PSYCHOLOGIA OSOBOWOŚCI
WYKŁAD 1
Na czym polega specyfika nauki o osobowości?
pozwala badać szczególność jednostek, jak i poszukiwać tego, co wspólne;
współcześnie to nie tylko wiedza o zjawiskach czy właściwościach, ale też procesach.
koncepcje osobowości były obecne w:
systemach filozoficznych
teoriach socjologicznych
antropologii kulturowej
literaturze pięknej, muzyce, sztukach plastycznych
wizje osobowości tworzone w filozofii i tradycja literacka często wyprzedzały naukę - to coś na kształt przekonań o tym, jaka jest natura człowieka
Psychologia osobowości - przełom XIX i XX wieku (narodziny psychoanalizy) jako nauka empiryczna skupiona na studiowaniu niepowtarzalności jednostki - lata 30-te XX wieku
Główne kontrowersje współczesnej teorii osobowości
1. osobowość - konstrukt teoretyczny czy coś co istnieje realnie?
jeżeli konstrukt teoretyczny to modele: neurobiologiczne
psychodynamiczne poznawcze
fenomenologiczne
narracyjne
2. motywacja świadoma czy nieświadoma?
3. natura czy kultura?
4. osoba czy sytuacja?
5. programy realizowane przez człowieka biologiczne czy intencjonalne?
6. podobieństwa czy różnice?
Ważne zagadnienia psychologii osobowości
Filozoficzne ujęcie osoby - natura człowieka
Wewnętrzne i zewnętrzne determinanty zachowań (dziś nacisk na interakcje osoba-sytuacja)
Sytuacyjna i czasowa spójność zachowania
Jedność zachowania a obraz siebie
Zmieniające się stany świadomości; pojęcie nieświadomości (narkotyki, religie Wschodu)
Relacje pomiędzy poznaniem, afektem a zewnętrznym zachowaniem
Wpływ przeszłości, teraźniejszości, przyszłości na zachowanie
Przedmiot psychologii osobowości - definicje osobowości
OSOBOWOŚĆ (Oleś, 2003)
spójność myśli, uczuć i zachowań człowieka, ujawniająca się w różnych sytuacjach i podlegająca określonym zmianom na przestrzeni czasu. (….. choć w różnych teoriach nieco różne rozumienie )
OSOBOWOŚĆ (Allport, 1937) dynamiczna organizacja wewnątrz jednostki tych psychofizycznych systemów, które determinują unikalne przystosowanie do środowiska.
OSOBOWOŚĆ (Pervin)
złożona całość myśli, emocji i zachowań, nadająca kierunek i wzorzec (spójność) życiu człowieka. Podobnie jak ciało, osobowość składa się zarówno ze struktur, jak i procesów, i odzwierciedla działanie zarówno natury, jak i środowiska. Pojęcie osobowości obejmuje również aspekt czasowy funkcjonowania człowieka, zawiera bowiem wspomnienia przeszłości, reprezentacje mentalne teraźniejszości oraz wyobrażenia i oczekiwania co do przyszłości
(a jak to się ma do klasycznych teorii?...)
Cele psychologii osobowości
poznawczy - wyjaśnianie
praktyczny - przewidywanie zachowania, wspieranie rozwoju osobowości, zapobieganie patologii
„Psychologia osobowości dotyczy całościowego funkcjonowania osoby, wskazując na źródła motywacji, szanse rozwoju osobistego osobistego ryzyko zaburzeń”.
Cele naukowej teorii osobowości:
Ogólnie - ma wyjaśniać jacy są ludzie i dlaczego zachowują się tak jak się zachowują
dostarczanie języka (kategorii pojęciowych) do opisu i analizy zachowania
sformułowanie modelu wyjaśniającego przyczyny zachowania (np. cech, mechanizmów motywacyjnych)
określenie istotnych różnic między ludźmi (pod względem strukturalnym lub procesualnym)
przewidywanie przyszłego zachowania, wyjaśnianie patologii
Według Pervina teoria osobowości powinna uwzględniać i wyjaśniać następujące elementy:
struktura (cechy, organizacja pewnych właściwości) - teorie cech
dynamika (zachowanie jako proces: popędy, podniety, homeostaza i wzrost, potrzeba spójności, potrzeba poznawania) - rewolucja kognitywna; Walter Mischel
wzrastanie i rozwój
psychopatologia (natura i przyczyny zaburzeń)
zmiana (jak się dokonuje, dlaczego ludzie nieraz opierają się zmianom)
„Teoria dostarcza narzędzi rozumienia rzeczywistości w postaci modelu, określonej terminologii, zasad gromadzenia danych i łączenia faktów oraz hipotez do przetestowania. Nie może być hermetyczna, niezrozumiała i niepozwalająca na sprawdzenie wynikających z niej hipotez.” (Oleś, 2003).
Główne podejścia teoretyczne
Podejście teorii cech
osobowość jako struktura cech
cecha jako skrótowy opis spójności zachowania
cechy a czynniki
Podejście teorii uczenia się
osobowość jako produkt uczenia się (historia wzmocnień, modelowanie)
stałość zachowania - podobieństwo środowiska
Podejścia psychodynamiczne
psychoanaliza klasyczna i neo-
osobowość jako produkt przeszłych doświadczeń
Podejście humanistyczne
osobowość jako system dążący do realizacji swego potencjału
Podejście poznawcze
osobowość jako system poznawczy (system wiedzy)
osobowość jako „urządzenie do przetwarzania informacji”
osobowość jako źródło znaczeń
obraz samego siebie - centralny składnik osobowości
SPOSOBY BADANIA OSOBOWOŚCI
Badania kliniczne i studia przypadków
ważne w początkowym stadium rozwoju teorii (badania pacjentów, żołnierzy podczas wojny), obszerne opisy poszczególnych osób
Przedstawiciele:
Jean Charcot
klinika neurologiczna w Paryżu
pacjenci z objawami histerii
stosował hipnozę
Pierre Janet
zaburzenia histeryczne
leczenie hipnozą
stwierdził, że nieraz pacjenci przypominają sobie coś, czego na jawie nie pamiętają
histeria - rozszczepienie psychiki, brak kontroli niektórych elementów
Mormon Prince
badał osobowość wieloraką
Zygmunt Freud
Henry Murray
TAT, „Exploration in Personality”
próba połącznia podejścia klinicznego z eksperymentalnym
Carl Rogers
teoria samoaktualizacji
nacisk na Ja - sposób spostrzegania i doświadczania samego siebie
Georgie Kelly
teoria konstruktów osobistych
sposobów konstruowania (interpretowania) świata
Zalety podejścia klinicznego |
Wady podejścia klinicznego |
|
|
Podejście psychometryczne, metoda korelacyjna
charakterystyczne dla teorii cech
Przedstawiciele:
Sir Francis Galton
twórca psychologii indywidualnej, postanowił zbadać, czy różnice indywidualne są dziedziczne, stosował testy, skale ocen, mierzył zdolności intelektualne, doszedł do wniosku, że istnieje związek między pokrewieństwem a uzdolnieniami, wprowadził pojęcie współczynnika korelacji (Person kontynuował)
Reymont B. Catell
uważał, że należy stworzyć taksonomię cech na wzór układu okresowego pierwiastków chemicznych, opracował listę terminów odnoszących się do osobowości występujących w języku potocznym i literaturze fachowej, kwestionariusz 16-czynnikowy
Hans Eysenck
3 wymiary
Obecnie w tym podejściu głównie zwolennicy Pięcioczynnikowego Modelu Osobowości
Zalety metody korelacyjnej |
Wady metody korelacyjnej |
|
|
Podejście eksperymentalne
charakterystyczne dla podejścia dynamicznego, skupionego na procesie
Przedstawiciele:
Wilhelm Wundt
uważał psychologię za naukę eksperymentalną bliską przyrodniczym, definiował ją jako naukę o bezpośrednim doświadczeniu, badał związki pomiędzy zmianami bodźca a doznaniami człowieka
Herman Ebbinghaus
badania nad pamięcią, metoda sylab nonsensownych
John Jon. Watson
przeciwstawił metodzie introspekcji obiektywne badanie związków bodziec - reakcja
Clark Hull, B. F. Skinner
redukcja popędu, modyfikacja zachowania
Podejście poznawcze
procesy nieświadome, Ja, motywacja, badanie osobowości z punktu widzenia zachodzących w niej procesów poznawczych i przetwarzania In formacji
Zalety podejścia eksperymentalnego |
Wady podejścia eksperymentalnego |
|
|
PODSTAWOWE METAFORY OPISUJĄCE OSOBOWOŚĆ
FORMA
MECHANIZM
ORGANIZM
KONTEKST
UMYSŁ
WYKŁAD 2
Osobowość a spójność i integracja zachowania
Główne tendencje we współczesnej psychologii osobowości
Osobowość to układ dyspozycji
cecha
czynnik
założenie znacznej międzysytuacyjnej i międzyczasowej spójności zachowania
Osobowość jako system mechanizmów psychologicznych
skupienie na dynamicznej zmienności zachowania
potrzeby, wartości, normy
pojęcie Ja - Obraz samego siebie
Procesy kontroli i samoregulacji - człowiek jako byt sprawczy
Obraz własnej osoby
Podstawowe źródło integracji zachowania
Podejście klasyczne: obraz Ja jako całościowa reprezentacja fizycznych, psychologicznych i społecznych właściwości
Podejście współczesne: Ja jako przesłanka zachowania, Ja w działaniu
dynamiczna zmienność roboczych reprezentacji siebie
motywacyjne funkcje Ja
Ja w interakcji społecznej
wpływ Ja na przetwarzanie informacji
Fundamentalne pytanie: Czy ludzkie zachowania są na tyle spójne żeby mówić o stałej strukturze osobowości?
SYTUACJONIZM
Tradycja behawioryzmu
zachowanie jako efekt działania konfiguracji bodźców
rola ubiegłych doświadczeń
Tradycja psychologii społecznej
rola złożonych konfiguracji czynników psychospołęcznych w wyzwalaniu zachowania
znaczenie procesów konstruowania poznawczego
“Potęga sytuacji” - przykłady badań
badania Schwartza i Clore'a nad wpływem pogody na zadowolenie z życia
badania Milgrama nad posłuszeństwem
kontekst a efektywność przekazu perswazyjnego
badania Ascha nad konformizmem
Skuteczność technik wpływu społecznego
PERSONALIZM
Człowiek posiada względnie stałe i ogólne właściwości, które przejawiają się w szerokim spektrum zachowania
Zachowanie można przewidywać na podstawie
przeszłego zachowania
pomiarów natężenia posiadanych cech
Ale czy zachowanie cechuje się na tyle dużym stopniem stałości?
Dwa sposoby postawienia pytania:
Jaki udział w wyjaśnianiu wariancji zachowania mają czynniki osobowościowe a jaki sytuacyjne? (analiza wariancji)
Na podstawie czego jesteśmy w stanie przewidzieć zachowanie?
Pojęcie spójności zachowania
1. stabilność w czasie, powtarzalność (stability, consistency over time)
2.międzysytuacyjna spójność zachowania (cross-situational consistency)
3. zgodność zachowania z postawą, normą, wartością (attitude - behavior consistency)
4. spójność poznawcza (cognitive consistency)
Krytyka dyspozycjonizmu
Stanowisko Waltera Mischela
Wyniki badań nad związkiem postaw z zachowaniem
badania Newcomba nad wskażnikami ekstrawersji u młodzieży trudnej
badania Harthorne'a i Maya nad uczciwością
Badania Searsa nad zależnościa emocjonalną
wykazywały:
słabe korelacje pomiędzy różnymi wśkaźnikami behavioralnymi danej cechy osobowości (0,1 - 0,2)
słabe korelacje między kwestionariuszami służącymi pomiarowi danej cechy osobowości a zachowaniem (wskaźnikiem cechy) (0,2 - 0,3)
Wnioski z reanaliz Mischela
sytuacyjna specyficzność reagowania
ograniczona przewidywalność zachowania z pomiaru cech
pewne właściwości osobowości mogą być zależne od zmiennych sytuacyjnych (np. zdolność do odraczania gratyfikacji u dzieci a widoczność nagród)
...ale skąd to powszechne przekonanie o posiadaniu stałych dyspozycji... (bo z jednej strony obiektywnie silny wpływ sytuacji, z drugiej powszechna skłonność do przeceniania wpływu dyspozycji)
Naiwny dyspozycjonizm - przejawy
Spontaniczne używanie kategorii cechy do opisu innych
Podstawowy błąd atrybucji
Przecenianie możliwości przewidywania zachowania ludzi
Nadmierna pewność własnych sądów o dyspozycjach tzw. Iluzja wywiadu
Naiwny dyspozycjonizm - przyczyny
Kulturowo ugruntowana koncepcja osoby jak bytu sprawczego i społecznie przewidywalnego
odpowiedzialność jednostki za własne czyny (moralność, religia, prawo)
tendencja do traktowania spójności jako wartości pozytywnej
Człowiek jako figura na tle
rola czynników percepcyjnych - przyczyn zachowania szukamy w figurze a nie w tle
asymetria perspektyw aktora i obserwatora
Łatwy dostęp do określonych narzędzi językowych i schematów poznawczych
“język cech”
ukryte teorie osobowości
stereotypy społeczne
Zniekształcenia w rodzaju danych o osobie
tendencja do silnego efektu pierwszeństwa przy tworzeniu sądów o ludziach
ograniczony dostęp do zachowań innych ludzi
często podstawą wiedzy o innych jest to co mówią o sobie a nie jak się zachowują
Dostosowywanie się ludzi do naszych oczekiwań
Próby rozwiązania problemu niezadowalającej spójności zachowania
1. spójność zachowania a nomotetyczne i idiograficzne podejścia do osobowości (Bem i Allen)
spójność zachowania istnieje ale dotyczy tylko niektórych cech
2. personalna spójność zachowania jako meta-cecha osobowości: pragmatycy versus pryncypialiści (Snyder)
spójność jest właściwością osobowości i od tego jaki kto jest zależy na ile spójne jest zachowanie
3. czynnik metodologiczny - predykcja pojedynczego zachowania czy wzorca zachowań (miara zagragowana; Epstein)
związek cechy z zachowaniem silniejszy gdy badamy całą gamę zachowań a nie pojedyncze zachowanie
WYKŁAD 3
Podejście teorii cech
Osobowość jako konfiguracja cech.
Podejście to wynika z obserwacji, że:
- te same sytuacje u różnych ludzi wywołują odmienne zachowania
- ta sama osoba w różnych sytuacjach zachowuje się podobnie
Definicje cechy
CECHA (rys) OSOBOWOŚCI to:
Wg Guilforda - każdy dający się wyróżnić, względnie trwały aspekt jednostki, ze względu na który różni się ona od innych.
Wg Eysencka - współzmieniający się zespół aspektów behawioralnych; ujawnia się jako zasada organizująca, wydedukowana z obserwowanej ogólności zachowania.
Wg Cattella - zintegrowana konfiguracja zachowań taka, że jeżeli jeden ze składników jest obecny u osoby, możemy przewidzieć, że i inne składniki będą u niej w pewnym stopniu obecne.
Cecha jako
przyczyna zachowania (np. u Allporta)
dyspozycja (nie inicjuje zachowania, ale współdecyduje o ty, jak sytuacja wpływa na zachowanie
(np. Eysenck)
skrótowy opis powtarzalnych i ogólnych form zachowania (Zawadzki)
Teoria Gordona Allporta
1937 - Personality. Personalisty psychological interpretation.
OSOBOWOŚĆ - dynamiczna organizacja cech (systemów psychofizjologicznych) jednostki, które wyznaczają swoiste dla niej formy przystosowania się do środowiska - to czym człowiek jest naprawdę.
- nacisk na pozytywne, świadome elementy motywacji oraz traktowanie zachowania jako spójnego wewnętrznie i zdeterminowanego przez działające czynniki
- zainteresowanie konsekwencją i spójnością zachowania, pojęciem Ja
- dążenie do uwzględnienia pełni złożoności i niepowtarzalności indywidualnego zachowania
- przeciwstawiał się zbytniemu zapożyczaniu wzorców z nauk przyrodniczych
- krytykował badania nad osobowością wykorzystujące analizę czynnikową
Struktura i dynamika osobowości
przedstawiona w kategoriach cech
nacisk na cechy jako główny konstrukt motywacyjny (kierujący zach., obok zamiarów i postaw)
zmienność i rozwój
osobowość istnieje realnie i ma swe neuronalne i fizjologiczne korelaty
Pojęcie cechy (cechy indywidualne i wspólne, potem):
cecha - struktura neuropsychiczna, mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowywania równoważnych (spójnych znaczeniowo) form zachowania adaptacyjnego i ekspresyjnego
dyspozycja osobista - zgeneralizowana struktura neuropsychiczna (specyficzna dla danej jednostki), mająca zdolność dostarczania wielu bodźców funkcjonalnie równoważnych oraz inicjowania i ukierunkowywania spójnych (równoważnych) form zachowania adaptacyjnego i zachowania charakterystycznego
- dyspozycje dominujące - ogólne, wpływają niemal na wszystko
- dyspozycje zasadnicze - skłonności wysoko charakterystyczne dla danej osoby, łatwe do rozpoznania, często ujawniające się w zachowaniu
- dyspozycje wtórne - przejawiają się rzadziej, mniej istotne dla opisu osobowości
Idiograficzne i nomotetyczne podejście do badania osobowości
IDIOGRAFICZNE |
NOMOTETYCZNE |
- dyspozycje osobiste - skoncentrowanie na indywidualnym przypadku (Allport namawiał do poświęcenia im większej uwagi)
|
- cechy - studiowanie zachowania w kategoriach ogólnych zasad, uniwersalnych zmiennych, obejmuje badaniami wielką liczbę osób
|
Proprium - wszystkie funkcje Ja czy ego - propriacyjne funkcje osobowości, m.in.:
- poczucie ciągłości cielesnego Ja
- poczucie własnej tożsamości
- szacunek do samego siebie
- obraz samego siebie
- styl poznawczy
- zasięg swego Ja
- myślenie racjonalne
wszystko to razem tworzy proprium, które jest źródłem spójności, pozwala tworzyć zamiary, plany, odległe cele, ale to nie jest odrębny od reszty osobowości byt.
Autonomia funkcjonalana
Każda czynność czy forma zachowania może stać się celem sama w sobie, chociaż pierwotnie podejmowano ją z jakiegoś innego powodu; (np. motywująca siła zainteresowań i wartości).
Koncepcja skrytykowana przez Bertocciego - jak to się dzieje że motywy stają się autonomiczne, czy wystarczy powtarzanie, dlaczego pewne czynności stają się funkcjonalnie autonomiczne a inne - nie.
Wtedy Allport wyróżnił 2 rodzaje autonomii:
Perseweracyjna - nałogi, zrytualizowane czynności (w wyniku np. opóżnionego wygaszania, samopodtrzymujących się obwodów nerwowych)
Propriacyjna - zainteresowania, wartości, uczucia, obraz siebie, styl życia (nie jest jasno według Allporta wyjaśnić jak ta autonomia się tworzy)
Autonomia umożliwia względne oderwanie się od przeszłości, zapewnia większą unikatowość jednostki (choć niektóre motywy pierwotne zostają i mechanizmy homeostatyczne utrzymują jedność czy równowagę o charakterze fundamentalnym).
Bezpośredni i pośredni pomiar osobowości
bezpośredni - opisywanie samego siebie
pośredni - techniki projekcyjne
pomiar bezpośredni i pośredni a przystosowanie i zdrowie psychiczne:
- metody bezpośrednie pozwalają uzyskać niedostępne w inny sposób
- osoby zdrowe - motywy świadome i introspekcyjnie dostępne, metody pośrednie i bezpośrednie dają te same rezultaty
Teoria Raymonda Cattella
OSOBOWOŚĆ - konstrukt psychologiczny, który pozwala przewidzieć, jak dana osoba zachowa się w określonej sytuacji.
Cel psychologii osobowości: ustalenie praw określających, jak ludzie o danych strukturach osobowości zachowują się w różnego rodzaju sytuacjach środowiskach
CECHY - stanowią strukturę psychiczną osobowości, wnioskujemy o nich na podstawie zachowania, wyjaśniają międzysytuacyjną i międzyczasową spójność zachowania.
Cechy powierzchniowe - obserwowalne, reprezentują zewnętrzne zmienne.
Cechy źródłowe - reprezentują wewnętrzne zmienne, współdeterminują związki między zachowaniami warunkują ich spójność.
Cechy o podłożu biologicznym, zdeterminowane konstytucjaonalnie
Cechy kształtujące się pod wpływem oddziaływań środowiska
Cechy zdolnościowe - dotyczą tego, jak dobrze osoba radzi sobie z rozwiązywaniem zadań
Cechy temperamentalne - charakteryzują tempo i ogólny styl, w jakim osoba wykonuje dowolne czynności.
Cechy dynamiczne - te, które określają dlaczego i jak jednostka jest „napędzana”, opisują motywacyjny aspekt zachowania:
ergi
sentymenty
postawy
Hipoteza leksykalna: „wszystkie aspekty ludzkiej osobowości, które były lub są istotne, interesujące lub pożyteczne, zostały utrwalone w treści języka”
Źródła wiedzy o osobowości
Obserwacja zachowania w codziennych sytuacjach - dane L
Samopis, zazwyczaj uzyskiwany drogą odpowiedzi na pytania kwestionariuszowe - dane Q
Stwarzanie sytuacji prowokujących do określonych zachowań i rejestrowanie tych zachowań (eksperyment) - dane T
Jeżeli istnieje coś takiego jak struktura osobowości, to te same cechy lub czynniki powinny ujawnić się we wszystkich trzech podejściach.
Struktura osobowości
Na podstawie badań leksykalnych analizy czynnikowej (obejmują zarówno cech zdolnościowe, jak i temperamentalne i dynamiczne):
cyklotymia - schizotymia
ogólna inteligencja - upośledzenie umysłowe
siła ego (równowaga emocjonalna) - nerwicowość
dominowanie - uległość
ekspansywność - brak ekspansywności
silne superego - brak standardów wewnętrznych
smiała cyklotymia - wycofująca się schizotymia
wrażliwość emocjonalna - surowa dojrzałość
paranoidalna schizotymia - ufna przystępność
beztroska - zainteresowania praktyczne
wyrafinowanie - szorstka prostota
niespokojna nieufność - spokojna ufność
Q1. radykalizm - konserwatyzm
Q2. niezależność (samowystarczalność)
Q3. samokontrola i siła charakteru
Q4. napięcie nerwowe
Osobowość a przewidywanie zachowania
Teoria Catella a teoria Eysencka:
- czynniki drugiego rzędu: lęk i exvia - invia
Krytyka teorii Catella
- liczba czynników zbyt duża, większość z nich koreluje ze sobą, co przemawia za redukcją tej liczby
- wyniki analizy czynnikowej zależą od tego, co jej się poddaje, a czynniki wyodrębnione przez Cattella wyznaczone zostały przez subiektywnie dobrane dane wyjściowe
- nazwy - duży stopień subiektywizmu, nie zawsze jasne
- teoria opisowa - nie pozwala na dociekanie przyczyn i poznanie mechanizmów leżących u podstaw wyodrębnionych wymiarów
Teoria Hansa Eysencka
Osobowość = temperament + inteligencja
Biologizacja teorii - biologiczne podstawy wymiarów osobowości (teoria ta ma obecnie status teorii temperamentu)
Status wykraczający poza czysty opis, próba wyjaśniania
Funkcjonalne znaczenie wymiarów
- ekstrawersja - introwersja a zapotrzebowanie na stymulację
- ekstrawersja - introwersja a podatność na warunkowanie
Ciągłość między normą a patologią
Struktura osobowości - wymiary:
1. Ekstrawersja - introwersja
Ekstrawersja: towarzyskość, żwawość, aktywność, asertywność, poszukiwanie doznań
2. Neurotyczność - zrównoważenie emocjonalne
Neurotyczność: lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena, napięcie
3. Psychotyczność
Jeden biegun: altruizm, empatia, uspołecznienie
Drugi biegun: przestępczość, psychopatia, schizofrenia
Krytyka teorii Eysencka
Grey:
Pierwotne wymiary to lęk i impulsywność
ekstrawersja: wysoka impulsywność
niski lęk
introwersja: niska impulsywność
wysoki lęk
|
neurotyczność |
ekstrawersja |
intorwersja |
zrównoważenie emocjonalne |
impulsywność |
W |
W |
N |
N |
lęk |
W |
N |
W |
N |
Podważenie twierdzenia o introwersji/ekstrawersji a typowym, chronicznym poziomie aktywacji - zmiany okołodobowe: introwertycy bardziej pobudzeni rano, zaś ekstrawertycy wieczorem.
Pięcioczynnikowy model osobowości
Badania leksykalne
Pierwszy etap: Donald Fiske (1949)
adaptowalność społeczna
konformizm
wola osiągnięć
kontrola emocjonalna
poszukujący intelekt
Drugi etap badań: Badacze amerykańscy, w tym Lewis Goldberg (autor terminu „Wielka Piątka”):
surgencja
ugodowość
sumienność
stałość emocjonalna
intelekt
Badania psychometryczne
Paul Costa i Robert McCrae (NEO I NEOAC): badania kwestionariuszem Catella
zredukowali do: neurotyczność, ekstrawersja
Dodali: otwartość na doświadczenie
Pod wpływem badań leksykalnych rozszerzyli o: ugodowość, sumienność
OSOBOWOŚĆ:
NEUROTYCZNOŚĆ |
UGODOWOŚĆ |
EKSTRAWERSJA |
OTWARTOŚĆ NA DOŚWIADCZENIE
|
SUMIENNOŚĆ |
|
rozczulania się
|
pozytywna
|
|
|
Argumenty na rzecz traktowania pięciu czynników jako podstawowych wymiarów osobowości
- czynniki NEOAC istnieją realnie (ujawniają się w samopisach i szacowaniu)
wykazują dużą stałość (w badaniach podłużnych)
są uniwersalne: niezależne od płci, rasy, kultury
- podstawy biologiczne - stopień odziedziczalności 30-40 %
Krytyka teorii pięcioczynnikowych
Czynniki odgrywają ważną jako predykatory powodzenia zawodowego, odporności na stres,
ryzyka zaburzeń w zachowaniu, patologii.
Ale:
2. Subiektywizm w doborze zmiennych wyjściowych stanowiących podstawę do wyodrębnienia czynników.
3. Pojedyncze słowa nie ujmują istotnych cech osobowości - jej dynamicznego funkcjonowania i zmieniających się, w zależności od kontekstu, relacji jednostki z otaczającym światem.
4. Czynniki nie są ortogonalne w stosunku do siebie.
5. Badania korelacyjne, nie wykraczające poza opis.
Podejście teorii cech - podsumowanie
cechy a mechanizmy motywacyjne i poznawcze i właściwości sytuacji
kontekst a zachowanie
WYKŁAD 4
PODEJŚCIE TEORII UCZENIA SIĘ DO OSOBOWOŚCI
Osobowość w świetle teorii uczenia się
krytyka kategorii „osobowość” (cecha, obraz samego siebie, samoświadomość, ja podmiotowe, ego), bo to byty niepodlegające obserwacji
krytyka założeń o znacznej stabilności i międzysytuacyjnej spójności zachowania
Główne założenia
1. Znaczenie uczenia się (wszelkie bardziej złożone formy zachowania są produktem uczenia się)
2. Znaczenie uwarunkowań środowiskowych (zachowanie znajduje się pod kontrolą konfiguracji bodźców środowiskowych I antycypowanych wzmocnień)
Implikacje dla psychologii osobowości
geneza względnie stałych właściwości człowieka tkwi w jego doświadczeniu (uczenie się związków między bodźcami, historia wzmocnień)
zdecydowane podkreślanie roli sytuacji jako determinanty zachowania w sporze sytuacjonizm - personalizm
każde zachowanie może podlegać modyfikacji poprzez zmianę w środowisku - manipulacja zmiennymi środowiskowymi i obserwacja zmian w zachowaniu będących ich konsekwencją
stałość zachowania wynika ze stałości sytuacji a nie istnienia ogólnych, wewnętrznych dyspozycji
zaburzenia psychiczne są rezultatem uczenia się zachowań dezadaptacyjnych bądź deficytu uczenia się zachowań adaptacyjnych
terapia opiera się na zastosowaniu reguł teorii uczenia się do zmiany zachowania (a nie na próbach reorganizacji osobowości)
socjalizacja człowieka:
rola emocjonalnych odruchów warunkowych uczeniu się norm społecznych
znaczenie wzmocnień wtórnych dla rozwoju systemów motywacyjnych (np. nabieranie wartości przez pieniądze, wysoką pozycję społeczna, osiągnięcia na polu intelektualnym)
Na jakich koncepcjach opiera się to podejście?
WARUNKOWANIE KLASYCZNE - PAWŁOW
nabieranie wartości przez bodźce neutralne
Pojęcia:
bodziec bezwarunkowy
bodziec warunkowy
reakcja bezwarunkowa
reakcja warunkowa
generalizacja - skojarzenie reakcji z podobnymi bodźcami, prowadzi do spójności reakcji
wygaszanie - bez bezwarunkowego
różnicowanie - w wyniku prób, gdy tylko po pewnych bodźcach bezwarunkowe bodźce, prowadzi do specyficzności reakcji
warunkowanie semantyczne
Zastosowania teorii warunkowania klasycznego
nerwica jako następstwo niemożności różnicowania
warunkowanie jako mechanizm nabywania fobii i innych zaburzeń związanych z lękiem (Albert: szczur i hałas)
Systematyczna desensytyzacja (Wolpe) jako metoda terapii fobii (uczenie relaksacji, ustalanie hierarchii lęku) - wyuczenie konkurencyjnej reakcji metodą przeciwwarunkowania
WARUNKOWANIE SPRAWCZE - SKINNER
kojarzenie reakcji z sytuacjami w środowisku
pojęcia:
reakcja jako jednostka strukturalna (nie np. Cecha)
zachowanie sprawcze to pojawiające się pod nieobecność bodźców środowiskowych
czynnik wzmacniający - zdarzenie następujące po reakcji, które zwiększa prawd.
wzmocnienie pozytywne
wzmocnienie negatywne - usunięcie lub uniknięcie nieprzyjemnej konsekwencji zachowania
Kara
Zastosowania teorii warunkowania sprawczego
znaczenie schematów wzmocnień w rozwoju
rozkłady wzmocnień (określone odstępy czasowe lub określona liczba reakcji, stałe lub zmienne)
modyfikacja zachowania - zachowanie jest kontrolowane poprzez wybór reakcji, które są wzmacniane oraz częstotliwości ich wzmacniania
złożone zachowanie jest kształtowane poprzez proces stopniowych przybliżeń - wzmacnianie fragmentów zachowania przypominających jego ostateczną formę
rozwój: dziecko uczy się reakcji, które są kontrolowane przez występowanie wzmocnień w otoczeniu, najpierw krótkie odroczenie, potem dłuższe odraczanie gratyfikacji
psychopatologia: leczenie objawów czy przyczyn?
podstawowe zasady uczenia stanowią adekwatną interpretację zaburzeń
osoby nie są chore tylko po prostu nieodpowiednio reagują na bodźce - nie nauczyły się właściwej reakcji lub nauczyły się nieprzystosowawczej - niewłaściwe historie wzmocnień (np. nie wzmacniani za społeczne umiejętności)
zachowania przesądne - przypadkowe powiązania reakcji i wzmocnienia
TEORIA DOLLARDA I MILLERA
Próba powiązania teorii uczenia się i psychoanalizy
Hull - kluczowe pojęcia:
NAWYK; na strukturę osobowości składają się nawyki
POPĘD - bodziec, który jest wystarczająco silny, żeby wywołać zachowanie
POPĘDY PIERWOTNE - skojarzone ze stanami fizjologicznymi w organizmie (np. ból)
POPĘDY WTÓRNE - związane z zaspokajaniem pierwotnych (lęk lub strach).
uczenie się ma miejsce gdy reakcje są nagradzane poprzez redukcję bodźców popędowych
w uczeniu się instrumentalnym istotne jest wykorzystanie wyuczonych reakcji do zredukowania bodźców popędowych (np. nagrody, ucieczki od bólu, uniknięcia bólu).
manipuluje się siłą popędu (np. ile godzin głodu) i wielkością nagród (np. ilość pożywienia).
wzrastanie i rozwój to gromadzenie nawyków
podkreślają rolę uczenia się przez naśladowanie - proces ten opiera się na pozytywnym wzmocnieniu zachowania typu dopasowanie; nabywanie cech osobowości dzięki układom kar i nagród ze strony rodziców oraz innych znaczących osób w środowisku
Psychopatologia wynika z KONFLIKTU POPĘDÓW
w toku rozwoju dzieci muszą nauczyć się społecznie akceptowalnych sposobów redukowania popędów (ważne sytuacje uczenia się dotyczą np. jedzenia, treningu czystości, zachowań seksualnych i agresywnych)
poczucie winy oraz unikanie prowadzą często do redukcji strachu
zaburzone zachowania związane z wyuczonym sposobem radzenia sobie z konfliktami motywacyjnymi
KONFLIKT DĄŻENIE UNIKANIE powoduje ukształtowanie się SYMPTOMU, który redukuje lęk i uwalnia napięcie związane z konfliktem
Psychoterapia to proces przywracania reakcji sygnałotwórczych - zdolności do werbalizacji problemów (związane z systemem językowym - procesy myślenia, przewidywania sensu działań, planowania, analizy własnego zachowania itp.)
NOWSZE UJĘCIA - integracja teorii uczenia się z poznawczym nurtem w psychologii osobowości
TEORIA WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI jako model depresji (Seligman) - uczenie się, że nie ma związku między działaniem a jego następstwami
PRZYCZYNA: utrata kontroli nad biegiem zdarzeń - sytuacja treningu bezradności.
PROCES POŚREDNICZĄCY: zgeneralizowane oczekiwania braku kontroli.
NASTĘPSTWA: syndrom wyuczonej bezradności
deficyty:
poznawczy (asocjacyjny)
motywacyjny (aktywności)
emocjonalny (pogorszenie nastroju)
MODEL PRZEFORMUŁOWANY WYUCZONEJ BEZRADNOŚCI I DEPRESJI
(Abramson, Seligman, i Teasdale, 1979; Peterson & Seligman, 1984)
Rola ATRYBUCJI PRZYCZYNOWYCH w wyznaczaniu charakteru, trwałości i zakresu deficytów „bezradnościowych” i podatności na depresję.
atrybucje do czynników
wewnętrznych - zewnętrznych
stałych - zmiennych
globalnych - specyficznych.
Pesymistyczny vs. optymistyczny styl atrybucyjny (eksplanacyjny) jako czynnik ryzyka w depresji reaktywnej
TEORIA SPOŁECZNEGO UCZENIA SIĘ - Mischel, Bandura
Rola procesów modelowania społecznego i wzmocnień społecznych w nabywaniu i kontroli nowych zachowań
Rola pośrednika poznawczego - przekonań o własnej skuteczności (self-efficacy) w podejmowaniu działania
Znaczenie specyfiki sytuacji i specyfiki przekonania o skuteczności w kontroli działania
WYKŁAD 5
Psychodynamiczne podejścia do osobowości
Psychoanaliza to teoria osobowości, szkoła interpretacji zaburzeń, metoda leczenia.
Zwróciła uwagę np. na motywy zachowań inne niż te, które sami wskazujemy
nieświadomość
Na podejście ściśle psychoanalityczne składają się 4 założenia:
1. o doniosłej roli procesów nieświadomych
2. o konfliktach i mechanizmach obronnych
3. o kompleksie Edypa
4. o centralnej w rozwoju osobowości roli popędów seksualnego i agresywnego
Podejścia psychodynamiczne - jedynie dwa pierwsze założenia
KLASYCZNA PSYCHOANALIZA - TEORIA FREUDA
Tezy Freuda a współczesne badania
5 perspektyw teorii, zwanych modelami psychiki (Rapaport i Gill) :
1. model dynamiczny - rola i działanie popędów: seksualnego i agresywnego
2. model ekonomiczny - funkcjonowanie i przemieszczanie się w psychice energia
3. model topograficzny - świadome, przedświadome i nieświadome procesy psychiczne
4. model rozwojowy - stadia rozwoju (teraźniejszość kształtowana przez przeszłość)
5. model strukturalny - struktury psychiczne: id, ego i superego
TEORIA POPĘDÓW (MODEL DYNAMICZNY)
siłą motywującą zachowanie są popędy: seksualny, agresywny
popędy reprezentują naturę w konflikcie między naturą a kulturą
popędy charakteryzowane są przez źródło, cel i obiekt lub jego psychiczną reprezentację
motywy tkwią w organizmie, można się jedynie do nich przystosować, kiedy zagrażają można je usunąć odcinając od świadomości
ENERGIA PSYCHICZNA (MODEL EKONOMICZNY)
popęd dąży do rozładowania; sposób, w jaki zostaje wyrażony oraz obiekt za pomocą którego zostaje rozładowany podlegają ciągłym zmianom
każda czynność psychiczna (myśl, fantazja, marzenie) naładowana jest pewną ilością energii popędowej, której towarzyszy impuls do rozładowania wytworzonego napięcia
naładowanie energią psychiczną to kateksja
w naszym aparacie psychicznym dokonuje się „gospodarowanie” energią (model zwany hydraulicznym)
motywy mogą ulegać wielu przekształceniom: przybierać postać symptomu, marzenia sennego, dowcipu, pomyłki językowej, zachowania lub ideologii
NIEŚWIADOMOŚĆ (MODEL TOPOGRAFICZNY)
determinizm psychiczny - przekonanie, że w naszym funkcjonowaniu psychicznym nic nie dzieje się przez przypadek
dowody istnienia nieświadomości wg Freuda: zjawiska posthipnotyczne oraz niepamięć wydarzeń z przeszłośći u neurotyków
procesy psychiczne:
nieświadome - te aspekty życia, których nie akceptujemy, zepchnięte do nieświadomości w wyniku wyparcia; możemy sobie zdać z nich sprawę jedyni w wyjątkowych okolicznościach; to większość procesów psychicznych (obecna wiedza...)
przedświadome - fakty, zdarzenia, spostrzeżenia, które pozostają w nieświadomość, ale mogę być łatwo wydobyte, jeśli skupimy na nich uwagę
świadome - to co jest doświadczane bezpośrednio, z czego zdajemy sobie sprawę w każdym momencie
zachowanie jest motywowane i celowe (ma swe funkcje; główny cel to uniknięcie bolesnych myśli i wspomnień)
PERSPEKTYWA PSYCHOANALITYCZNA
|
PERSPEKTYWA POZNAWCZA |
nacisk na nielogiczne i irracjonalne procesy nieświadome |
brak zasadniczej różnicy między procesami świadomymi i nieświadomymi
|
zawartość treściowa koncentrująca się na motywach i pragnieniach; treści głownie seksualne i agresywne |
zawartość treściowa koncentrująca się na myślach; różnorodność treści
|
akcent na umotywowane aspekty nieświadomego funkcjonowania |
akcent na niemotywowane przejawy nieświadomego funkcjonowania |
ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY I FORMOWANIE SIĘ CECH CHARAKTERU (MODEL ROZWOJOWY)
każde zachowanie jest wynikiem przeszłych doświadczeń
Stadia rozwoju psychoseksualnego - pierwsze 5-6 lat życia
sposób rozwiązanie konfliktów z faz przedgenitalnych oraz kompromis prowadzą do powstania określonego charakteru (Abraham, Fenichel)
charakter to stały wzorzec funkcjonowania (=osobowość)
podstawowe potrzeby mogą być gratyfikowane nadmiernie, niedostatecznie lub niespójnie
intensywny konflikt prowadzi do fiksacji - zatrzymania impulsu seksualnego w danym punkcie rozwoju; konflikt mniej intensywny - fiksacja prowadzi do regresji do danego stadium w sytuacjach stresu
kompromis to określone rozwiązanie pomiędzy impulsem popędowym a tym co go ogranicza
o zaburzeniach świadczą sztywne wzorce zachowania, o nerwicach - te, w których dominuje fiksacja i regresja
STADIUM ROZWOJU |
STREFA EROGENNA |
PROTOTYPOWA AKTYWNOŚĆ |
KONFLIKT/CELE |
OSOBOWOŚĆ i CECHY CHARAKTERU |
ORALNE (0-2 lata)
|
usta |
ssanie, gryzienie, połykanie (inkorporacja) |
Konflikt: między pragnieniami seksualnymi a sadystycznymi
Cel: relacja ufnej zależności |
oralno-inkorporująca łatwowierność, zależność, hojność, bierność agresywna, oralno-sadystyczna zachłanność, niecierpliwość, ciekawość, ambicja, zawiść |
ANALNE (2-3 lata)
|
odbyt |
potrzeba wydalania, trening toaletowy |
Konflikt: między kontrolą a jej brakiem
Cel: niezależność |
analno-retencyjna systematyczność, upór, nieustępliwość, oszczędność ekspulsywna (wydalająca) porywczość, destrukcyjność, okrucieństwo produktywna (twórcza)
|
FALLICZNE (4-5 lat)
|
narządy płciowe |
aktywność autoerotyczna |
Konflikt: lęk kastracyjny, zazdrość zazdrość o penisa (kompleks Edypa i Elektry)
Cel: identyfikacja seksualna, powstanie superego |
falliczna zainteresowanie bez zakłopotania, inicjatywa bez poczucia winy falliczno-narcystyczna agresywność, zuchwałość |
OKRES LATENCJI (6-12 lat) |
|
|
|
|
STADIUM GENITALNE (13-18 lat) |
|
|
|
|
STRUKTURA PSYCHICZNA (MODEL STRUKTURALNY)
id:
pierwotna część; siedlisko popędów
zasada przyjemności
reprezentacje rzeczywistości w postaci wyobrażeń i fantazji
ego:
rozwija się z id (narzucanie ograniczeń z zewnątrz)
funkcja: radzenie sobie z rzeczywistością, ocenianie, kontrola; różnicowanie pomiędzy rzeczywistością subiektywną a obiektywną
pośredniczy pomiędzy impulsami i wymaganiami rzeczywistości zewnętrznej
zasada rzeczywistości
superego
rozwija się z ego; zinternalizowane normy i wartości
składa się z sumienia (wskazuje czego nie powinno się robić) i ego idealnego (idealny obraz osoby)
poszukuje perfekcji
LĘK I MECHANIZMY OBRONNE
lęk jako czynnik motywujący
istotna funkcja mechanizmów obronnych ego w zachowaniu i myśleniu
WCZESNE REWIZJE TEORII PSYCHOANALITYCZNEJ
CARL GUSTAW JUNG - PSYCHOLOGIA ANALITYCZNA
zwrócenie uwagi na przyszłość i rozszerzenia wpływu przeszłości na historię ludzkości
zachowanie człowieka jest motywowane dwojako: poprzez cele i aspiracje oraz przez jego własną historię osadzoną w historii gatunku
zmiana koncepcji nieświadomości: osobowa i zbiorowa - „dziedzictwo” ludzkości
na nieświadomość zbiorową składają się archetypy - systemy wewnątrz osobowości, pierwotne idee lub formy, uniwersalne dla wszystkich ludzi, dotyczą powtarzających się, kluczowych doświadczeń ludzi ładunek minionych epok (zawiera ładunek afektywny, ujawniają się w snach, wolnych skojarzeniach)
ważne archetypy to anima, animus, persona i cień
ANIMA - kobieca strona psychiki mężczyzny
ANIMUS - męska strona psychiki kobiety
Anima i animus to dusza; są wyrazem doświadczeń ludzkości z osobami płci przeciwnej
PERSONA - maska, jaką przyjmuje osoba dostosowując się do społeczeństwa i kultury, role przypisane jednostce przez społeczeństwo, pośredniczy pomiędzy ego a światem zewnętrznym
CIEŃ - zwierzeca strona ludzkiej natury, (reprezentacja pierwotnych popędów), odpowiada za pojawianie się społecznie nieakceptowanych uczuć, myśli i działań, które są ukrywane przez personę lub spychane do nieświadomości osobowej
JAŹŃ - self, reprezentuje ludzkie dążenia do pełni i jedności, jest „jądrem osobowości”, koordynuje funkcje pozostałych struktur osobowości, zapewnia stabilność; dążenie do jedności i pełni realizowane jest przez całe życie w procesie indywiduacji, motywowanym dążeniem do samorealizacji
TYPOLOGIA OSOBOWOŚCI: typy osobowości poprzez nałożenie na siebie dwóch typologii:
1. opartej o postawy: introwersja - ekstrawersja (skupienie na świecie wewnętrznym - ukierunkowanie aktywności na zewnątrz, jedna z nich dominuje)
2. opartej o funkcje psychologiczne: myślenie, uczucia, wrażenia (percepcja), intuicja (myślenie - funkcja to rozumienie świata i siebie, uczucia - odzwierciedlają wartość, znaczenie, funkcja to dostarczanie subiektywnych przeżyć, wrażenia - rejestrowanie faktów), intuicja - nieświadoma percepcja; myślenie i uczucia - funkcje racjonalne, wrażenia i intuicja - funkcje irracjonalne
pojęcie KOMPLEKSU - konstelacja silnie zabarwionych emocjonalnie myśli, spostrzeżeń i wspomnień, składa się z jądra (główna idea) i pozostałych elementów; kompleksy składają się na nieświadomość osobową (np. kompleks matki)
EGO to głębsza warstwa psychiki, obejmuje doświadczenia świadome i nieświadome
ALFRED ADLER - PSYCHOLOGIA INDYWIDUALNA
badania nad tym, jak osoby niepełnosprawne kompensują słabość pewnych narządów czy funkcji rozwojem innych
rozwój i działanie człowieka jest zdeterminowane przez dążenie do mocy (wyższości, doskonałości), które jako mechanizm kompensacyjny uruchamiane jest poprzez poczucie niższości (a nie popędy)
człowiek realizując dążenie do mocy doskonali siebie, jego celem jest perfekcja a nie przyjemność
osoby zdrowe stawiają sobie cele realne, zaś osoby nerwicowe - cele fikcyjne (nierealistyczne) lub reagują chorobą, która przynosi wtórne korzyści
NEOPSYCHOANALIZA
w stosunku do klasycznych teorii: akcent na czynniki kulturowe lub interpersonalne
przedstawiciele: Karen Horney, Erich Fromm, Harry Sullivan, Eric Erikson, H. Hartman, D. Rapaport, M. Klein, M. Makler
KAREN HORNEY
nacisk na czynniki kulturowe w rozwoju osobowości raczej niż biologiczne
podkreślanie ważności relacji interpersonalnych zarówno dla zdrowego jak i zaburzonego funkcjonowania osobowości
lęk podstawowy - dziecięce poczucie bycia osamotnionym i bezbronnym w potencjalnie wrogim świecie
trzy neurotyczne wzorce reagowania na lęk podstawowy:
nastawienie ku (ludziom) - przesadne zainteresowanie tym, aby być akceptowanym, chwalonym, potrzebnym; osoba taka staje się nadmiernie podporządkowana, niewymagająca, poświęcająca się dla innych
nastawienie od (ludzi) - odczuwanie wrogości innych i walka przeciwko nim, zaprzeczanie, że potrzebuje się innych
nastawienie przeciwko (ludziom) - odsuwanie się od innych, tworzenie dystansu
u neurotyków jedna z tendencji dominuje, ale pojawia się także konflikt między trzema tendencjami
czynniki kulturowe ważniejsze niż biologiczne, większa możliwość zmiany i samorealizacji
ERICH FROMM - PSYCHOLOGIA KULTUROWA
człowiek w relacjach z innymi i z kształtującą go kulturą
niezmienna jedynie konieczność zaspokajania potrzeb fizjologicznych oraz potrzeby bliskości (unikania izolacji)
więź pierwotna - daje poczucie bezpieczeństwa i orientację
dorastanie to proces indywiduacji (aspekt pozytywny i negatywny)
z samotnością można radzić sobie poprzez:
podporządkowanie się zbiorowości - ucieczka od wolności
spontaniczny związek z ludźmi i przyrodą - samorealizacja
rodzaje charakterów (w wyniku konfliktu wolność a podporządkowanie):
1. charakter sadomasochistyczna lub autorytarny (fundament faszyzmu, szukanie oparcia w kimś innym, potrzeba uległości autorytetowi)
2. charakter destruktywny (irracjonalna tendencja do niszczenia wynikająca z lęku)
3. mechaniczny konformizm (przyjęcie wzorów kultury, stanie się takim jakiego spodziewają się inni)
4. przeciwieństwo: charakter produktywny (realizacja własnego potencjału)
HARRY SULLIVAN - PSYCHOLOGIA INTERPERSONALNA
podkreślenie znaczenia wczesnych relacji dziecka z matką dla powstania lęku i dla rozwoju poczucia Ja
osobowość to system, którego celem jest redukcja napięcia i przekształcenie go w nawykowe wzorce zachowania przywracające równowagę, te przekształcenia to dynamizmy
dwa główne źródła napięcia to: dążenie do satysfakcji (zaspakajania potrzeb) i dążenie do bezpieczeństwa (dobrego samopoczucia, akceptacji, przynależności)
szczególne znaczenie w radzeniu sobie z lękiem ma dynamizm systemu Ja (self): geneza interpersonalna
ważne części, obrazy (personifikacje) Ja:
„dobre Ja” - skojarzone z przyjemnymi doświadczeniami poczucia bezpieczeństwa i akceptacji
„złe Ja” - skojarzone z bólem i zagrożeniem, dezprobatą
„nie-Ja” - część odrzucana (dysocjacja - odszczepienie jako sposób radzenia sobie) przez skojarzenie z trudnym do zniesienia lękiem (uczucie niesamowitości i grozy)
nacisk na okres późnego dzieciństwa i preadolescencji
zniekształcenie parataktyczne - obraz innej osoby i relacji z nią, silnie zniekształcony przez lęk
ogólnie: nacisk na percepcję, rozumienie przeszłych doświadczeń, relacji oraz oczekiwania jako czynniki pośredniczące między rzeczywistością a zachowaniem
TEORIA EGO - H. HARTMAN
ego a procesy adaptacji (adaptacja jako stan i jako proces)
rodzaje adaptacji:
Autocentryczna - dostosowanie siebie do otoczenia
Allocentryczna - dostosowanie innych do siebie
Szukanie odpowiadającego środowiska
Rozwój ego: od zasady przyjemności do zasady relizmu (znalezienie takich form zaspokajania potrze, które są w zgodzie z otoczeniem i z samym sobą)
1. początek różnicowania siebie i świata zewnętrznego (dla formowania się ego ma istotne znaczenie doznawanie frustraci, deprywacji)
2. uformowanie się ego
3. uformowanie się superego
ego jest tą częścią struktury psychicznej, która ma kontakt ze światem zewnętrznym
w ego: sfera wolna od konfliktu i sfera zaangażowana w konflikt pomiędzy id i superego
funkcje ego:
instrumentalne
centralne: utrzymywanie kontaktu z rzeczywistością (zasad realizmu); sprawowanie kontroli nad życiem emocjonalnym i impulsami (od tłumiania do symbolizacji)
Metafunkcje: funkcja syntetyczna (organizacyjna) - utrzymywanie równowagi pomiędzy różnymi obszarami życia psychicznego
Zdolność do regresji w służbie ego
ego a self: ego to pewien wielofunkcyjny mechanizm integracyjny zaś self (jaźń) to wewnętrzny obraz własnej osoby
CECHY WSPÓLNE TEORII NEOPSYCHOANALITYCZNYCH
1.utrzymanie dynamicznego, topograficznego i strukturalnego punktu widzenia na życie psychiczne (np. Horney, Sullivan)
2. odrzucenie koncepcji libido jako głównego czynnika rozwoju
3. koncentracja na lęku neurotycznym i mechanizmach obronnych jako podstawowym źródle zaburzeń w rozwoju osobowości (np. Horney)
4. nacisk na rolę interakcji społecznych i podejmowania ról w rozwoju charakteru i zaburzeń osobowości (np. Sullivan, Horney, Erikson)
5. analiza roli kultury i przemian społecznych w kształtowaniu osobowości (np. Fromm)
6. zmiana koncepcji ego z mechanizmu pośredniczącego na:
źródło autonomicznych motywów (Hartman)
obraz własnej osoby (Sullivan)
7. zmiana poglądu na rolę doświadczeń (nie tylko wczesnodziecięce ale i aktualne)
8. podkreślanie roli przyszłości w rozwoju osobowości: celów, planów, oczekiwań, idealnego obrazu własnej osoby
9. zmiana koncepcji terapii (mniejsza dyrektywność, aktywna interakcja, większe zaangażowanie emocjonalne i behawioralne pacjenta)
WKŁAD PSYCHOANALIZY W PSYCHOLOGIĘ OSOBOWOŚCI
Wskazanie takich zjawisk jak:
1. procesy nieświadome
2. psychiczny determinizm - rola wczesnych doświadczeń
3. cielesność człowieka
4. mechanizmy obronne
5. pojęcie osobowości jako struktury czy organizacji
6. interpretacja znaczenia
Ponadto:
nowe metody badania osobowości: analiza marzeń sennych, wolne skojarzenia
Podkreślanie, że z pozoru podobne zachowania mogą mieć różne źródła, zaś podobne motywy mogą prowadzić do różnych zachowań
KRYTYKA PSYCHOANALIZY
status naukowy teorii psychoanalitycznej
obecny pogląd na model energetyczny: ludzie nie zawsze dążą do redukcji napięcia, nieraz poszukują stymulacji, potrzeby fizjologiczne nie stanowią całości motywacji człowieka
niejasność pojęć, metafory, analogie, trudność przekładania pojęć na język empiryczny
problem użyteczności danych klinicznych: sądzi się, że inspirowane teorią opisy przypadków są przytaczane na potwierdzenie tej samej teorii
trudność weryfikacji, niefalsyfikowalność
psychoanalityczne ujęcie natury ludzkiej: przedstawiciele nurtu humanistycznego i egzystencjalnego - sprzeciw dla traktowania osoby bez uwzględnienie twórczych aspektów, samorealizacji, wpływu społęczneństwa
Freud był świadom większości tych zarzutów
WYKŁAD 6
HUMANISTYCZNE PODEJŚCIE DO OSBOWOŚCI
Istota “przełomu humanistycznego” - zmiana koncepcji człowieka
gdzie tkwi źródło zła: uwarunkowania biologiczne a kulturowe
zasada holizmu
świadomość i samoświadomość
wolność wyboru
celowość działań - orientacja na przyszłość
Podstawowe postulaty psychologii humanistycznej (Bugental)
“człowiek jako taki jest czymś więcej niż sumą swoich części” (swoistość gatunku ludzkiego)
“człowiek istnieje w środowisku ludzkim” (aspekt interpersonalny)
“człowiek jest świadomy” (ciągły charakter świadomości, świadomość jako podstawowy składnik ludzkiego istnienia, choć nie wszystkie treści dostępne)
“człowiek dysponuje wyborem”, może się zmieniać (fenomenologicznie)
“człowiek działa celowo” (kierunkowość działań, na podstawie intencjonalności buduje się tożsamość; zarówno dążenie do równowagi - zachowawczość, jak i jej braku, przekraczania - zmienność )
Co wyróżnia kierunek humanistyczny?
troska o człowieka: odrzucenie dystansu
metody- wtórne wobec sensu podejścia do człowieka, choć konieczne aby gromadzić rzetelną wiedzę
humanistyczny model wartości: doświadczenie człowieka
relatywizm wszelkiej wiedzy: podkreślanie zmienności
odwoływanie się do podejścia fenomenologicznego
Pojęcie AUTENTYCZNOŚCI
sposób, w jaki człowiek istnieje gdy “...istnienie człowieka pozostaje w harmonii z istnieniem świata”
autentyczność egzystencjalna powstaje w wyniku braku rozdźwięku między podmiotem a przedmiotem (jaźnią a światem)
brak zniekształceń
zrozumienie i akceptacja świata własnych przeżyć
Pewniki (cechy) świadomości
SKOŃCZONOŚĆ, ograniczoność, niepepłność
poczucie skończoności własnego istnienia ale także poczucie, że zakres własnej świadomości mógłby być szerszy
konsekwencja: względność (ponieważ nie wiemy wszystkiego)
lęk przed losem i śmiercią
MOŻLIWOŚĆ DZIAŁANIA
oddziaływanie na świat zewnętrzny, zmiana perspektywy
konsekwencja: odpowiedzialność (zainteresowanie podejmowanymi działaniami)
lęk przed potępieniem i poczucie winy
WYBÓR
działania wpływają na strumień świadomości, troska o te działania
konsekwencja: subiektywne doświadczanie autonomii
lęk przed utratą poczucia sensu i poczuciem pustki
ALIENACJA
istnienie innych, odrębność a powiązanie z innymi
konsekwencja: “poczucie bycia cząstką ludzkości a jednocześnie kimś odrębnym...”; odosobnienie - zdawanie sobie sprawy z podobieństw i różnic, satysfakcja z obcowania z innymi, frustracja wynikająca z odrębności
lęk przed absolutnym osamotnieniem i poczuciem samotności
TEORIA ABRAHAMA MASLOWA
natura ludzka:
“w głębi ducha ludzie są przyzwoici”
hierarchia potrzeb
potrzeby niedoboru i wzrostu
samorealizacja
“bardziej skuteczne postrzeganie rzeczywistości i bardziej harmonijne relacje z nią”
brak neurotycznego poczucia winy
niedoskonałości samourzeczywistniających się ludzi
nie potrzebują innych “za wszelką cenę” czy “do czegoś”
doświadcznia szczytowe
polimotywacyjność zachowania
np. dążenie do kontaktów z innymi
np. realizacja celów i planów
TEORIA CARLA ROGERSA
Założenia filozoficzne
PODEJŚCIE FENOMENOLOGICZNE
rola empatii w poznaniu innej osoby
NATURA CZŁOWIEKA - fundamentalnie pozytywna, jeżeli tylko umożliwić jej naturalną ekspresję: pozytywny obraz siebie, brak niepokoju, znajomość silnych i słabych stron swojej osoby; aktywność twórcza; pozytywny stosunek do innych (zaufanie, szacunek).
Podstawowe pojęcia:
1) SAMOAKTUALIZACJA
tendencja organizmu do samourzeczywistniania jego potencjalnych możliwości; wyraża się w przechodzeniu:
od prostoty do złożoności
od zależności do niezależności
od sztywności (fiksacji) do swobody ekspresji
próba operacjonalizacji motywu do samoaktualizacji: 15-itemowa skala Jonesa i Crandalla (1986), dotycząca: (a) zdolności do działania w sposób niezależny, (b) samoakceptacji i pozytywnej samooceny, (c) akceptacji własnego życia emocjonalnego, oraz (d) zaufania w relacjach intepersonalnych.
Przykłady itemów:
Jest dla mnie rzeczą ważną, by to co robię spotkało się z aprobatą innych ludzi (F)
Często boję się, że coś jest ze mną nie tak (F)
Nie wstydzę się żadnego z moich uczuć` (P)
Wierzę w to, że ludzie są zasadniczo dobrzy i że można im ufać (P)
2) ZGODNOŚĆ
SPÓJNOŚĆ JA i ZGODNOŚĆ - organizm dąży do utrzymania spójności Ja (braku konfliktu między autopercepcjami) oraz do zgodności między Ja a doświadczeniem
STAN NIEZGODNOŚCI to stan ROZBIEŻNOŚCI MIĘDZY POSTRZEGANIEM JA A RZECZYWISTYM OBRAZEM WŁASNEJ OSOBY
formy obrony pozytywnoego obrazu własnej osoby przed zagrażającym doświadczniem:
zniekształcanie znaczenia doświadczenia
zaprzeczanie istnieniu tego doświadczenia
konsekwencje obrony:
obniżenie napięcia, niepokoju, lęku
ale i niezdolność do pełnego rozwoju (bo proces rozwoju wymagający symbolizacji nowych doświadczeń i ich integracji w samowiedzy - ulega zahamowaniu)
3) AKCEPTACJA
POTRZEBA POZYTYWNEJ OCENY - stopień jej zaspokojenia decyduje o wystąpieniu w przyszłości stanu zgodności lub niezgodności Ja z doświadczeniem; manifestuje się w dążeniu do bycia lubianym, akceptowanym przez innych, zdolności do współczucia
AKCEPTACJA BEZWARUNKOWA - akceptacja osoby niezależnie od tego jaka jest i co robi
AKCEPTACJA WARUNKOWA - aprobata tylko, gdy osoba zachowuje się zgodnie z oczekiwaniami innych
badania: wyłoniły się 3 czynniki, które sprzyjają formowaniu się pozytywnej samooceny:
stopień akceptacji (ciepło, miłość, zainteresowanie dzieckiem)
formułowanie wymagań oraz dostarczanie nagród
„demokratyczne” podejście do dziecka (brak przymusu. liczenie się z jego uprawnieniami i opiniami)
4) WARUNKI WARTOŚCI
warunki uzyskania akceptacji otoczenia stają się warunkami własnej wartości i jako składnik pojęcia Ja decydują o tym, czy dane doświadczenie znajdzie się w polu świadomości czy nie
poszukiwanie lub unikanie doświadczeń ma na celu realizację potrzeby samoakceptacji
im więcej warunków własnej wartości tym większa podatność na lęk i nieprzystosowanie; doświadczenia niezgodne z pojęciem Ja grożą utratą samoakceptacji
zachowania obronne - doświadczanie zdarzeń w sposób selektywny (zniekształcenia zgodne z warunkami lub wyparcie)
treści nieświadome oddziałują na pole fenomenologiczne, są zdysocjowane; wywołują niepokój, lęk
osoba zachowuje swą tożsamość, ale w sytuacji silnego lub nagłego napięcia może pojawić się ostra reakcja psychotyczna
TERAPIA SKONCENTROWANA NA KLIENCIE
oddziałuje na treść pojęcia Ja i umiejętność doświadczania rzeczywistości
terapeuta wyraża zainteresowanie sposobem, w jaki klient doświadcza świat i siebie
dążenie do:
wytworzenia bezwarunkowej akceptacji dla siebie
nauczenia klienta kontaktu z własnym dośwadczeniem (pragnieniami, emocjami, potrzebami)
przesunięcie źródła oceny z zewnętrznego na wewnętrzne
Popularność podejścia humanistycznego
podkreślanie indywidualności oraz ludzkiego wymiaru Ja
własne potrzeby i możliwości a nie oczekiwania otoczenia wyznaczają działanie
realizacja potencjału bez względu na warunki zewnętrzne
zwrócenie uwagi na aspekt rozwoju i zdrowia a nie patologii
wskazanie na odmienne sposoby i mechanizmy rozwoju
akcentowanie związku pomiędzy zdrowiem a odkrywaniem, realizacją i ulepszaniem własnego Ja
Psychologia humanistyczna a psychoanaliza
wspólne: obecność opozycji natura - kultura: kultura narzuca, ogranicza możliwość realizowania naturalnych potrzeb (superego, warunki wartości)
różne: pogląd na naturę człowieka (zła - dobra; poskramianie natury człowieka - realizowanie, wzmacnianie, odkrywanie natury człowieka, poskramianie kultury; rozwój jako kompromis - rozwój jako realizacja i ulepszanie własnych możliwości)
Krytyka podejścia humanistycznego (za: Pervin i John, 2002)
Mocne strony: |
Słabe strony: |
1. Skupienie uwagi na ważnych aspektach ludzkiej egzystencji. 2. Próba holistycznego zintegrowania aspektów osobowości. 3. Systematyczne badania nad warunkami koniecznymi i wystarczajacymi do zmiany terapeutycznej. 4. Próba zintegrowania humanizmu i empiryzmu. |
1. Możliwość wyłączenia pewnych zjawisk (procesy nieświadoe, obrona) z obszaru badawczego i klinicznego. 2. Brak obiektywnych metod pomiaru z wyjątkiem samoopisu (np. Pomiaru zgodności doświadczenia z Ja). 3. ignorowanie trudności teorii fenomenologicznej - obserwacji wolnych od zniekształceń, uprzedzeń itd. |
WYKŁAD 7
PODSTAWY POZNAWCZEGO PODEJŚCIA DO OSOBOWOŚCI
zainteresowanie procesem, sposobem funkcjonowania osoby
wyjaśnianie stałości zachowania: reprezentacje poznawcze, standardy postępowania, programy aktywności
zainteresowanie różnicami w strategiach przetwarzania informacji oraz strategiach kontroli własnej aktywności
CZŁOWIEK W UJĘCIU POZNAWCZYM
podmiot poznający świat i samego siebie
złożony system pobierający, przetwarzający, integrujący informacje
odzwierciedla rzeczywistość, przewiduje, tworzy programy działania, na bieżąco zarządza zachowaniem
osoba jako całość
PODSTAWOWE FUNKCJE OSOBOWOŚCI W UJĘCIU POZNAWCZYM
konstruowanie poznawcze, czyli nadawanie znaczenia (sensu) naszym doświadczeniom
dostarczanie podstaw dla ewaluacji (oceny) zdarzeń, innych ludzi, i samego siebie (m.in. oceny celów, kierunków i wyników działania, własnej przeszłości i przyszłości)
programowanie działań, a więc ustanawianie celów i dobór strategii działania adekwatnych do wymogów sytuacji
sterowanie przebiegiem działania: procesy podmiotowej kontroli i samoregulacji (aktywacja i realizacja celów; monitorowanie i „dostrajanie” własnych emocji, stanów motywacyjnych, i zachowań)
NADRZĘDNE ZADANIA OSOBOWOŚCI JAKO SYSTEMU
ADAPTACJA PSYCHOLOGICZNA
autoplastyczna, alloplastyczna, przez wybór środowiska (Heinz Hartmann)
to zmiana w zachowaniu dzięki której lepiej radzimy sobie z wyzwaniami środowiska i rozwijamy się
INTEGRACJA OSOBY - podtrzymanie wiary we własne istnienie jako jednolitego podmiotu
Najważniejsze przejawy:
spójność zachowania z centralnymi standardami (wartościami, celami osobistymi, przekonaniami)
poczucie własnej jedności (unity): przeświadczenie, że jesteśmy tą samą osobą w różnym czasie i okolicznościach
poczucie autonomii i podmiotowej kontroli (odczucie wolności, możliwości wywoływania zmian w sobie i w otoczeniu)
MECHANIZMY PSYCHOLOGICZNE ZAPEWNIAJĄCE INTEGRACJĘ
pojęcie własnej osoby (względnie stały wizerunek siebie)
samoświadomość (zdolność do koncentracji uwagi na sobie jako obiekcie, do monitorowania własnych myśli, uczuć)
procesy samoregulacji (dostrajanie zachowania do standardów wewnętrznych bądź postrzeganych oczekiwań innych ludzi)
POZNAWCZE SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI
STYLE POZNAWCZE KONSTRUKTY SCHEMATY ATRYBUCJE |
PRZEKONANIA REPREZENTACJE OCZEKIWANIA
|
PREKURSORZY PODEJŚCIA POZNAWCZEGO
Teoria społecznego uczenia się W. Mischela
specyficzność układu bodźców sytuacyjnych
różnicowanie
zdolności samoregulacyjne
ludzie mają: strategie kodowania informacji,
subiektywne wartości, preferencje i cele
oczekiwania
Teoria społeczno-poznawcza A. Bandury
uczenie się przez obserwację - modelowanie
koncepcja poczucia własnej skuteczności (wpływa na myśli, emocje, motywacje oraz skuteczność działania)
KLASYKA POZNAWCZEJ TEORII OSOBOWOŚCI
TEORIA KONSTRUKTÓW OSOBISTYCH G. KELLY'EGO
życie jest tworzeniem reprezentacji i konstruowaniem rzeczywistości, to zaś pozwala nam na przekształcanie siebie
dostępne kategorie, sposoby interpretowania - konstrukty
konstrukty tworzone są poprzez porównania, dostrzeganie podobieństw i różnic między zdarzeniami - biegun podobieństwa i biegun przeciwieństwa
różnice w systemach konstruktów są często przyczyną problemów w komunikacji
konstrukty słowne i przedsłowne
system konstruktów - każdy wyjaśnia lepiej pewien zakres zjawisk; hierarchiczność; konstrukty rdzenne/centralne i peryferyczne; konstrukty nadrzędne i podrzędne
osobowość - indywidualny system konstruktów (niepowtarzalny, osobisty charakter doświadczenia)
zrozumienie innej osoby - poznanie systemu konstruktów (jak doświadcza, jak spostrzega)
nowe ujęcie wolnej woli i determinizmu: „…wolność, ponieważ system konstruktów nie wymusza bezradnego podlegania presji zdarzeń, lecz pozwala na rozstrzyganie o ich znaczeniu, ograniczenia, ponieważ w żaden sposób nie można dokonywać wyborów poza światem alternatyw, które samemu się zbudowało” (Kelly, 1958, za: Pervin i John, 2002)
filozoficzne stanowisko - konstruktywny alternatywizm
REP test jako metoda pomiaru systemu konstruktów
„Jeśli nie wiesz co się dzieje w umyśle jakiejś osoby, zapytaj ja; być może ci powie” (Kelly, 1958; za: Pervin i John, 2002)
dwie procedury:
1.tworzenie listy opartej na Liście Nazw Ról
2.tworzenie konstruktów oparte na porównywaniu trzech osób
złożoność - prostota poznawcza
przewidywanie zdarzeń
wzrastanie i rozwój
TEORIA OSOBOWOŚCI AUTORYTARNEJ (Adorno, Frenkel-Brunswick, Levinson, Sanford)
społeczne źródła teorii - zainteresowanie genenzą faszyzmu
system wychowawczy w rodzinie autorytarnej
główne przejawy osobowości autorytarnej:
uległość wobec autorytetów
etnocentryzm i uprzedzenia
antyintracepcja (niechęć do wnikania we własne stany uczuciowe)
pesymistyczna wizja ludzkiej natury
krytyka teorii osobowości autorytarnej jako objaśnienia faszyzmu (nie tłumaczy powstania ani zmierzchu totalitaryzmu)
OSOBOWOŚĆ DOGMATYCZNA, czyli UMYSŁ ZAMKNIĘTY (Rokeach)
cechy dogmatycznego systemu przekonań:
niemożność zmiany przekonań
skłonność do utrzymywania sprzecznych przekonań (bo nie ma refleksji)
dogmatyzm a przetwarzanie informacji społecznych: prymat spójności afektywnej nad deskryptywną
dogmatyzm a wiara w absolutny autorytet, istnienie elit
psychologiczna funkcja dogmatycznego systemu przekonań: obrona przed lękiem
WYKŁAD 8
OSOBOWOŚĆ JAKO SYSTEM WIEDZY OSOBISTEJ
WIEDZA OSOBISTA
to co spontanicznie wykorzystujemy do interpretowania zdarzeń i sterowania zachowaniem
to wiedza:
naturalna (potoczna, intuicyjna)
gorąca (silnie związana z emocjami i ocenami)
słabo uświadamiana (często latentna)
ma charakter pragmatyczny (służy do uruchamiania i podtrzymywania zachowania aż do osiągnięcia wyników)
OSOBOWOŚĆ - system wiedzy o sobie i o świecie, zorganizowany w jednostki - schematy poznawcze
W danej chwili aktywne są poszczególne systemy, te które akurat zostały zaktywizowane w konkretnej sytuacji i są dostępne poznawczo
Schemat
uproszczona, uogólniona reprezentacja pewnych obiektów i relacji między nimi
charakterystyczny dla danej jednostki (i kultury) sposób, w jaki ludzie spostrzegają siebie i innych,
wpływa na porządkowanie i zapamiętywanie informacji oraz na oczekiwania
Schematy dostępne sterują przetwarzaniem informacji tu i teraz, reszta wiedzy nie wywiera wtedy wpływu
SCHEMATY POZNAWCZE
o ich dostępności decyduje:
pojawienie się sygnału wywołującego (wyrazistego bodźca związanego z treścią schematu)
częstość aktywizacji schematu w przeszłości
niektóre schematy są chronicznie dostępne
dostępność schematu wpływa na:
ukierunkowanie uwagi
sposób kategoryzacji
wyciąganie wniosków
wyszukiwanie danych z pamięci
oceny
podejmowanie decyzji
kontrolę zachowania
KONSEKWENCJE PRZETWARZANIA SCHEMATOWEGO
oszczędność i selekcja w przetwarzaniu informacji
ale: możliwość zniekształceń, nietrafnych wniosków (np. gdy informacja nie może być zasymilowana do schematu)
Schematy a zmienność i stałość zachowania
Zmienność - aktywizacja różnych schematów w różnych okolicznościach
Stałość - chroniczna dostępność i częste używanie pewnych schematów, np. autoschematów Ja (cechy tożsamościowe, ze względu na które człowiek odróżnia siebie od innych)
KOMPONENTY WIEDZY OSOBISTEJ
WIEDZA DEKLARATYWNA |
WIEDZA PROCEDURALNA |
- łatwo dostępna - względnie łatwa do modyfikacji - przetwarzanie z jej udziałem przebiega powoli
|
- zawarta w procedurach przetwarzania informacji i sterowania zachowaniem (np. nawyki) - trudno dostępna świadomości - trudna do modyfikacji, powoli zmienia sie pod wpływem doświadczenia - przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega szybko - część tej wiedzy to procedury przetwarzania informacji związanych z Ja (np strategie obronne mające na celu utrzymanie pozytywnego wizerunku własnej osoby) |
Procesy UTAJONE i JAWNE
Przetwarzanie informacji
AUTOMATYCZNE i ŚWIADOME (Posner i Snyder, 1975)
AUTOMATYCZNE i KONTROLOWANE (Bargh, 1998; Shiffrin i Schneider, 1977)
PRZYKŁAD
CECHA |
PRZETWARZANIE AUTOMATYCZNE |
PRZETWARZANIE KONTROLOWANE/REFLEKSYJNE |
Zależność od zasobów poznawczych |
niezależne |
silnie zależne |
Kontrola intencjonalna |
ograniczona |
pełna |
Uwaga |
niepotrzebna |
potrzebna |
Wysiłek |
brak lub niewielki |
znaczny |
Rodzaj przetwarzania |
równoległe |
szeregowe/sekwencyjne |
Świadomość |
brak lub niewielka |
znaczna |
Rozdzielczość |
holistyczne |
fragmentaryczne |
Przechowywanie w pamięci długotrwałej |
brak lub niewielkie |
duże |
Poziom wykonania |
dobry |
słaby, z wyjątkiem prostych zadań |
Trening |
stopniowa poprawa |
mały wpływ |
Modyfikacja |
trudna |
łatwa |
Ogólny wniosek:
w tym ujęciu nie “cała” osobowość jest świadoma, wydeliberowana, refleksyjna czy łatwa do opisania i kontrolowania
SCHEMATY A CECHY OSOBOWOŚCI - jako podstawowe jednostki opisu
posiadanie rozbudowanego schematu danego atrybutu nie oznacza, że ktos ma ten atrybut (i odwrotnie), np. schemat życia politycznego.... cecha uczynności....
w odróżnieniu od cechy wiedza schematowa jest “zanurzona w kontekście”, rozwija się w odniesieniu do określonych aspektów życia, np. wiedza o relacjach interpersonalnych....
schematy pozwalają szybko i elastycznie reagować na wymogi otoczenia, są instrumentami poznawczo-wykonawczymi (a cechy moderatorami)
ogólnie: to dwa komplementarne podejścia do opisu osobowości
Osoby dysponujące rozbudowanymi schematami w danej dziedzinie:
szybko interpretuą nowe sytuacje, bodźce
łatwo korygują błędne informacje
generują strategie “radzenia sobie”
OSOBOWOŚĆ A POZNAWCZE KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZESZŁOŚCI I PRZYSZŁOŚCI
KONSTRUOWANIE POZNAWCZE
wychodzenie poza dostępne dane, nadawanie osobistego znaczenia
moze dotyczyć
tego co tu i teraz
własnej przeszłosci
własnej przyszłosci
raczej przebiega spontanicznie, poza refleksją, ale może być też świadome i refleksycjne
ważną rolę odgrywają w konstruowaniu ogólne przekonania o naturze rzeczywistości, np. dotyczące tego czy:
świat jest sprawiedliwy czy nie
świat jest przyjazny czy wrogi
zdolności czowieka można rozwijać czy są czymś niezmiennym
KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI
to KONSTRUOWANIE PROAKTYWNE - generowanie zamierzeń służących rozwojowi i samorealizacji
efekty: powstanie możliwych Ja
formułowanie zadań życiowych, długotrwałych celów, dążeń, osobistych i planów ich realizacji
źródła: osobiste doświadczenia
wiedza kulturowa
przyczynia się do ROZWOJU OSOBOWOŚCI, bo prowadzi do:
ustalenia standardów, które są źródłem stałych, silnych motywacji
przyrostu autonomii osobistej (cele wewnętrzne)
wzrostu koherencji działania (cele odległe)
PROCESY służące konstruowaniu własnej przyszłości
generowanie oczekiwań (Bandura, 1977) - formułowanie postanowień dotyczących zmiany
wyobrażanie sobie przyszłości - badania studentów (Taylor i Pham, 1996)
samoutrudnianie - “rzucanie kłód pod własne nogi”
defensywny pesymizm - przecenianie niebezpieczeństw związanych z przyszłym wydarzeniem
nierealistyczny optymizm - “lepiej o sobie niż o innych”
autonarracje - produkowanie scenariuszy zdarzeń z naszym udziałem
KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZESZŁOŚCI
sposób postrzegania własnej przeszłości
przepracowanie, porządkowanie, uspójnianie, dopasowywanie do własnych “poglądów”
to podejście to kontynuacja teorii mechanizmów obronnych
PROCESY konstruowania własnej przeszłości
procesy uzasadniania i usprawiedliwiania swojego postępowania - postdecyzyjna zmiana postaw
nieświadome modyfikowanie zapisu pamięciowego doświadczeń
wymazywanie z pamięci “niewygodnych” faktów
wypełnianie luk
bezwiedne dopasowywanie zapisu przeszłych doświadczeń do pożądanych cech osoby
atrybucje przyczynowe
neutralizują negatywne emocje, przywracają wiarę w siebie, przywracają poczucie kontroli nad zdarzeniami
porównania społeczne
porównania w dół (ochrona samopoczucia)
porównania w górę (motywacja do działania)
myślenie kontrfaktyczne - “co by było gdyby”
autonarracje
IDEE DOTYCZĄCE ATRYBUCJI W PSYCHOLOGII
pesymistyczny i optymistyczny styl eksplanacyjny (Peterson i Seligman, 1984)
atrybucje charakterologiczne i behawioralne atrybucje
egotyzm atrybucyjny (Gilbert, 1995)
obronne atrybucje odpowiedzialności (Doliński, 1993)
atrybucje dotyczące kontroli (Taylor, 1983)
WYKŁAD 9
POZNAWCZA TEORIA JA
CZYM JEST “JA”?
obraz własnej osoby
ang. Self (self knowledge, self concept...)
samowiedza trwała
James: Ja subiektywne (podmiotowe)
Ja przedmiotowe (przedmiotowe)
jedno Ja czy wiele Ja? - byt jednorodny czy niezależne części, reprezentacje
Wielość aspektów Ja odrębnie reprezentowanych
rola orientacji temporalnej: kim jesteśmy
kim byliśmy
kim będziemy
znaczenie kontekstu społecznego i skryptów związanych z rolą (np. tożsamości zanurzone w kontekście)
tożsamość indywidualna a tożsamość społeczna
Ja publiczne i Ja prywatne - pozytywna autoprezentacja
Jeśli tak, to skąd poczucie ciągłości Ja?
Koncepcja SCHEMATÓW POZNAWCZYCH i HIERARCHII POJĘCIOWYCH: jedność vs wielość Ja
obraz samego siebie jest zbudowany hierarchicznie
na wyższych piętrach abstrakcyjne uogólnienia, nadrzędne cele, dyspozycje niezależne od kontekstu
poziom najwyższy daje poczucie ciągłości, niższe pozwalają zarządzać zachowaniem w różnych kontekstach
STRUKTURA JA JAKO ŹRÓDŁO MOTYWACJI (DĄŻEŃ)
dążenie do podtrzymywania poczucia własnej wartości (np. atrybucje, porównania społeczne)
dążenia do podtrzymywania poczucia własnej tożsamości i odrębności - badania nad autoweryfikacją
dążenie do podtrzymywania poczucia kontroli nad zdarzeniami
dążenie do trafnego samopoznania
dążenie do wzrostu i rozwoju własnej osoby
... czy w związku z tym....
Zdrowie psychiczne: trafne poznanie czy podtrzymywanie złudzeń na swój temat?
klasyczna psychoanaliza: zdrowie to wgląd w siebie, dążenie do trafnego samopoznania
podejście społeczno-poznawcze: osoby zdrowe przejawiają szereg złudzeń na własny temat
złudzenie kontrolowalnośc zdarzeń
podwyższanie własnej wartości
nierealistyczny optymizm w stosunku do własnej przyszłości
co dają złudzenia?
być może są warunkiem utrzymywania postanowień (badania nad implementacyjnym stanem umysłu - nasilanie się złudzeń)
DOSTĘPNOŚĆ POZNAWCZA JA jako warunek wpływu na przetwarzanie informacji i kontrolę działania
ROBOCZE JA (H.Markus) - w danej chwili aktywizuje się taki element Ja, który jest związany z treścią sytuacji: Autokoncentracja i dezindywiduacja
AUTOSCHEMATY
poznawcze generalizacje na temat siebie wyprowadzone z ubiegłego doświadczenia (Markus, 1977)
składniki samowiedzy trwałej
aktywnie wpływają na działanie i przetwarzanie informacji
mogą być integralną częścią SCHEMATÓW RELACYJNYCH - zinternalizowanych reprezentacji powtarzających się relacji interpersonalnych, "zarządzających" oczekiwaniami ludzi co do przebiegu tych relacji, ich interpretacjami, i reakcjami emocjonalnymi na kontakt z innymi ludźmi
Sposób diagnozy: Badania oceniali u siebie natężenie różnych cech charakteru, zarazem byli proszeni o określenie, na ile ważny jest dany atrybut.
Autoschemat, jeżeli:
ocena ekstremalna (wysoka lub niska)
atrybut uznany za ważny przez osobę.
W oryginalnych badaniach Markus - schematy związane z zależnością-niezależnością. Wyodrębniono trzy grupy kobiet: z autoschematami niezależności, z autoschematami zależności, oraz pozbawione autoschematów w tej dziedzinie.
Tak diagnozowane schematy - istotny wpływ na przetwarzanie informacji. "Schematycy":
szybciej rozpoznają słowa odpowiednich kategorii (brak różnic dla słów neutralnych względem tych kategorii)
w odpowiedzi na prośbę, dostarczają więcej przykładów zachowań odpowiednich kategorii
uważają zaangażowanie się w zachowania danej kategorii za bardziej prawdopodobne niż w zachowania innej kategorii
są bardziej skłonne do odrzucania informacji niezgodnej z ich obrazem siebie.
analogiczne wyniki (dla czasów rozpoznawania słów) stwierdzono dla szeregu innych autoschematów: kobiecości (sex-typing); otyłości, szczupłości itp.
stwierdzono też, że ludzie szybciej odpowiadają na te pytania w kwestionariuszach osobowości, które w dotyczą autoschematów (Fekken & Holden, 1992)
autoschematy wpływają nie tylko na przetwarzanie informacji o sobie, ale też o innych ludziach
proszeni o ocenę innych, ludzie biorą pod uwagę najczęściej te wymiary, w zakresie których są "schematykami"; oceny innych na tych wymiarach cechują się większą pewnością
wymiary osobowości, na których ludzie mają szczególnie pozytywny pogląd na siebie, są łatwiej dostępne poznawczo i chętniej wykorzystywane przy ocenie innych ludzi
SAMOOCENA: UWARUNKOWANIA I FUNKCJE MOTYWACYJNE
KONCEPCJA E.T. HIGGINSA
Perspektywy oceny Ja:
własna
Cudza
Dziedziny Ja:
JA REALNE
JA IDEALNE
JA POWINNOŚCIOWE
Rozbieżność ja realne - ja idealne - uczucia smutku, przygnębienia, i rozczarowania (sadness & dejection)
Rozbieżność ja realne - ja powinnościowe - pobudzenie & lęk (agitation & anxiety)
Ja realne |
Ja realne w oczach własnych (pojęcie Ja) |
Ja realne w oczach innych ludzi (pojęcie Ja) |
Ja idealne |
Ja idealne w oczach własnych (ukierunkownie Ja) |
Ja idealne w oczach innych ludzi (ukierunkowanie Ja) |
Ja powinnościowe |
Ja powinnościowe w oczach własnych (ukierunkowanie Ja) |
Ja powinnościowe w oczach innych ludzi (ukierunkowanie Ja) |
METODA pomiaru różnic indywidualnych w tym zakresie: Idiograficzna, badani deklarują:
(1) atrybuty które posiadają
(2) które chcieliby posiadać
(3) o których sądzą, że powinni je posiadać
Wybrane wyniki
badani proszeni o plastyczne wyobrażenie sobie negatywnego zdarzenia życiowego:
osoby o rozbieżności ja realne-ja idealne raportowały smutek, a nie emocje „pobudzeniowe”;
osoby o rozbieżności ja realne-ja powinnościowe - emocje „pobudzeniowe” (napięcie, niepokój, lęk, złość) (Higgin i in., 1986)
osoby z fobiami społecznymi wykazywały wysoką rozbieżność ja realne-ja powinnościowe; pacjenci z kliniczną depresją - wysoka rozbieżność ja realne-ja idealne (Strauman 1989)
generalnie - wysoka rozbieżność między Ja i standardami ewaluatywnymi - problemy zdrowotne: stres, brak apetytu, problemy z układem trawienia itp. (Higgins i in., 1992)
WAŻNE POJĘCIA
samooceny cząstkowe a samoocena stała (uogólnione poczucie własnej wartości)
dążenie do pozytywnej samooceny - zjawisko autoafirmacji
STRATEGIE ZAPEWNIANIA POZYTYWNEJ SAMOOCENY
egotyzm atrybucyjny
kąpanie się w cudzej chwale
porównania społeczne
pozytywna autoprezentacja
samoutrudnianie
Istota negatywnej samooceny
brak ocen pozytywnych + deficyt adaptacyjnych iluzji na swój własny temat (nt.: własnych kompetencji, przyszłości, możliwości kontrolowania zdarzeń)
dysfunkcjonalność negatywnej samooceny:
nastrój
nie podejmowanie działań
generalizacja porażki + brak autoafirmacji
oczernianie innych i przypisywanie wrogich intencji
Zagrożenia związane z wysoką pozytywną samooceną
podejmowanie zachowań ryzykownych (motocykliści - Pelham & Taylor, 1991)
nieracjonalny upór (Baumeister, Heatherton & Tice, 1993)
negatywny odbiór u innych (zarozumiałość)
SPOŁECZNE ASPEKTY JA: ROLA TOŻSAMOŚCI SPOŁECZNEJ
Dwa główne podejścia teoretyczne:
teorie potrzymania pozytywnej samooceny (self-enhancement theories, self-esteem maintenance theories)
teoria optymalnej dystynktywności (optimal distinctiveness theory)
TEORIE POTRZYMANIA POZYTYWNEJ SAMOOCENY
Teoria tożsamości społecznej (social identity theory - Tajfel, 1972; Tajfel & Turner, 1986) - jednostki dążą do podtrzymania bądź podwyższenia samooceny poprzez:
obniżanie statusu i wartościowości innych, konkurencyjnych grup (np. poprzez przypisywanie im cech moralnie negatywnych)
uczestnictwo w grupach dostarczających pozytywnej identyfikacji
Teoria autokategoryzacji (self-categorization, Turner, 1985, 1987) - obraz siebie jako złożenie dwóch składników: tożsamości indywidualnej i tożsamości społecznej
Tożsamość indywidualna - auto-kategoryzacja oparta na wydobyciu podobieństw intrapersonalnych (np. między własnymi myślami, uczuciami, i zachowaniami w różnych sytuacjach - własnej stałości) i różnic między sobą a innymi jednostkami;
Tożsamość społeczna - auto-kategoryzacja oparta na przynależności do grupy - tj. na wydobyciu podobieństw i różnic interpersonalnych ze względu na grupę, do której przynależy [jestem podobny do innych członków naszej grupy i różny od członków innych grup]. Turner zakłada (za Tajfelem), że tożsamość społeczna rozwija się dzięki dążeniu do ugruntowania pozytywnej samooceny.
Znaczenie jednego lub drugiego typu tożsamości (wpływ na nasze sądy, oceny , wnioski, i zachowanie) zależy od aktualnej dostępności jednej lub drugiej reprezentacji. Dostępność wyznaczona z kolei przez:
ubiegłe doświadczenie
aktualną sytuację
bieżące motywy i cele (np., cel osobisty czy cel grupowy; porównania "ja-ty" vs. porównania
"my-oni", itp)
Konsekwencje przesunięcia uwagi z tożsamości indywidualnej na społeczną (zjawisko depersonalizacji):
ludzie w mniejszym stopniu kierują się w swoich działaniach przesłankami osobistymi, a w większym - sygnałami grupowymi, tj. są bardziej skłonni do:
używania stereotypów
współpracy z członkami grupy własnej i współzawodnictwa z członkami grupy obcej
tworzenia norm grupowych
przejawiania konformizmu grupowego
polaryzacji postaw
TEORIA OPTYMALNEJ DYSTYNKTYWNOŚCI
M. Brewer (1991, 1993) - tożsamość kolektywna - wyznaczona przez jednoczesne dążenie do "bycia podobnym" (dążenie wspólnotowe, potrzeba przynależności do jakiejś grupy) i do "bycia różnym" (dążenie indywiduujące). Dążenia te pozostają w konflikcie.
Tożsamość społeczna jest kompromisem między tymi dążeniami - jednostki najsilniej identyfikują się z grupami, które najlepiej rozwiązują taki konflikt.
Dystynktywność zależy od wielkości grupy. Zatem - stopień identyfikacji z grupą mniejszościową powinien być silniejszy, niż z grupą większościową.
Badania (Mullen et al., 1992) wskazują, że nasilenie "in-group bias" (tendencji do faworyzowania "swoich") jest tym większe, im mniejsza grupa własna w porównaniu do grupy obcej.
Inne badania (Brewer & Schneider, 1990) wykazują, że skłonność do działania we własnym interesie, bądź interesie grupy, zależy od jej wielkości. Jeżeli jest duża i "amorficzna" - ludzie działają w interesie własnym, jeżeli jest umiarkowana - w interesie grupy.
WYKŁAD 10
SPOŁECZNE ASPEKTY JA
- rola tożsamości społecznej
- inni jako część Ja
Relacja z innymi ludźmi jako źródło:
wiedzy na temat swoich cech i właściwości
programów działania (wiedzy o tym, jak się zachować)
pozytywnej samooceny i autoafirmacji.
inna osoba, i relacja między nami a tą osobą, staje się integralnym składnikiem samoopisu (znajduje się "wewnątrz granic" obrazu własnej osoby)
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z PŁCIĄ
Markus i Oyserman (1989):
autoschematy u kobiet mają częściej charakter relacyjny (kolektywistyczny, socjocentryczny, oparty na więzi) = JA WSPÓŁZALEŻNE,
autoschematy u mężczyzn - charakter atrybutywny (indywidualistyczny, egocentryczny, "samotniczy") = JA NIEZALEŻNE.
Przy schematach atrybutywnych, myślenie o sobie nie implikuje myślenia o innych. "Inni" pojawiają się dopiero w kontekście samooceny, ja publicznego, itp.
Przy schematach relacyjnych, ilekroć myśli się o sobie, tylekroć myśli się też o innych. Podobnie, jeżeli myśli się osobach znaczących - dostępna staje się część wiedzy o sobie.
RÓŻNICE ZWIĄZANE Z KULTURĄ
Koncepcja kultur Zachodu (indywidualistycznych): jednostka jest "bytem odrębnym", samoistnym, istniejącym niezależnie od innych, unikalnym
normatywne zadanie kulturowe: uzyskać niezależność od innych
obraz samego siebie - Ja niezależne; jego centralne składniki - swoje cele, motywy, cechy, przekonania; Inni - ważni, ale tylko jako źródło porównań społecznych, ocen odzwierciedlonych, informacji zwrotnych
Koncepcja kultur Wschodu (kolektywistycznych):Jednostka nie jest bytem "samoistnym". Istnieje poprzez określenie swoich relacji społecznym z innymi, identyfikacją z grupą.
normatywne zadanie kulturowe: określić swoje miejsce w świecie społecznym
obraz samego siebie - Ja współzależne; jego centralne składniki to wzajemne powiązania z innymi (relacje interpersonalne), oraz lokalizacja własnej osoby w większych jednostkach społecznych (przynależność grupowa, rola i pozycja społeczna) [pozytywna samoocena - uwarunkowana harmonijnymi relacjami interpersonalnymi, oraz przynależnością grupową i pozycją)
ROZWÓJ JA
Na rozwój Ja składają się:
Rozwój percepcji samego siebie - spostrzegania siebie jako bytu odrębnego od innych osób i obiektów fizycznych
Rozwój samoświadomości - zdolności do rozpoznania siebie i autorefleksji (zastanawiania się nad sobą i swoimi działaniami, przypisywania sobie różnych właściwości itp).
PRZESŁANKI ROZWOJU PERCEPCJI SIEBIE (od narodzin do ok. 1,5 roku życia).
Inne doświadczenia percepcyjne niemowlęcia z własnym ciałem niż z obiektami fizycznymi i innymi ludźmi (np. doświadczenia dotykania; gryzienia; percepcja ruchu)
Uczenie się kontyngencji między własnymi ruchami a zmianami w fizycznym i społecznym otoczeniu: odkrywanie kontyngencji własne działanie-zmiana prowadzi nie tylko do percepcji siebie jako odrębnego od otoczenia, ale i - percepcja siebie jako kogoś wywierającego wpływ na bieg zdarzeń
Rosnąca z wiekiem stałość obiektu, związana z rozwojem pamięci długoterminowej - stałość "mnie samego" jako obiektu
PRZESŁANKI ROZWOJU SAMOŚWIADOMOŚCI
Zdolność do rozpoznawania samego siebie - badania nad rozpoznawaniem siebie w lustrze u szympansów i u dzieci
Posługiwanie się językiem w sposób wskazujący na rozróżnianie siebie i innych
Przejawianie uczuć związanych z samoświadomością (self-conscious emotions) - emocje zakłopotania, dumy i wstydu
PROCESY ODPOWIEDZIALNE ZA TWORZENIE I ROZWÓJ SAMOWIEDZY
Podejście kulturowe - społeczne konstruowanie "Ja". Treść "ja" pochodzi od innych ludzi (systemu kulturowego) - np. wartości, cele, pożądane i niepożądane wzorce zachowania.
Z drugiej strony - znaczny udział własnej aktywności jednostki w interpretowaniu informacji na swój temat, w wyborze celów i zadań osobistych, w konstruowaniu własnej drogi życiowej.
Shweder (1982) - 10 podstawowych tematów społecznej samowiedzy jednostki:
odpowiedzi na pytania (problemy, dylematy) dotyczące:
granic między Ja i nie-Ja;
tożsamości płciowej: Na czym polega męskość, a na czym kobiecość?
dojrzałości: Nas czym polega dorosłość a na czym bycie dzieckiem?
pokrewieństwa (wspólnoty rodzinnej): Kto jest krewnym a kto nie?
przynależności etnicznej: Kto jest "swój" a kto "obcy"?
Hierarchii społecznej: Dlaczego obciążenia i korzyści są nierówno rozdzielone między ludzi? Jakie jest moje miejsce w hierarchii?
natury i kultury: Co jest ludzkie, a co zwierzęce?
autonomii: Czy jestem niezależny od innych, zależny, czy też współzależny?
norm społecznych i celów osobistych: Czego ja pragnę vs. czego grupa oczekuje ode mnie?
osobistego bezpieczeństwa: Jak można uniknąć przemocy ze strony innych?
PODSTAWOWE ŹRÓDŁA SAMOWIEDZY
Wczesne interakcje opiekunka-dziecko - źródło tzw. wewnętrznych, roboczych modeli Ja (Bowlby, 1969).
model roboczy - to źródło zgeneralizowanych oczekiwań dotyczących całego świata społecznego, "rama" poznawczo-afektywna, decydująca o sposobie konstruowania przyszłych doświadczeń
Jaźń odzwierciedlona (Cooley, 1902)
dowiadujemy się, jacy jesteśmy, z obrazów jaki tworzymy w oczach innych ludzi - rodziców, kolegów, nauczycieli
Wnioskowanie z własnych zachowań i doświadczeń
wnioskowanie z tego, co robimy, o tym, co lubimy, i jakie mamy dyspozycje (procesy autopercepcji - teoria Bema);
znaczenie informacji zwrotnej o wyniku działania - np. wnioskowanie z sukcesów i niepowodzeń o własnych zdolnościach i możliwościach - poczucie własnej skuteczności (Bandura).
Porównania społeczne (L. Festinger).
istnieje naturalne dążenie do samookreślenia (samowiedzy, która jest pewna) - tj. wiedzy dotyczącej posiadania pewnych zdolności, umiejętności i cech charakteru, prawdziwości własnych poglądów i opinii.
Porównania społeczne:
pozwalają określić, jak się plasujemy pod względem naszych umiejętności czy zdolności na tle innych;
pozwalają zmniejszyć niepewność co do trafności własnych poglądów i postaw (rola consensusu);
stwarzają szansę osobistego rozwoju (porównania w górę);
pozwalają obronić zagrożone poczucie własnej wartości (porównania w dół)
Procesy identyfikacji
całościowe "inkorporowanie" postaw, przekonań, wartości i aspiracji, stylu komunikowania się od konkretnej osoby
WYKŁAD 11 i 12
OSOBOWOŚĆ A PROCESY KONTROLI I SAMORAGULACJI
W jaki sposób przechodzimy od myśli do czynu, zarządzamy naszym zachowaniem?
DWIE TRADYCJE BADAŃ NAD KONTROLĄ
badania nad kontrolą spostrzeganą - przekonaniami o kontroli:
umiejscowienie kontroli jako zmienna dyspozycyjna
aktualne poczucie kontroli
poczucie własnej skuteczności
badania nad tym, w jaki sposób kontrola jest sprawowana - perspektywa kontroli działania (człowiek ma kontrolę, jeśli wywiera rzeczywisty wpływ na bieg zdarzeń)
Co nas popycha do podtrzymywania kontroli?
reaktancja psychologiczna - dążenia do przywracania wolności wyboru zagrożonej przez kogoś, kto próbuje nam cos narzucić lub czegoś zakazać
deprywacja kontroli pobudzająca motywację do kontroli (przestawienie się z heurystycznych na systematyczne strategie zbierania informacji)
wiele tendencyjności w myśleniu służy podtrzymaniu orientacji na kontrolę (iluzja kontroli, nierealistyczny optymizm, myślenie kontrfaktyczne itd.)
CELE JAKO STANDARDY SAMOREGULACJI
kontrola realizuje się poprzez stawianie i spełnianie zamierzeń
cele dystalne (dążenie osobiste) i cele proksymalne (bliskie, doraźne zamiary)
cele proksymalne stają się standardami samoregulacji - ze względu na nie człowiek monitoruje swoje myśli i emocje i modyfikuje własne zachowanie
część celów proksymalnych pochodzi z konkretyzacji dystalnych, część z wymagań społecznych i zobowiązań wobec innych
badania
dążenie do bliskości z innymi korelują pozytywnie z dobrostanem psychicznym, dążenie do osiągnięć i władzy - negatywnie (Emmons)
przewaga dążeń związanych z motywacją wewnętrzną koreluje pozytywnie z dobrostanem, zaś z zewnętrzną - negatywnie (Kasser i Ryan)
cele spełnienia pewnego kryterium wykonania a cele nauczenia sie czegoś nowego (Dweck) (te drugie: orientacja zaradnościowa w obliczu trudności, duża wytrwałość, emocje ciekawości i ożywienia, motywacja wewnętrzna)
dążenia do osiągania czegoś związane z pozytywniejszym nastrojem, większym zadowoleniem z życia, niższym niepokojem, lepszym stanem zdrowie niż dążenia do unikania czegoś (Emmons)
cele abstrakcyjne związane z gorszym nastrojem (trudne do soiągnięcia), cele konkretne - z lepszym nastrojem oraz kłopotami zdrowotnymi (Emmons)
punktowcy a przedziałowcy (Wieczorkowska)
Mechanizmy kontroli aktywności - od czego zależy kontrola działania?
implementacyjny stan umysłu/orientacja na działanie
poziom identyfikacji zachowania
zaangażowanie poznawcze
procesy kontroli umysłu
Rola orientacji na działanie
koncepcja kontroli wolicjonalnej Kuhla
siła woli a orientacja na działanie/stan (przesłanką podjęcia działania jest przejście do orientacji na działanie)
orientacja na działanie - stan umysłu, wspierający aktywność zorientowaną na cel
Fazy aktywności:
Faza przeddecyzyjna: określenie preferencji i możliwości, ustalenie celu
Faza przeddziałaniowa: budowa planu działania (gdzie, kiedy i jak można osiągnąć cel)
Faza działania: przejście do realizacji zamiaru, uwzględnianie okoliczności, działanie aż do osiągnięcia celu
Faza podziałaniowa: ocena zgodności wyniku z zamierzeniami
faza 1 i 4 - delberacyjny stan umysłu
faza 2 i 3 - implementacyjny stan umysłu
Stan implementacji intencji:
zmiany specyficzne (afektywne i poznawcze faworyzowanie wybranej opcji , wyłączanie alternatywnych kierunków działania, zwiększenie odporności na zakłócenia działania)
zmiany niespecyficzne (iluzja kontroli, wzrost samooceny, przyrost nierealistycznego optymizmu)
zjawisko energizacji działania (ocena atrakcyjności i oczekiwanej trudności osiągnięcia celu a poziom pobudzenia)
Czemu służy stan implementacyjny (orientacji na działanie)?
podjęcie działania: wzrost subiektywnego zaufania do ocen i decyzji, wzrost oczekiwania własnej skuteczności
podtrzymanie aktywności: tolerancja zakłóceń
zakończenie aktywności: gdy cel osiągnięty lub oceniony jako niedostępny
Rola poziomu identyfikacji zachowania
Pojęcie poziomu identyfikacji działania (Vallacher i Wegner, 1987):
od niskiego - elementartne składniki działania
do wysokiego - sens lub cel działania, wartości
Im wyższy poziom identyfikacji działania tym silniejsza orientacja na podtrzymanie kontroli działania
Konsekwencje niskiego poziomu identyfikacji działania:
słaba organizacji, łatwa dezorgnizacja
brak poczucia panowania nad działaniem
negatywne emocje (lęk, rozdrażnienie, wstyd)
Konsekwencje wysokiego poziomu identyfikacji działania:
płynność zachowania
odporność na zakłócenia
poczucie panowania nad przebiegiem zachowania
pozytywne emocje
Rola zaangażowania umysłu
Zaangażowanie umysłu (mindfulness) a zredukowana aktywność poznawcza/lenistwo poznawcze (mindlessness) (Langer, 1989)
Zaangażowanie
nasila się w sytuacjach osobiście ważnych lub wymagających twórczej adaptacji
wzrost wrażliwości percepcyjnej na zróżnicowanie i nietypowość
koncentracja uwagi na nietypowych elementach środowiska i siebie
refleksja nad tym, co się dzieje wewnątrz nas i na zewnątrz
“Lenistwo”:
nasila się w sytuacjach rutynowych, powtarzalnych
redukcja świadomej aktywności poznawczej
niedostrzeganie zdarzeń nietypowych
poleganie na wcześniej przyswojonych i automatycznie stosowanych kategoriach poznawczych i programach działania
Wątpliwość co do koncepcji: wykluczanie się czy elastyczność (integracja gdy: na niskim poziomie zach. zarządzanie automatyczne, na wysokim - świadome )
Procesy kontroli umysłu
“Świadomie podejmowane działania mające na celu zablokowanie niechcianego impulsu lub stłumienie niepożądanej myśli” (Kofta, 2000, s. 594)
Badania Mischela: odraczanie gratyfikacji
teoria kontroli umysłu Wegnera:
“spróbuj nie myśleć o białych niedźwiedziach”
kontrola angażuje 2 równoczesne procesy:
automatyczny proces przeszukiwania pola fenomenologicznego (ciągły)
proces odwrócenia uwagi od zakazanej idei (kontrolowany, wymagający wysiłku)
na skutek pierwszego: wielokrotna aktywacja zakazanej idei, zwiększenie jej dostępności poznawczej co skutkuje paradoksalnymi efektami kontroli
Długotrwała deprywacja kontroli a zaburzenia działania
Syndrom wyuczonej bezradności
deficyt motywacyjny
deficyt emocjonalny
deficyt poznawczy (asocjacyjny)
Wg Seligmana źródło: organizm uczy się brak związku działania z następstwami, co skutkuje oczekiwaniem braku kontroli
Informacyjny model wyuczonej bezradności Kofty i Sędka:
aktywność poznawcza podczas obmyślania strategii wymaga wysiłku i prowadzi do wyczerpania i spadku inicjatywy poznawczej oraz redukcji zasobów
POZNAWCZO DOŚWIADCZENIOWA TEORIA JA (Seymour Epstein)
Na osobowość składają się dwa systemy psychologiczne: system doświadczeniowy (emocjonalny) i system racjonalny.
Analogie:
system regulacji bezpośredniej i system regulacji pośredniej (Kolańczyk)
system dświadczeniowy i intelektualny (Trzebińska)
System wartościowania automatycznego i refleksyjnego (Jarymowicz)
Człowiek ma teorię świata, teorię siebie, i teorię relacji Ja-świat. Każda z tych teorii reprezentowana jest zarówno w systemie doświadczeniowym jak i racjonalnym.
PRZESŁANKI WYODRĘBNIENIA DWÓCH SYSTEMÓW
Różny sposób myślenia ludzi pobudzonych emocjonalnie i nie przeżywających emocji.
Osoby zemocjonowane - myślenie kategoryczne, osobiste, konkretne, nierefleksyjne, zorientowane na działanie.
Im silniejsza emocja - tym bardziej myślenie jest procesem samoweryfikującym się.
Ludzie przeżywają emocje nie w odpowiedzi na faktycznie zaistniałą sytuację, ale z powodu jej interpretacji (rola przedświadomego systemu interpretacyjnego).
Ludzie intuicyjnie zdają sobie sprawę z istnienia dwóch sposobów odczuwania: doświadczania (kierowania się "sercem") i poznania intelektualnego (kierowania się"głową"). Częste konflikty między jednym a drugim systemem poznania.
Przykładem szczególnego udziału systemu doświadczeniowego w naszym życiu są narracje (opowiadania symulujące akcję) - lit. piękna, Biblia, mity itp - uczy poprzez przypowieści a nie abstrakcyjny dyskurs.
Człowiek reaguje silniej na obrazy niż słowa (co wykorzystuje m. in. reklama).
CHARAKTERYSTYKA TEORII
PODSTAWOWE POTRZEBY CZŁOWIEKA:
zasada przyjemności, tj. potrzeba maksymalizowania przyjemności i minimalizowania przykrości; (Freud)
potrzeba utrzymania stabilnego, spójnego systemu pojęć (Rogers; Lecky);
potrzeba przynależności, więzi (Bowlby; Faibairn);
potrzeba przezwyciężenia poczucia niższości i podwyższenia samooceny (Adler; Allport; Kohout).
SKŁADNIKI OSOBOWOŚCI:
Teoria świata (world theory) [np. świat jest wrogi - przyjazny; przewidywalny - nieprzewidywalny; itp]
Teoria siebie (self theory) [np. Ja jest wartościowe vs. bezwartościowe; kochane - niekochane etc]
Teoria relacji Ja-świat [przekonania o kontroli, własnej skuteczności, możliwości modyfikowania świata]
NA KAŻDĄ Z TYCH TEORII SKŁADAJĄ SIĘ DWA RODZAJE SKŁADNIKÓW:
w systemie racjonalnym - przekonania (świadome, jawne teoria siebie i świata); ich źródłem są własne doświadczenia i przekaz społeczny (kulturowy)
w systemie doświadczeniowym - schematy (przedświadome, ukryte teorie siebie i świata); Schematy są generalizacjami własnych, emocjonalnie ważnych doświadczeń
Istnieją schematy opisowe i motywacyjne (Przykłady schematów opisowych: "autorytety są niebezpieczne", "Jestem osobą uczynną"; Przykłady schematów motywacyjnych: "Jeżeli się przyłożę, jestem w stanie osiągnąć wszystko to, na czym mi zależy" (if-then, means-end relations)
SYSTEM DOŚWIADCZENIOWY |
SYSTEM RACJONALNY |
Holistyczny |
Analityczny |
Emocjonalny: zorientowany na przyjemność-ból (na utrzymanie dobrego samopoczucia) |
Logiczny: zorientowany przyczynowo (na analizę naszego doświadczenia) |
Związki skojarzeniowe |
Związki przyczynowo-skutkowe |
Zorientowany bardziej na wynik |
Zorientowany bardziej na proces |
Zachowanie zapośredniczone przez "wibracje" (vibes) z przeszłych doświadczeń |
Zachowanie zapośredniczone przez świadomą ocenę zdarzeń |
Koduje rzeczywistość w obrazach, metaforach i opowiadaniach |
Koduje rzeczywistość w symbolach abstrakcyjnych: słowach i liczbach |
Przetwarzanie szybkie, zorientowane na bezpośrednią aktywność |
Przetwarzanie powolne, zorientowane na czynności odroczone |
Zmiany następują wolniej: dzięki powtarzaniu lub intensywnemu doświadczeniu |
Zmiany następują szybciej |
Bardziej zgrubne różnicowanie: rozległy gradient generalizacji, myślenie (sądy) kategoryczne |
Większe zróżnicowanie, myślenie „wymiarowe” (dimensional) |
Zintegrowany z grubsza: dysocjacyjny, zorganizowany w kompleksy emocjonalne (moduły poznawczo-afektywne) |
Silniej zintegrowany |
Doświadczamy biernie i przedświadome: jesteśmy „porywani” przez emocje |
Doświadczany aktywnie i świadome: pozostajemy pod kontrolą naszych myśli
|
Samoweryfikacja sądów: "doświadczając przekonujemy się" |
Sądy wymagają uzasadnienia przy użyciu logicznego rozumowania
|
WYKŁAD 13 i 14
Rozwój osobowości na podstawie wybranych teorii psychologicznych
Co różni dorosłych od dzieci?
“Osoba, która posiada rozwiniętą osobowość”
- kto to taki?
Kiedy, według psychologii, mówimy o rozwoju osobowości?
Gdy chcemy w sposób całościowy opisać i wyjaśnić:
zmiany z zakresie funkcjonowania intelektualnego
zmiany funkcjonowania emocjonalno-uczuciowego
zmiany w motywacji
zmiany w adaptacji do środowiska
zmiany w kontaktach interpersonalnych
zmiany w obrazie siebie
Psychologia ego, psychoanaliza
według których OSOBOWOŚĆ to struktura psychiczna
cel rozwoju - wypracowanie siły ego (ograniczenie dominacji id i superego)
Id - sfera popędów uwarunkowanych biologicznie
Superego - sfera nakazów i zakazów pochodnych od kultury
Ego - “rozjemca”, sfera posiadająca kontakt z obiektywną rzeczywistością
możliwość świadomego kierowania sobą i sferą popędową (to co innego niż mechanizmy obronne)
tolerancja na odraczanie gratyfikacji
wybory zgodne ze zinternalizowanymi wartościami
umiętność radzenia sobie ze stresem
autonomia w miejsce konformizmu
Według Eriksona (rozwiązanie kolejnych kryzysów):
tożsamość,
ufność,
autonomia,
inicjatywa,
pracowitość,
kreatywność,
integracja
Badania:
udział dojrzałych mechanizmów obronnych (sublimacji, humor, altruizm) rośnie z wiekiem
Podejście poznawcze, według którego
OSOBOWOŚĆ to system wiedzy o sobie i świecie oraz mechanizmów zdobywania i używania tej wiedzy
wzrost złożoności systemu konstruktów osobistych - sposobów spostrzegania, rozumienia i interpretowania rzeczywistości
rozwój w kierunku kontroli wewnętrznej - przekonania, że mamy wpływ na to, co się z nami i wokół nas dzieje (konfrontowanie oczekiwań z rzeczywistością, zewnętrzna także nieraz konieczna i adaptacyjna)
planowanie działań, określenie odległych celów - myślenie proaktywne
kontrola mechanizmów emocjonalno-popędowych
rozwój w stronę większej roli regulacyjnej systemu intelektalnego (refleksyjnego, regulacji pośredniej)
przekonanie o własnej skuteczności
zdolność różnicowania siebie i innych
Zdolność do autorefleksji
Podejście humanistyczne:
podstawowe postulaty
“człowiek jako taki jest czymś więcej niż sumą swoich części” (swoistość gatunku ludzkiego)
“człowiek istnieje w środowisku ludzkim” (aspekt interpersonalny)
“człowiek jest świadomy” (ciągły charakter świadomości, świadomość jako podstawowy składnik ludzkiego istnienia, choć nie wszystkie treści dostępne)
“człowiek dysponuje wyborem”, może się zmieniać (fenomenologicznie)
“człowiek działa celowo” (kierunkowość działań, na podstawie intencjonalności buduje się tożsamość; zarówno dążenie do równowagi - zachowawczość, jak i jej braku, przekraczania - zmienność )
Osobowość dojrzała według Allporta:
poszerzanie zasięgu Ja
budowanie serdecznych kontaktów z innymi
poczucie bezpieczeństwa emocjonalnego i samoakceptacja
realizm w podejściu do siebie i świata
obiektywizacja samego siebie i wgląd (zdolność do spostrzegania siebie jako przedmiotu poznania)
filozofia życia, która wyznacza cele i znaczenie aktywności podmiotu
Teoria Maslowa:
potrzeby niedoboru: fizjologiczne
przynależności i miłości
szacunku i akceptacji
potrzeby wzrostu
samorealizacja:
“bardziej skuteczne postrzeganie rzeczywistości i bardziej harmonijne relacje z nią”
brak neurotycznego poczucia winy
niedoskonałości samourzeczywistniających się ludzi
nie potrzebują innych “za wszelką cenę” czy “do czegoś”
doświadcznia szczytowe
osoby o rozwiniętej osobowości charakteryzuje: samorealizacja oraz przewaga potrzeb wzrostu
Jakie zachowania/działania możnaby określić jako typowo ludzkie?
Teoria Kozieleckiego:
Działania transgresyjne - polegające na wykraczaniu poza własne, dotychczasowe doświadczenie, poszukiwaniu czegoś nowego, co pomoże realizować nowe cele
transgresje naturalne - modyfikacja środowiska naturalnego
transgresje intelektualne - dorobek kulturowy, sztuka, nauka
transgresje społeczne - nowe formy życia społecznego
Autotransgresje - zmiany w sobie
motywacja homeostatyczna: przymusowa, prawo veta, wspólna ludziom i zwierzętom, celem jest przywrócenie zaburzonej równowagi, służy przetrwaniu człowieka
motywacja heterostatyczna: dowolna, brak prawa veta, polega na realizacji odległych celów, typowo ludzka, służy rozwojowi
dla rozwoju osobowości charakterystyczne są działania transgresyjne oraz motywacja heterostatyczna
Teoria Rogersa:
Podejście fenomenologiczne: rola empatii w poznaniu innej osoby
Pogląd na naturę człowieka - fundamentalnie pozytywna, jeżeli tylko umożliwić jej naturalną ekspresję: pozytywny obraz siebie, brak niepokoju, znajomość silnych i słabych stron swojej osoby; aktywność twórcza; pozytywny stosunek do innych (zaufanie, szacunek).
Samoaktualizacja - tendencja organizmu do samourzeczywistniania jego potencjalnych możliwości; wyraża się w przechodzeniu:
od prostoty do złożoności
od zależności do niezależności
od sztywności do swobody ekspresji
(a)zdolność do działania w sposób niezależny,
(b) samoakceptacja i pozytywna samoocena,
(c) akceptacja własnego życia emocjonalnego,
(d) zaufanie w relacjach intepersonalnych
Zgodność/niezgodność między spostrzeganym Ja a rzeczywistym doświadczeniem
Potrzeba pozytywnej oceny
Bezwarunkowa akceptacja versus warunkowa akceptacja
Warunki własnej wartości (początkowo warunku uzyskania akceptacji otoczenia)
Psychologia pozytywna
CZYM JEST PSYCHOLOGIA POZYTYWNA?
“amerykański paradoks”
Podejście skupiające się na:
badaniu uwarunkowań i konsekwencji dobrostanu
pozytywnym podejściem w diagnozie psychologicznej
Dlaczego pojęcie psychologii pozytywnej jest potrzebne i przydatne w psychologii?
Zniekształcenia opisywane w procesach poznania społecznego (social cognition) (Wright i Lopez, 2002):
konsekwencje kategoryzacji społecznej (Tajfel, 1981; Jarymowicz, 2000; Kwiatkowska, 1999; Mika, 1982)
etykietowanie, efekt negatywności (Czapiński, 1988; 1991),
wpływ kontekstu (Kolańczyk, 1999; Schwartz i Clore, 1983; tu: kontekstu zaburzeń psychicznych),
efekt wiary w sprawiedliwość świata (Aronson i Wilson i Akert, 1994),
efekt spostrzeganej kowariancji zachowań
Postulat pozytywnej diagnozy psychologicznej
Potrzeba diagnozy polegającej na określeniu:
ograniczeń i niedostatków w charakterystyce klienta,
mocnych stron i zalet klienta,
ograniczeń i czynników destrukcyjnych po stronie środowiska,
zasobów i szans po stronie środowiska
Dobrostan (well-being)
Definicje zdrowia psychicznego...
Dobrostan - pozytywne i adaptacyjne funkcjonowanie
dobrostan emocjonalny (np. poczucie szczęścia, satysfakcji, równowaga pomiędzy afektem pozytywnym i negatywnym),
dobrostan psychologiczny (np. rozwój osobisty),
dobrostan społeczny (np. integracja społeczna) - pozytywne funkcjonowanie społeczne (Keyes)
Pozytywne metody zapobiegania i pomocy psychologicznej oraz promocji zdrowia:
trening optymizmu (Seligman)
trening wiary w efekty
trening wzmacniania dobrostanu
trening inteligencji emocjonalnej
Kierunki psychologii pozytywnej
NURT HEDONISTYCZNY
przyjemności zmysłowe jako droga do uzyskania satysfakcji emocjonalnej
NURT EUDAJMONISTYCZNY
wykorzystanie potencjału tkwiącego w człowieku i mocnych stron jako droga do dobrostanu
Korelaty poczucia szczęścia
wiek
poziom wykształcenia
klasa społeczna
dochód
relacje interpersonalne!
stan cywilny
zatrudnienie
sposoby spędzania czasu wolnego
religia
bycie atrakcyjnym (szczególnie u kobiet)
Częstość pozytywnych dośwadczeń takich jak: spotykanie przyjaciół, jedzenie, picie, uprawianie seksu, bycie zakochanym, doświadczenie sukcesu, patrzenie na otwarte przestrzenie
Co sprawia, że ludzie czują się szczęśliwi?
Co wprawia ludzi w pozytywny stan emocjonalny?
Przyczyny poczucia szczęścia
W wielu badaniach pokazano, że pozytywny stan emocjonalny może być wzbudzany poprzez:
aktywność fizyczna
muzyka
otrzymanie prezentu
przebywanie w pięknym wnętrzu
pogoda
alkohol w małych dawkach
“Terapia przyjemnych czynności”
Przykład: kategorie
Konsekwencje długotrwałego dobrostanu
Relacje interpersonalne
Zdrowie i długość życia
“Badania w tej dziedzinie pokazują, że dobrostan może wpływać na system odpornościowy organizmu oraz ryzyko chorób. Kiedy zaś już choroba pojawi się, redukuje siłę objawów oraz pomaga radzić sobie z jej skutkami”.
Dobrostan jako samospełniająca się przepowiednia
Konsekwencje pozytywnego stanu emocjonalnego w badaniach eksperymentalnych
Szerokie spectrum dowodów empirycznych pokazuje adaptacyjne funkcje pozytywnych emocji. Poza przyjemnym samopoczuciem, pozytywny stan emocjonalny pociąga za sobą szereg zysków:
zmienia możliwości umysłowe:
poszerza zakres uwagi,
rozszerza dostępne repertuary zachowań,
zwiększa rozpiętość kategorii poznawczych wykorzystywanych do rozpoznawania obiektów,
polepsza intuicję
zmienia reakcje organizmu:
przyśpiesza dochodzenia do siebie po zmianach krążenia i ciśnienia w wyniku negatywnych wydarzeń,
polepsza funkcje odpornościowe
Pozwala przewidywać zdrowie fizyczne i psychiczne: częste odczuwanie emocji pozytywnych pociąga za sobą:
zwiększoną preferencję różnorodności,
rozwój psychologiczny,
niższy poziom kortyzolu (który jest produkowany w sytuacjach stresowych),
słabsze reakcje na stres,
zmniejszenie bólu po zabiegach operacyjnych,
Spadek ryzyka wylewu/udaru
być może jako odzwierciedlenie kombinacji wymienionych czynników: wpływa na długość życia
nasila pomaganie i hojność, towarzyskość i odpowiedzialność społeczną
zwiększa plastyczność myślenia: różnorodne, mniej typowe skojarzenia, twórczość, niestandardowe myślenie
lepsze radzenie sobie w trudnych sytuacjach życiowych
Różnice w funkcjach emocji pozytywnych i negatywnych
POSITIVE EMOTIONS |
NEGATIVE EMOTIONS |
|
|
1
zrównoważenie emocjonalne: niska impulsywność
niski lęk
neurotyczność: wysoko impulsywność
wysoki lęk
Ernest Tupet i Raymond Christal (koniec lat 50-tych):
surgencja
ugodowość
niezawodność
stałość emocjonalna
kultura
Warren Norman