, wykazują, że także mnisi powinni wykonywać pracę fizyczną.

De sancta virginitate - O świętym dziewictwie, jest apologią dziewictwa i wstrzemięźliwości, nawołująca do zachowania ich w duchu pokory.

De bono coniugali - O dobru małżeństwa, podkreśla godność i cel małżeństwa.

Dzieła autobiograficzne:

Confessiones - Wyznania oraz Retractationes - Sprostowania. Augustyn poddaje rewizji ogłoszone dzieła i listy napisane do roku 426-427.

40. GRZEGORZ WIELKI: (ur. 540 - 604 r. w Rzymie) Grzegorz pochodził z rodziny patrycjuszy. Jego pradziadkiem w linii prostej był papież Feliks III (483-492), zaś dalszym krewnym papież Agapit (535-536). Był spokrewniony z senatorskim rodem. W czasie dzieciństwa Grzegorza cesarstwo zachodniorzymskie już nie istniało. Rzym przechodził z rąk do rąk oblegany przez Ostrogotów. Grzegorz otrzymał staranne wykształcenie. Znał łacinę i jej gramatykę oraz retorykę. Umiał komunikować się w języku greckim, ale nie znał zasad jego pisowni, posiadł też wiedzę z zakresu prawa. Około 575 roku objął stanowisko prefekta Rzymu. W 579 przyjął święcenia diakonatu. W dwa lata później papież Pelagiusz II uczynił go swym posłem na cesarskim dworze w Konstantynopolu, gdzie przebywał do 586. Po powrocie do Rzymu powrócił do życia zakonnego. Po śmierci Pelagiusza II (7 lutego 590) z powodu epidemii dżumy panującej w Rzymie wybrano Grzegorza, przez aklamację na papieża. Mimo początkowej niechęci 3 września tego samego roku przyjął sakrę.

Grzegorz był bardzo płodnym pisarzem i wywarł olbrzymi wpływ na kształtowanie się myśli chrześcijańskiej w zakresie duchowości i kościelnego prawodawstwa. Nie pisał jednak obszernych traktatów, lecz wypowiadał się w formach krótkich, głównie w epistolarnych i w kazaniach. Niektóre ze znanych pism Grzegorza:

• Moralia in Job - główne dzieło, 35 tomów komentarza do Księgi Hioba

• Regula Pastoralis (Księga reguły pasterskiej) - traktat o obowiązkach duchownych

• Antiphonarius - chorał

• Homilie (kazania) - pozostało: 40 dotyczących Ewangelii, 22 dotyczące Księgi Ezechiela i dwa o Pieśni nad Pieśniami.

• Listy - pozostało ich 854, głównie jako kopie.

• Dialogi - historie łacińskich ojców Kościoła, głownie Benedykta z Nursji (4 księgi).

41. IZYDOR Z SEWILLI: (ok. 560-636), teolog i historiograf. Od 601 biskup Sewilli. Ojciec Kościoła - jego działalność zamyka okres patrystyki zachodniej. Główny przedstawiciel tzw. renesansu wizygockiego. Najlepsze zdobycze antyku połączył w swej twórczości z dorobkiem intelektualnym chrześcijaństwa. Autor pism dogmatycznych, egzegetycznych, historycznych i dydaktycznych, m.in. Etymologiae (znane też pod nazwą Origines) - dzieła w 20 księgach o charakterze encyklopedycznym, prezentującego całość ówczesnej wiedzy świeckiej i duchowej. Zostawił także trwały ślad w literaturze kościelnej. Św. Bralion, jego uczeń i sekretarz, wymienia 20 zostawionych przez św. Izydora ksiąg. Zwalczał w nich arianizm, zostawił wykład prawd wiary i moralności, pisał o dziejach Gotów i Wandalów, którzy opanowali jego kraj. Ks. I poświęcona gramatyce, II - retoryce, III - program quadrivium (4 nauki matematyczne). Napisał też Historia Gotów, Wandalów i Swewów oraz Chronica, książkę o cudach natury, której treścią są wydarzenia od stworzenia świata i dzieło De viris illustribus - życiorysy 42 pisarzy.

17

---