LIBERALIZM Magda Sokół

Nazwa i pojęcie

• Nazwa liberalizm pochodzi od łacińskiego określenia wolności - liberalis, którą cieszy się człowiek wolny - Liber

• W średniowieczu określano nią edukację przygotowującą do studiów wyższych - sztuki wyzwolone (artes liberales)

• W pełni polityczny sens nazwa „liberalizm” zyskała w deklaracji Napoleona Bonaparte z 1789 roku, który stwierdziła, że „idee konserwatywne, opiekuńcze, liberalne, odzyskały swoje prawa”

• W politycznych intencjach wolnościowych po raz pierwszy językiem liberalizmu przemówili w 1812 roku w Kortezach hiszpańskich parlamentarzyści nazywający się liberales (1830 - wigowie)

• Trzy znaczenia nazwy liberalizm: postawa społeczna, struktura polityczna i myśl polityczna

• Liberalizm jako postawa człowieka: pozytywnie oceniany człowiek miłujący wolność, posiadający rozległe horyzonty myślowe, racjonalny, tolerancyjny, twórczy i pragmatyczny, przeciwieństwo - obskurant

• Liberalizm w sensie struktury politycznej: państwo demokratyczne, prawa i wolności obywatelskie zagwarantowane w konstytucji, rząd pochodzący z wyborów, pluralizm polityczny

• Liberalizm jako nurt myśli politycznej: umowa społeczna, Locke, Monteskiusz, Hobbes, idee liberalne pojawiły się po upadku feudalizmu

• Ujęcia liberalizmu:

1. Konceptualne: pojedyncze idee i złożone z nich ideologie, filozofie, teorie i programy partii politycznych

2. Chronologiczne: liberalizm stary i nowy, wczesny i późny, klasyczny i współczesny, tradycyjny i postliberalizm

3. Podmiotowe: liberalizm angielski, francuski, niemiecki, rosyjski, polski, europejski, amerykański

4. Przedmiotowe: liberalizm filozoficzny i praktyczny, religijny i świecki, polityczny i gospodarczy, kulturowy i socjalny

5. Funkcjonalne: liberalizm czysty, integralny, hybrydowy, konserwatywny, legitymistyczny, anarchistyczny, antytotalitarny, nacjonalistyczny, sceptyczny, progresowi styczny.

Źródła i ewolucja

• Liberalizm jako samodzielna ideologia rozwijała się od schyłku XIX wieku

• Liberalizm walczył z socjalizmem i feudalizmem

• U jego źródeł znalazły się potrzeby nowych sił społecznych zainteresowanych rozwojem kapitalizmu - arystokracji, mieszczaństwa, burżuazji

• Wielu badaczy wiąże źródła liberalizmu z ruchami wolnościowymi Wiosny Ludów, które doprowadziły do narodzin państw narodowych, m. in. Włoch i Niemiec

• Wśród wyjaśnień źródeł liberalizmu trwałe miejsce zajmuje wiązanie go z rozwojem idei europejskiego konstytucjonalizmu, za potwierdzenie związków liberalizmu z konstytucjonalizmem uznaje się amerykańską Deklarację Niepodległości (1776) i francuską Deklarację Praw Człowieka i Obywatela (1789)

• Ojczyzną liberalizmu jest Wielka Brytania

• Później wzory liberalne przejęła Francja, USA,

• W Niemczech, Włoszech i Rosji myśl liberalna była słaba, w Polsce długo nie znajdowała warunków do rozwoju, jej wątłe elementy tliły się w krajach Ameryki Południowej

• Po załamaniu się w 1898 roku systemu państw socjalistycznych i dominującej w nich myśli marksistowskiej, liberalizm znalazł się w bardzo wygodnej, ale równocześnie odpowiedzialnej pozycji głównej ideologii współczesnego świata

• Ewolucja liberalizmu przebiegała w dwóch jego głównych nurtach - liberalizmu politycznego i ekonomicznego, wzajemnie Ne siebie oddziaływujących

• Liberalizm polityczny:

1. Określa sposób sprawowania władzy państwowej, a zwłaszcza jej stosunek do wolności obywatelskich m. in. Sumienia, słowa, druku, zgromadzeń

2. Ustrój państwa, republikański bądź monarchiczny, powinien być demokratyczny, powinien kierować się zasadami konstytucyjnymi w celu ochrony wolności obywateli przed zagrożeniami

• Liberalizm ekonomiczny:

1. Polega na wolności pracy, produkcji i handlu, w warunkach wolnej konkurencj, na wolnym rynku, umożliwiającej nieskrępowany rozwój własności prywatnej

• Sednem obu nurtów jest aprobata dla wolności obywateli, pozostającej w zmiennych historycznie relacjach z demokracją.

• Cztery okresy ewolucji liberalizmu

1. Okres liberalizmu klasycznego, od schyłku XVII do połowy XIX wieku

• Przyświecała mu maksymalistycznie pojmowana idea wolności

• Ale w realiach politycznych posplatały się watki polityczne z ekonomicznymi, antyfeudalne z prokapitalistycznymi, antyabsolutystyczne z republikańskimi. Skłaniało to niekiedy do zawierania kompromisów burżuazyjno - feudalnych i arystokratyczno - mieszczańskich.

2. Okres liberalizmu demokratycznego, od połowy XIX wieku do do I w.ś.

• Za podstawę tożsamości liberalizmu demokratycznego (zwanego także demoliberalizmem) przyjęto równoważenie znaczenia idei wolności w jej powiązaniach ze znaczeniem idei demokracji, wyrażonym powszechnością prawa wyborczego

3. Okres liberalizmu socjalnego (socjaliberalizm), nakłada się nieco na równoległy okres drugi, rozpoczyna się od zalążków prawodawstwa socjalnego z lat 80. XIX weku i trwa w zasadzie nadal.

• Powstaje pierwsze partie socjalistyczne, socjaldemokratyczne

• Jego znaczenie ugruntował wielki kryzys gospodarczy lat trzydziestych

• Wnosi polityczne i ekonomiczne ustępstwa na rzecz ludzi zagrożonych strachem i niedostatkiem

• Kosztem ograniczenia pełni wolności najbogatszych dopuszcza interwencję państwa w mechanizmy wolnego rynku, aby dać zabezpieczenie socjalne najbiedniejszym

4. Okres odrodzenia liberalizmu klasycznego, od lat poprzedzających wybuch II w.ś., konkuruje z ideami okresu trzeciego

• Interwencjonizm państwowy pozbawia liberalizm sensu liberalizmu

• Myśl polityczna znana jest pod nazwą liberalizmu konserwatywnego i neoliberalizmu

• Nie da się jednoznacznie stwierdzić, że przełom 1898 roku otwiera nowy, piaty okres liberalizmu, ale jest to data historycznego zwycięstwa liberalizmu nad socjalizmem

• We wszystkich okresach liberalizmu jego współtwórcy zgadzają się co do jego założeń zwanych liberalizmem politycznym, różnią się natomiast w poglądach na dopuszczalność i ewentualne zakresy interwencji państwa demokratycznego w to, co określane jest liberalizmem ekonomicznym.

Idee liberalizmu

Idea indywidualizmu

• Ukazuje jednostkę ludzką jako autonomiczną, niepodzielną całość, najwyższą podmiotową, absolutną wartość, której celom podporządkowane są inne wartości i instytucje przedmiotowe - społeczne i polityczne, traktowane w charakterze środków

• Granice ciała jednostki przedłużone są jej zdolnościami, uznawanymi za jej wyłączną własność

• Jednostka ludzka samodzielnie decyduje wyłącznie o własnych losach

• Społeczeństwo - kategoria umowna

• Sprzeciw wobec autorytetów religijnych i państwowych

Idea wolności

• Najwyższa wartość służąca realizacji celów jednostki

• Wolność negatywna - typowa dla liberalizmu klasycznego, przymus i ograniczenia jednostki ze strony państwa i społeczeństwa za unicestwiające wolność; domaga się niczym nieograniczonego rozwoju własności prywatnej jako jej materializacji i jednocześnie przejawu wolności ekonomicznej

• Wolność pozytywna - liberalizm demokratyczny i socjalny, pozytywna ocena aktywności państwa, poszerzającej kręgi społeczne korzystających z wolności politycznej i zabezpieczeń socjalnych, przez co nabiera charakteru wolności obywatelskiej i socjalnej; podkreśla, że nie każda aktywność państwa niesie za sobą ograniczenia rozwoju własności prywatnej

• Zarówno wolność pozytywna jak i negatywna składa się na zewnętrzną wolność polityczną

• Głównym uzasadnieniem ograniczeń wolności jednostki w społeczeństwie pozostaje konieczność jej współżycia z innym jednostkami w społeczeństwie i państwie

Idea społeczeństwa

• Liberalizm klasyczny: umowa społeczna i społeczeństwo są konwencjonalnymi fikcjami, nieznajdującymi jakiegokolwiek potwierdzenia w rzeczywistości; społeczeństwo jest co najwyżej sumą składających się na nie jednostek ludzkich, niepowiązanych żadnymi głębszymi, naturalnymi więzami, zaś interes społeczny „artmetyczną sumą poszczególnych egoistycznych celów”

• Liberalizm demokratyczny i socjalny: zaczęła zmieniać się istota społeczeństwa z nierealnej fikcji w realną siłę, którą można wykorzystać dla poszerzenia możliwości faktycznego korzystania z wolności przez większe kręgi jednostek ludzkich

• We wszystkich nurtach liberalizmu społeczeństwo nie zyskuje rangi wartości autonomicznej, zawsze jest jedynie środkiem i poniekąd warunkiem rozwoju i samorealizacji jednostek ludzkich.

Idea równości i sprawiedliwości

• Odpowiednie rozumienie wolności uchodzi za sedno sprawiedliwości

• Liberalizm klasyczny: formalna zasada równości wymiennej (komutatywnej) realizowana za pomocą legalnej umowy wolnych jej stron, mierząc sprawiedliwość pracowitością i zdolnościami jednostek ludzkich; sprzeciwiał się zasadzie wolności dystrybutywnej

• Liberalizm socjalny: pojmuje sprawiedliwość w sensie równych uprawnień do równych wolności z natury lub warunków społecznych nierównych sobie jednostek ludzkich; przezwyciężanie naturalnych i społecznych nierówności wymaga między ludźmi wymaga takiego dopuszczenia aktywności państwa w zakresie redystrybucji bogactwa, aby nie zniweczyła ona systemu wolnego rynku.

Idea prawa

• Prawo ukazywane w świetle odwiecznych praw natury; uprawnienia naturalne są pierwotne wobec prawa stanowionego przez państwo i są najwyższą miarą oceny

• Jednostka ma niezbywalne, niezmienne, absolutne, uniwersalne prawo do życia, wolności, własności prywatnej, bezpieczeństwa i oporu przeciwko tyranii władzy

• Prawo własności jest święte, własność chroniona przez prawo

Idea kapitalizmu

• Liberalna koncepcja wolności ekonomicznej jednostek ludzkich bądź ich korporacji, faworyzacja prywatnej własności środków produkcji, dystrybucji i wymiany, regulowana prawami wolnego rynku - popytu, podaży i ceny

• Główną postacią kapitalizmu jest kapitalista - człowiek kierujący się motywem pomnażania kapitału

• Liberalizm socjalny dopuszcza w pewnym zakresie interwencjonizm państwa na wolnym rynku, regulującego rywalizację o pracę, przedsiębiorczość, konsumpcję i władzę

Idea państwa

• Państwa jako instytucja będąca ochroną i instrumentem uzgadniania wolności jednostek popadających ze sobą w sprzeczności

• Granice władzy państwowej zakreśla zasada rządów prawa

• We wszystkich mutacjach liberalizmu potwierdzana jest rola państwa w zakresie utrzymywania porządku wewnętrznego i obrony zewnętrznej oraz ścisłego rozgranicznia sfery prywatnej od sfery publicznej

• Liberalizm klasyczny: funkcje państwa wyrażały zasady leseferyzmu (od laissez faire - pozwólcie działać)

• Liberalizm demokratyczny: zmierza do zharmonizowania wolności z równością

Idea zmiany

• Zmiany ewolucyjne, nigdy rewolucyjne

• Stałe odchodzenie od tego, co wsteczne i gorsze do tego, co postępowe i lepsze

• Postęp materialny, uzgodniony z postępem moralnym, będzie wiernym odzwierciedleniem każdorazowego poziomu rozwoju techniczno - ekonomicznego

Liberalizm angielski

• Anglia jest ojczyzną liberalizmu, miejscem jego narodzin, rozwoju i trwania

John Locke (1632-1704)

• Pierwszy wybitny wyraziciel liberalizmu, ojciec liberalizmu angielskiego

• Dwa traktaty o rządzie - 1690, Listy o tolerancji - 1689-1692

• Wszyscy ludzie są równi w zakresie czerpania z uprawnień naturalnych do zachowania życia, wolności, własności prywatnej - ta koncepcja stała się podstawą do rozwoju ustroju liberalnej demokracji konstytucyjnej

• W stanie natury, dobrzy z natury ludzie, w trosce o zachowanie uprawnień naturalnych, zawarli umowę społeczną kreującą społeczeństwo i państwo

• Forma ustrojowa: umiarkowana monarchia konstytucyjna z zasadami liberalnej demokracji konstytucyjnej, główna zasada: trójpodział władzy (prawodawcza, wykonawcza, konfederacyjna)

• Zasadą zasad jest prymat jednostki ludzkiej w jej relacjach z władzą państwową

Adam Smith (1723 - 1790)

• Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów-1776

• Źródło społeczeństwa i państwa upatrywał w jednostkach ludzkich układających stosunki między sobą na zasadach wolności

• Za czynnik wzrostu produkcji jako źródła bogactwa narodów uznawał produkcyjną pracę ludzką, tym bardziej wydajną, im bardziej sensowny jej podział

• Sprzeciwiał się merkantylizmowi i fizjokratyzmowi

• Aby mogła rozwijać się praca ludzka, niezbędna jest wolna konkurencja jednostek, na wolnym rynku, mająca na celu tylko własny zysk

• Państwo nie powinno zakłócać swoim interwencjonizmem prawidłowości rządzących obiektywnie wolnym rynkiem

• „najlepszym podatkiem jest ten, którego nie pobrano”

• Homo oeconomicus - człowiek własną pracą produkcyjną pomnażający bogactwo narodu

Jeremy Bentham (1748-1832)

• Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa-1789, Propozycje kodyfikacji skierowane do wszystkich narodów wyznających poglądy liberalne-1882, Kodeks konstytucyjny-1830

• Twórca utylitaryzmu - moralnie użyteczne jest postępowanie jednostki ludzkiej , która upatruje swój interes w jak największej przyjemności osobistej, ale uzgodnionej z przyjemnością jak największej liczby ludzi

• Nie tylko moralności, ale też prawo i państwo powinny być uzgodnione z zasadami przyjemnościowej użyteczności

• Dopuszcza niezbędną prawodawczą ingerencję państwa w życie gospodarcze i społeczne

• Pojmowanie prawa jako rozkazu suwerena (zapoczątkowało to rozwój pozytywizmu prawniczego)

John Stuart Mill (1806-1873)

• O wolności-1859, Rozważania o rządzie reprezentatywnym-1861, Utylitaryzm-1863

• Utylitaryzm mierzył szczęściem sprowadzonym do istnienia przyjemności przy jednoczesnym braku przykrości

• Na płaszczyźnie politycznej troszczył się na równi o sprawy jednostki i całego społeczeństwa

• Najlepsza forma ustroju -liberalna demokracja, która miała uniemożliwić powrót do absolutyzmu i przejście do autokratyzmu

• W trosce o interesy słabszych i uboższych dopuszczał interwencjonizm państwa

• Jego myśl polityczna nazywana jest liberalizmem demokratycznym

Herbert Spencer (1820 - 1893)

• Liberalizm konserwatywny

• Jednostka przeciw państwu-1885, System filozofii syntetycznej-1862-1893

• Za podstawę swojego liberalizmu przyjął ewolucjonizm w skrajnym podejściu darwinizmu społecznego

• Wyjaśniał rozwój społeczny za pomocą brutalnej walki jednostek o byt, uwarunkowanej prawidłowościami świata przyrodniczego

• Za główną prawidłowość społeczną uważał prawo równej wolności jednostek do walki o byt

• Sprzeciwiał się jakiejkolwiek ingerencji państwa w Zycie gospodarcze i społeczne, gdzie zawsze powinien decydować wolny rynek, a nie litość i współczucie sprzeczne z prawami natury

• Zasadniczą funkcję liberalizmu upatrywał w określeniu granic władzy państwowej między skrajnościami dyktatury i anarchizmu

• Słabość jego myśli: uzależnienie liberalizmu od darwinizmu

John Emerich Acton(1834-1902)

• Historia wolności w starożytności-1877, Historia wolności w chrześcijaństwie-1877

• Autor powiedzenia: „każda władza korumpuje, a władza absolutna korumpuje w sposób absolutny”

Leonard Trelawney Hobhouse (1864-1929)

• Liberalizm-1911

• Liberalizm socjalny

Każdą wolność realizowaną w społeczeństwie ogranicza prawo, zaś w samym prawie zależy ona od równości wobec prawa, co udostępnia ja całemu społeczeństwu

• Popierał ograniczony interwencjonizm gospodarczy państwa

John Maynard Keyns (1883 -1946)

• Interwencjonizm państwowy jako podstawowa myśl liberalizmu socjalnego

• Koniec laissez-faire-1926, Ogólna teoria procentu, zatrudnienia i pieniadza-1936

• Rozwinął tezę o możliwości przezwyciężenia kryzysów kapitalizmu, wywołujących bezrobocie, ubożenie mas, niewykorzystanie potencjałów produkcyjnych, za pomocą interwencji państwa w spontaniczne funkcjonowanie gospodarki rynkowej

• Interwencja ta miała polegać na pobudzaniu rozwoju inwestycji państwowych i prywatnych gwarantujących wzrost koniunktury gospodarczej-zatrudnienia, podaży, płac i popytu

• Z jego pomysłów wyrosły doktryny państwa dobrobytu i kapitalizmu ludowego

Friedrich August von Hayek (1899-1992)

• Czysta teoria kapitału-1940, Droga do niewolnictwa-1944, Konstytucja wolności-2906, Prawo, ustawodawstwo I wolność

• Odrzucenie racjonalizmu w kierowaniu i kontrolowaniu procesów społecznych

• Ingerencję państwa w sprawy wolnego rynku uznał za źródło potępionego kolektywizmu, socjalizmu, nazizmu i totalitaryzmu

• Uważał, że liberalne państwo sterowane doświadczeniem gerontokracji respektującej pluralizm, podział władzy i rządy prawa, jest w stanie zapewnić prawidłowe funkcjonowanie całości życia społecznego

Isaiah Berlin (1909)

• Dwie koncepcje wolności-1958, Cztery eseje o wolności -1969

• Za szczerą obroną wolności uznawał jedynie koncepcje Milla

• Powodzenie idei zależy od ich prostoty, a nie prawdziwości

• Dzieli wolność na pozytywna i negatywną

• Wolność negatywna: ceni ją bardziej, zrodzona jako sprzeciw wobec absolutystycznego despotyzmu, polega na nieingerencji władzy i iinych jednostek w zagwarantowaną prawem sferę życia, w której człowiek ma swobodę czynienia tego, czego chce i do czego jest zdolny

• Wolność pozytywna: przejawia się w samodzielnym określaniu przez jednostkę nie tylko własnych celów i możliwości, ale i zakresów własnej i cudzej swobody nieopopadającej jednocześnie w sprzeczności z podobnymi dążeniami innych jednostek

• Wolność negatywna podkreśla znaczenie wolności, zaś wolność pozytywna-realność konfliktów wynikającą z wielości celów ludzkich, ich niewspółmierność i więczną między nimi rywalizację

Liberalizm francuski

Vincent de Gournay (1712 -1759)

• Państwo powinno pełnić rolę stróża nocnego wobec liberalizmu gospodarczego

• Hasła „pozwólcie działać (laissez-faire) „pozwólcie przechodzić” (laissez passer) były później używane jako wyraz leseferyzmu

Francis Quesnay (1694 -1774)

• Współtwórca fizjokratyzmu

• Fizjokratyzm upatrywał szansę utrwalenia feudalnych struktur władzy politycznej dzięki kapitalistycznym strukturom gospodarczym

Monteskiusz (1689 -1755)

• Uwagi nad przyczynami upadku I wielkości Rzeczypospolitej Rzymskiej-1734, O duchu praw-1748

• Twórca liberalizmu arystokratycznego

• Duch praw liberalnych powinien być kształtowany umiarkowanie prawodawcy wynikającym z konieczności uwzględnienia w procesach prawotwórczych wielu różnych czynników, jak klimat, obyczaje, religia, gospodarka, tradycja i inne

• Powściągliwy prawodawca powinien kształtować ustrój państwowy przede wszystkim z myślą o zagwarantowaniu wolności obywateli

• Najlepsza forma ustroju: monarchi a ograniczona oparta na wzorach angielskich

• Bez względu na formę ustroju, władza powinna być podzielona na ustawodawczą, wykonawczą i stanową

• Dzięki systemowi wzajemnych hamulców, władza osiąga równowagę gwarantującą obywatelom wolność polityczną, której granice określa prawo

Wolter (1694 -1778)

• Listy o Anglikach-1734

• Wierzył w potrzebę ustanowienia wolności sumienia, wyznania, słowa I patsy

• Wierzył w Boga, ale zwalczał bigoterię i fanatyzm religijny

• Wierzył, że oświecony władca , dostrzegając, iż wolność i własność są krzykiem natury, dobrowolnie zrezygnuje z władzy absolutnej reformując ustrój państwowy na liberalny wzór angielski

Denis Diderot (1713 -1784)

• Wielka encyclopedia 1751-1772

• Zwątpił w mądrość polityczną oświeconych monarchów

Henri Cosnatant de Rebecque (1767 -1830)

• Twórca liberalizmu integralnego, mającego ogarniać całokształt uwarunkowań wolności jednostki ludzkiej

• O duchu pokoju i uzurpacji-1814, Refleksje o konstytucjach-1814, Wykład polityki konstytucyjnej-1818-1820

• Wolność jednostki wyniesiona do rangi najwyższej wartości politycznej, określanej przez prawo, które w celu jej ochrony zakreśla granice aktywności państwa

• Wyróżnił kilka par wolności: starożytną i współczesną, od i do, kolektywną i indywidualną, uczestnictwa i prywatności

• Odrzucił wolność starożytną, aprobował współczesną, którą pojmował jako niezależność osobistą jednostki od władczego przymusu i bezprawia, tworzącej sobie sfery do prywatności dzięki swobodzie wyrażania opinii, wyboru zawodu, zrzeszania się, itd.

• Te przejawy wolności miałaby gwarantować monarchia konstytucyjna posługująca się kilkoma rodzajami władz - monarchiczną, wykonawczą izby wyższej parlamentu, prawodawczą izby niższej parlamentu, sądowniczą i municypialną.

• W zbyt daleko posuniętej suwerenności ludu upatrywał groźbę tyranii większości zdolnej do unicestwienia wolności jednostki, tyranii możliwej jednak do powściągnięcia za pomocą podziału władzy, zorganizowanej opinii publicznej i wolności prasy

• Podmiotowy zakres wolności ograniczał antydemokratycznymi postulatami utrzymywania cenzusów wykształcenia i majątku

Alexis de Tocqueville (1805 -1859)

• O demokracji w Ameryce-1835-1840, Dawny ustrój I rewolucja-1856

• Liberalizm sceptyczny - zauważył instytucjonalne bariery dla wolności w ramach demokracji

• Ceniąc wolność jako najwyższą wartość, wykazał, że musi ona ustępować w ustroju demokratycznym równości jako pośledniejszej wartości, która bliższa jest dążeniom większości społeczeństwa

• Dostrzegając nieuchronność rozszerzenia się demokracji w świecie, obawiał się tyranii wynikającej z demokratycznych rządów prymitywnych mas

Emile Fageut (1874-1916)

• Problemy polityczne czasów współczesnych-1901, Liberalizm-1902

• Zwolennik liberalizmu klasycznego

• Poszukując dla niego miejsca bez większego powodzenia w czasach współczesnych, mimowolnie obnażał jego słabość przy jednoczesnym wzroście znaczenia liberalizmu demokratycznego i socjalnego

Raymond Aron (1905 - 1983)

• Opium intelektualistów-1955, Esej o wolnościach-1965

• W paradygmatach komunizmu, faszyzmu, centralizmu gospodarczego, eurokomunizmu i innych dopatrywał się większego lub mniejszego natężenia elementów totalitaryzmu, któremu przeciwstawiał demokratyzm

• Upatrywał dużą siłe sprawczą w wolności i demokracji pojmowanych formalnie, ponieważ tworzą niezbędne gwarancje przeciw prometejskiej niecierpliwości lub totalitarnej ambicji

• Myślenie polityczne utożsamiał z cnotą mądrości wspartą na empiryzmie, otwartości, tolerancji, pluralizmie.

Liberalizm amerykański

• Trzy fazy rozwoju liberalizmu amerykańskiego:

1. Liberalizm demokratyczny od kolonialnych początków państwowości do wielkiego kryzysu gospodarczego lat trzydziestych

• Silne wpływy liberalizmu europejskiego, głównie angielskiego

Thomas Paine (1739-1809)

• „Zdrowy rozsądek” : przecząc celowości ustrojowych powiązań Ameryki z Anglią, wzywał Amerykanów do zdecydowanego oporu wobec metropolii i walki o niepodległość. Obwieścił świtu, że „nasz własny rząd jest naszym prawem natury”

Thomas Jefferson (1743-1826)

• Deklaracja Niepodległości-1776

Adrew Jackson (1757-1845)

• Możliwość harmonizacji interesów ekonomicznych różnych grup społecznych w warunkach wolnego rynku, zabezpieczonego przed ingerencją władzy państwowej

• Współtworzył amerykański liberalizm demokratyczny

2. Liberalizm socjalny od lat trzydziestych do ok. lat siedemdziesiątych

• Konieczność ograniczenie leseferyzmu - dopuszczenie interwencjonizmu państwowego spowodowanego głownie skutkami wielkiego kryzysu gospodarczego

Franklin Delano Roosvelt (1882-1945)

• Liberalizm socjalny

• Interwencja państwa w funkcjonowanie wolnego rynku z jednej strony w celu przezwyciężenia kryzysu gospodarczego, z drugiej zaś z myślą o prawodawstwie gwarantującym bezpieczeństwo socjalne tym grupom społecznym, które tego potrzebowały

John Kenneth Galbraith (ur. 1908)

• Ideolog doktryny państwa dobrobytu

• Kapitalizm amerykański-1952, Wielki krach-1955

• Narodziny, rozwój i kryzys amerykańskiej doktryny państwa dobrobytu były wyrazem przeobrażeń amerykańskiego kapitalizmu w kierunku ekonomiki mieszanej, łączącej elementy prywatnej przedsiębiorczości z odpowiedzialnością państwa za problemy socjalne

Liberalizm doktryny kapitalizmu ludowego

• Zrodziła się w USA w poł. lat 50.

• Wysoko rozwinięty kapitalizm współczesny uległ tak głębokim przeobrażeniom, że stał się jakby ustrojem ponadklasowym - ogólnonarodowym kapitalizmem ludowym

• Nastąpić to miało na drodze trzech rewolucji w wysoko rozwiniętych państwach kapitalistycznych: rewolucji w stosunkach własnościowych, w zarządzaniu i rewolucji w dochodach

Adolf A. Berle (1895-1971)

• Uznawany za głównego przedstawiciela doktryny kapitalizmu ludowego

• Odpływy kryzysu-1956, Władza-1967

• „koncepcja przepływania władzy w własności” - wskazuje na ich wzajemne oddziaływanie w formie trzech prawidłowości: 1. Układ władza-własność jest zawsze dynamiczny, ponieważ władza prowadzi do własności, w własność do władzy. 2. Zbyt wysoki stopień koncentracji władzy i własności wywołuje koniczność jej hamowania poprzez dekoncentrację 3.najbardziej społecznie użyteczna faza w dynamice relacji władzy i państwa przejawia się w równowadze dążeń do władzy z dążeniami do wolności

3. Liberalizm konserwatywny (neoliberalizm) od ok. połowy XX stulecia do rozwijającego się nadal

• Wyłoniła się ze sprzeciwu zwolenników odrodzenia liberalizmu klasycznego wobec zbytniego interwencjonizmu państwowego uzasadnianego przez liberalizm socjalny

Walter Lippmann (1889-1974)

• Wstęp do polityki-1913, Wolność i nowinki -1920

• W swej filozofii publicznej oświetlił na nowo założenia liberalizmu politycznego

• Gdy dotykał liberalizmu ekonomicznego wahał się między liberalną wrogością wobec etatyzmu a postulatami socjalnej korektury mechanizmu rynkowego

• Główną słabość politycznych mechanizmów państwa liberalno-demokratycznego upatrywał w zniekształceniu relacji rządzący-rządzeni fałszywymi stereotypami opinii publicznej rządzących, narzucanymi rządzonym zasadą parlamentarnej większości, główną zaś ich siłę bardziej w skrupulatności proceduralnej niż trafności treści programów politycznych

Liberalizm szkoły austriackiej

• Szkoła austriacka-nazwa pochodzi od austriackiego rodu czołowych jej przedstawicieli, którzy przejściowo lub na stel osiedlili się w USA

• Początki szkoły wywodzą się z teorii wartości Carla Mengera opartej na tzw. Marginalnej użyteczności dóbr

Ludwig von Mises (1881-1973)

• Ekonomia krajowa-1940, Działalność ludzka-1949

• Ukazanie braku warunków dla racjonalnego gospodarowania w systemie upaństwowionej gospodarki planowanej interwencjonizmu państwowego

• Jedynie wolny rynek i prywatna własność stanowią właściwy wzór racjonalnego życia gospodarczego, gdyż pozostawiają ludziom wolność zarówno w zakresie wyboru celów, jak i środków niezbędnych do ich realizacji

• Wolność jednostki kończy się tam, gdzie rozpoczyna się sfera nieskrępowanej interwencji państwa niemożliwej do pogodzenia z sensem liberalizmu

Liberalizm szkoły chicagowskiej

• Założona w latach dwudziestych

Milton Friedman

• Kapitalizm i wolność -1962

• Kapitalizm jest jedynym systemem zdolnym do zagwarantowania jednostce największej wolności

• Jest to możliwe dzięki rygorystycznemu oddzieleniu władzy ekonomicznej od politycznej, które przyrównywał do monteskiuszowskiego mechanizmu kontroli i równowagi władz'

• Jeśli władz polityczna i ekonomiczna są skupione w rękach rządu, wymyka się ona z kontroli jednostek ludzkich - obywateli - z wyjątkiem samych wyborów

• Równowaga istnieje, jeśli władza polityczna rządu jest ograniczona i kontrolowana przez środki władzy ekonomicznej - prywatnych przedsiębiorców - również wzajemnie się kontrolujące

Liberalizm szkoły wyboru społecznego

• Lata 70.

• Rozwijała teorię wyboru społecznego, zwaną też ekonomiczną teorią polityki

• Koncentruje uwagę wokół struktur politycznych - struktur, zasad i procedur podejmowania decyzji politycznych w wolnorynkowym państwie kapitalistycznym, zdolnych do pogodzenia wolności z równością prawna obywateli

James Buchanan (ur. 1919)

• Między anarchią a lewiatanem-1975

• Ludzie powinni być traktowani przez prawo jako wolne i równe jednostki, zdolne do wyboru właściwych wartości w swych dążeniach do maksymalizacji użyteczności

• Zadaniem teorii politycznej jest konstruowanie takiego porządku, który kieruje egoistyczne dążenie jednostek do wspólnego dobra - przestrzegania gwarancji wolności i równości formalnej

• Problematyka politycznego wyboru społecznego, ujęta w kategoriach ekonomicznych, od strony obywateli może być nazwana popytem politycznym, zaś odpowiedź nań ze strony państwa - podażą polityczną

Libertarianizm

• Funkcjonuje od lat 60.

• Początkowo terminem tym określano wszystkie nuty liberalizmu amerykańskiego XX wieku, później zawężono jego sens do kontynuatorów myśli Misesa, jeszcze później w tak węziej pojmowanym libertarianizmie wyodrębnił się nurt radykalny i bardziej umiarkowany

• Minimalizowanie wpływu władzy państwowej nażycie jednostki aż do zupełnego jego zniesienia - zastąpienia mechanizmami wolnorynkowymi prowadzącym di całkowitej prywatyzacji

• Zminimalizowana regulacja prawna ograniczająca się do norm zakazujących jednostce działań przeciwko innym jednostkom, niezakazujący w imię wolności jakichkolwiek działań przeciwko sobie i na rzecz innych jednostek

• Ład międzynarodowy wyzbyty militarystycznych dążeń agresywnych miałby się opierać na swobodnej wymianie rynkowej jednostek z różnych krajów, niehamowanej granicami państwowymi

Nurt radykalny libertarianizmu

• Bezkompromisowość sprowadzona do skrajności liberalizmu klasycznego, wzmocnionej rewolucyjna frazeologią, przyrównywaną do frazeologii bolszewików w socjalizmie

Murray Rothbard (ur. 1926)

• Władza i rynek-1970

• Nadał wolności cech wartości absolutnej, podobnie jak anarchizm, stąd jego pomysły zwane są też anarchokapitalizmem

• Każdy powinien decydować samodzielnie o swoim losie aż po unicestwienie

• Racjonalny i naturalny porządek zakłóca istnienie państwa, które jest złem absolutnym

• Państwo to największa mafia wszechczasów, utrzymywana z kradzieży, jaką są podatki, uzasadniana przez płatnych ideologów, jaki są intelektualiści, broniona przez żołnierzy - niewolników przymuszonych do obowiązkowej służby wojskowej

• Dostrzega możliwość całkowitego zniesienia państwa i zastąpienia go niczym nieskrepowanym systemem wolnorynkowym

• W stosunkach wewnętrznych jak i międzynarodowych należałoby wykluczyć jakikolwiek przymus i pozwolić ludziom żyć w warunkach wolności na zasadach dobrowolnej współpracy

Nurt umiarkowany libertarianizmu

• Minimalizowanie funkcji państwa, ale nie całkowita ich eliminacja

• Za warunek prawidłowego funkcjonowania demokracji liberalnej przyjmuje właściwą politykę społeczną, fiskalną i zagraniczą rządu

John Rawls (1921-2002)

• Teoria sprawiedliwości - 1971

• Rozwinął liberalna koncepcję państwa opartego na zasadzie sprawiedliwości społecznej

• We wzorowanej na idei stanu natury „sytuacji pierwotnej” ludzie stają przed koniecznością wyboru organizacji społeczeństwa opartej na zasadzie sprawiedliwości społecznej godzącej rozbieżne dążenia w jednym kierunku do wolności, w drugim zaś równości.

• Wybór, który przybiera formę szczególnej umowy społecznej , dokonywany jest w warunkach „zasłony niewiedzy”, ponieważ nikt nie jest w stanie przewidzieć swego przyszłego losu, który ukształtuje się rezultacie interakcji równości i wolności

Robert Nozick (ur. 1938)

• Anarchia, państwo i utopia-1974

• Zminimalizowanie funkcji państwa, poprzez ograniczenie go do ochrony interesu prywatnego, a więc z wyłączeniem czegoś nazywanego interesem publicznym jako zbędnym w warunkach wolności jednostek nienaruszających przestrzeni innych jednostek

• Funkcje państwa minimalnego, pozostają w granicach wolności negatywnej - zabezpieczenia naturalnych wrodzonych praw jednostki i nie powinny pretendować do wolności pozytywnej.

• Znajdujące legitymizację moralną państwo minimalne otwiera maksymalne możliwości dla liberalnej mata utopii - rozwijania porządku politycznego opartego na współistnieniu w ramach jednego państwa wielu odmiennych struktur odzwierciedlających osobiste wizje ustrojowe wielu jednostek

Liberalizm niemiecki

• Myśl liberalna rozwija sie pod koniec XVII wieku

• Liberalizm niemiecki nie znajdował sprzyjających warunków do rozwoju

Wihelm von Humboldt (1767 -1835)

• Koncepcje zmierzające do próby określenia granic władzy państwowej-1851

• Przeciwstawiał państwo nowożytne starożytnemu

• Nie popierał dobrobytu, dobrobyt rozleniwia, wytrąca inwencję

• Państwo uważał za zło konieczne, stan wiedzy o nim za niezadowalający

• Rozważania nad państwem powinny się koncetrować nie nad jego organizacyjnymi strukturami sposobami funkcjonowania, lecz granicami działalności

• Priorytetowe są wolność słowa i wynikająca z niej wolność prasy, wolnościom tym nadawał cechy wolności negatywnej, polegającej na nieingerencji państwa, zaś granice wolności pozytywnej łączył z aktywnością państwa w zabezpieczaniu praworządności i bezpieczeństwa

Robert von Mohl (1799-1876)

• Nauka policji zgodnie z zasadami państwa prawnego-1832-1834

• Twórca terminu „państwo prawne”

• Przeciwstawił absolutystycznemu państwu opierającemu się na arbitralności policji państwo oparte na regulacjach prawnych

Trzy interpretacje koncepcji państwa prawnego

1. Państwo prawne to państwo ustaw, w którym zagwarantowany bezwzględny prymat ustaw nad innym aktami prawnymi

2. Państwo prawne jest przede wszystkim państwem sędziów, przyznaje im twórczą rolę w stosowaniu prawa

3. Państwa prawne to państwo wymiaru sprawiedliwości przez sądy powszechne

Lorenz von Stein (1815-1890)

• Państwo prawne powinno być jednocześnie państwem socjalnym

Liberalizm szkoły feiburskiej: ordoliberalizm

Walter Eucken (1891-1950)

• Założyciel szkoły feiburskiej

• Odrzuciła idealny typ gospodarki kierowanej centralistycznie, przeciwstawiając go aprobowanemu typoi „czystej” gospodarki, w ramach której analizował 5 idealnych form rynkowych: monopol, częściowy monopol, oligopol, częściowy oligopol i konkurencję jednostek, z uwagi na zakresy pożądanej wolności jednostek zajmujących się przedsiębiorczością

Wilhelm Ropke (1899-1966)

• Niechęć wobec liberalizmu francuskiego

• Dostrzegał kryzys cywilizacji zachodniej spowodowany proletaryzacją jednostek w społeczeństwie masowym

Alfred Muller-Armack(1901-1978)

• Proponował osiągnięcie państwa dobrobytu nie poprzez oddziaływanie państwa. Lecz dobrowolny konsensus kształtujący się między wolnymi jednostkami kierującymi się pragnieniem powszechnego dobra

• Za podstawę społecznej gospodarki rynkowej przyjmował: ochronę i rozszerzenie własności środków produkcji, stworzenie i utrzymywanie elastycznego mechanizmu cenowego, stabilizację siły nabywczej pieniądza, swobodny dostęp do rynków innych krajów, wolność zawierania transakcji i umów oraz odpowiedzialność materialną autorów decyzji gospodarczych.

Ludwig Erhard (1897-1977)

• Przyczynił się do zaszczepienia społeczeństwu niemieckiemu liberalnej wiary w twórczą moc wolnych jednostek działających na wolnym rynku

Cechy ordo liberalizmu

• Chrześcijański charakter

• Przyznanie państwu większej roli niż ma to miejsce w libertariańskich koncepcjach państwa minimalnego

Chrześciajński charakter:

• Nawiązanie do tomistycznej idei porządku uniwersalnego

Przypisywanie ważnej roli państwu

• Państwu socjalnemu przypisywano ważne zadania arbitra na wolnym rynku, czuwającego nad zachowywaniem konkurencji

Liberalizm polski

• Nie ukształtowała się samodzielna ideologia liberalizmu

• Elementami liberalizmu wzmacniano nacjonalizm, katolicyzm, konserwatyzm, socjalizm

• Duże trudności interpretacyjne

• Duże wpływy liberalizmu francuskiego w postaci fizjokratyzmu

Antoni Popławski (1739-1799)

• W oparciu o wysnute z prawa natury przyrodzone uprawnienia człowieka do wolności, pracy i własności, postulował reformy w rolnictwie

Sebastian Jan Kanty Czochron (1750-1819)

• Pogłębił fizjokratyczne tezy o porządku naturalnym przynoszącym nagrody naturalne dla pracowitych i kary naturalne dla leniwych

Hieronim Stroynowski (1752-1815)

Stanisław Leszczyński (1677-1766)

• Rozwinął projekt naprawy Rzeczypospolitej

• Oparł go na silnej władzy absolutnego monarchy oświeceniowego

• Jego projekt zniesienia pańszczyzny i oczynszowania wsi miał wyprowadzić polskie rolnictwo ze stagnacji, gwarantując jego pomyślny rozwój regulowany umowami feudałów z chłopami

Hugo Kołłątaj (1750-1812)

• Odciął się od ideologii sarmatyzmu

• Wolność osobista wszystkich stanów jako podstawa więzi narodu polskiego i gwarancja jego trwałości

• Najwyższą rangę przypisywał normom chroniącym wolność osobistą jednostki, własność prywatną, współżycie społeczne ludzi

• Za źródło głównego konfliktu swoich czasów wyznawał opozycję naturalnej wolności jednostki z nienaturalnym despotyzmem jedynowładcy lub grupy społecznej, szczególnie szlachty

Stanisław Staszic (1755-1826)

• ganił rządy szlacheckie prowadzące kraj do upadku

• orędownik stanów pozbawionych praw politycznych

• postęp dziejowy przebiega od niewiedzy i ucisku do oświecenia i zabezpieczenia naturalnych praw człowieka-wolności, równości i własności

• zniesienie przywilejów stanowych

Stanisław Kostka Napierski

Wincenty i Bonawentura Niemojewscy

Fryderyk Skarbek

Józef Maria Wroński

Aleksander Świętochowski (1849-1938)

• chciał obdarzyć jednostkę ludzką jak najszerszymi zakresami wolności

• w imię wolności pochwalał tolerancję

• pochwalał rządy demokratyczne, ale zbliżając się do założeń liberalizmu demokratycznego, równość uznawał za ideę nierealną

• pragnął złagodzić uciążliwe położenie warstw upośledzonych

• zasadę pracy organicznej przyjmował za najbardziej odpowiedni srodek wiodący Polaków do niepodległości

Ferdynad Zweig (1896-1988)

• liberalizm jako system myślowy wprost indywidualistyczny wyobrażający społeczeństwo na kształt zespołu egoistycznych jednostek powiązanych ze sobą jedynie podziałem pracy i wymiany na wolnym rynku

• w tym systemie wolność spełnia rolę naczelną umożliwiając nieograniczone zdobywanie własności prywatnej dla realizacji prawa naturalnego do bogacenia się

• minimalna rola demokratycznego państwa kapitalistycznego, ograniczona do legalnej ochrony wolności im własności jednostek

---