BIOMEDYCZNE PODSTAWY ROZWOJU I WYCHOWANIA
Moduł 1: Rozwój fizyczny i motoryczny
Hierarchia potrzeb Maslowa i znaczenie zaspokojenia potrzeb biologicznych dla prawidłowego funkcjonowania organizmu
Hierarchia potrzeb Maslowa:
Potrzeby fizjologiczne: jedzenie, woda, sen, odpoczynek
Potrzeby bezpieczeństwa: posiadanie domu, wolność od lęku i przemocy
Potrzeby miłości i przynależności: bycie członkiem rodziny, grupy, akceptacja społeczna
Poczucie własnej wartości: docenienie przez innych świadomość własnych zalet i wad
Samorealizacja: realizacja zdolności indywidualnych i działalność twórcza
Potrzeby wyższego rzędu: poszukiwanie wiary, pokoju, sprawiedliwości
Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych jest warunkiem wykształcenia się potrzeb wyższych rzędów. U osoby głodnej, zmęczonej, spragnionej nie wykształca się potrzeba samorealizacji czy przynależności. Dlatego zapewnienie dziecku warunków do prawidłowego funkcjonowania i rozwoju na poziomie biologii jest warunkiem jego prawidłowego rozwoju emocjonalnego i intelektualnego.
Rozwój osobniczy (ontogenetyczny) i rozwój rodowy (filogenetyczny) - definicja
Rozwój osobniczy (ontogeneza) - ogół procesów i zjawisk zachodzących od zapłodnienia aż do śmierci organizmu. Pierwszy etap rozwoju od bruzdkowania zygoty do narodzin nazywamy rozwojem zarodkowym, czyli embriogenezą. Na tym etapie powstają i różnicują się tkanki i narządy. Dalszy rozwój polega głównie na wzroście rozmiarów ciała i zmianie jego proporcji oraz na zmianach fizjologicznych i związanych z dojrzewaniem płciowym.
Rozwój rodowy (filogeneza) - ogół procesów, czynników i wydarzeń powodujących powstanie jakiegoś gatunku, jego zmiany i ewentualne wymarcie. W przypadku człowieka (antropogeneza) obejmuje on powstanie pierwszych hominoidów w połowie trzeciorzędu, utrata ogona, „zejście z drzewa”, przyjęcie wyprostowanej postawy ciała przez pierwszych hominidów, opanowanie zdolności łowieckich, wytwarzania narzędzi i broni, powiększenie się mózgu, wytworzenie mowy itd.
Okresy w rozwoju ontogenetycznym i tempo wzrastania w poszczególnych etapach
Rozwój fizyczny i jego aspekty
Pojęcie „konstytucji” i typy konstytucyjne
Konstytucja - biotyp, który wyraża się cechami budowy ciała, właściwościami fizjologicznymi i psychicznymi człowieka w danym momencie życia wraz z cechami genetycznymi i nabytymi danego osobnika.
Podział według Hipokratesa:
Typ suchotniczy - szczupła budowa ciała
Typ apoplektyczny - przysadzista budowa ciała
Podział według Kretschmera:
Typ leptosomiczny - smukła budowa ciała, wąska, pociągła twarz, mała masa ciała, długa szyja, długie nogi
Typ atletyczny - silna budowa ciała, rozwinięte mięsnie i szkielet, szeroka twarz i klatka piersiowa, wąskie biodra
Typ pykniczny - budowa przysadzista, duża masa ciała, drobny szkielet, słabo rozwinięte mięsnie, silnie rozwinięta podściółka tłuszczowa
Podział według Sheldona:
Ektomorf - przewaga układu nerwowego, słaby kościec, mięsnie i mało tkanki tłuszczowej
Mezomorf - przewaga mięsni i kości
Endomorf - przewaga układu trawiennego, silnie rozwinięta tkanka tłuszczowa
Pojęcie płci, cechy płciowe i ich rodzaje
Płeć - zespół cech morfologicznych, fizjologicznych i biologicznych osobnika umożliwiających mu udział w rozmnażaniu płciowym.
Płeć genetyczna - związana z rodzajem chromosomów płciowych, jakie zostały przekazane osobnikowi przez parę rodzicielską (XX - kobieta, XY - mężczyzna).
Płeć gonadalna - wyznaczona przez typ posiadanych gonad, jądra u osobników męskich i jajniki u osobników żeńskich.
Płeć hormonalna (metaboliczna) - związana z jakością i ilością wydzielanych hormonów płciowych warunkujących rozwój cech płciowych: androgeny - cechy męskie, estrogeny - cechy żeńskie.
Płeć somatyczna - określana na podstawie rozwoju zewnętrznych cech płciowych takich jak prącie i moszna u mężczyzn, srom i piersi u kobiet i innych cech kształtujących się w trakcie rozwoju.
Płeć metrykalna - ustalona po urodzeniu na podstawie stanu rozwoju zewnętrznych cech płciowych.
Płeć psychiczna - przejawiająca się poczuciem przynależności do płci męskiej lub żeńskiej.
Cechy płciowe:
Pierwszorzędowe - (płeć gonadalna) gruczoły płciowe oraz drogi je wyprowadzające.
Drugorzędowe - (płeć somatyczna) cechy kształtowane przez hormony, budowa ciała barwa głosu, właściwości fizjologiczne, obecność prącia lub pochwy
Trzeciorzędowe - podlegające wpływowi środowiska, rozwój mięsni i tkanki tłuszczowej, rozmieszczenie owłosienia
Proces determinacji płci
Determinacja płci zachodzi po 6 tygodniu życia wewnątrzłonowego. Rozwój w kierunku płci żeńskiej zachodzi samoistnie, a rozwój płci męskiej na skutek działania hormonów wydzielanych przez jądra płodu.
Dymorfizm płciowy i jego przejawy w rozwoju fizycznym i motorycznym
Dymorfizm płciowy - dwupostaciowość organizmów jednego gatunku, która zależna jest od płci i przejawia się we właściwościach psychicznych, somatycznych i funkcjonalnych. Przejawia się w życiu płodowym i nasila się w okresie dojrzewania. Różnicowanie się płci jest procesem uruchamianym przez geny i regulowanym przez hormony.
Dla opisu cech charakterystycznych dla mężczyzn i kobiet przyjmujemy istnienie typów hiperseksualnych: skrajnie męskiego i skrajnie żeńskiego.
Typ męski - większe rozmiary ciała, a więc wysokość, silny rozwój górnych części ciała (obręcz barkowa, duża głowa, mocny kark, potężna klatka piersiowa), wąska miednica, silne umięśnienie z wyraźną rzeźbą mięśniową, skromna tkanka mięśniowa rozmieszczona wokół obręczy barkowej. Szkielet mężczyzn jest cięższy, większy i posiada wyraźniejsze miejsca przyczepu mięsni, pojemność czaszki jest większa.
Typ kobiecy - mniejsze rozmiary ciała w tym wzrost, mała głowa, słabo rozwinięta obręcz barkowa, znaczny biust, wcięta talia i tułów poszerzony w okolicach obręczy biodrowej, która jest szeroka i silnie otłuszczona. Tkanka tłuszczowa stanowi większy procent masy kobiet niż masy mężczyzn.
Przejawy dymorfizmu płciowego:
U kobiet zaznacza się piersiowy typ oddychania, a u mężczyzn brzuszny, przeponowy. Pojemność płuc jest u kobiet mniejsza
Serce u kobiet jest mniejsze i pracuje szybciej o około 10-15%
Siła mięśni u kobiet jest o ok.50% mniejsza
Kobiety szybciej się męczą przy wysiłku fizycznym
Kobiety mają mniejszą ilość krwinek
Kobiety mają niższą przemianę materii i mniejsze potrzeby pokarmowe, stąd chłopcy w okresie rozwoju są wrażliwsi na niedobory pokarmowe
Kobiety mają większy zakres ruchów w stawach i gibkość dzięki luźniejszym torebkom stawowym.
Różnice w budowie i strukturze mózgu sprawiają, że dziewczęta szybciej uczą się mowy jest ona u nich płynniejsza niż u chłopców, mężczyźni mają nieco lepszą orientacje przestrzenną, lepiej kojarzą fakty i mają pamięć syntetyczną, a kobiety lepiej zapamiętują szczegóły, mają pamięć analityczną.
Czynniki wpływające na rozwój fizyczny
Czynniki zewnątrzpochodne:
Wpływ zanieczyszczenia (spaliny, odpady przemysłowe, skażenie środowiska)
Palenie tytoniu (zarówno przez rodziców dziecka jak i przez samego małoletniego)
Spożywanie alkoholu
Brak dostępu do światła
Niedobory żywieniowe i brak czystej wody pitnej
Czynniki wewnątrzpochodne:
Czynniki genetyczne (wrodzone możliwości rozwojowe dziecka)
Układ hormonalny (wpływ zaburzeń w gospodarce hormonalnej np. insuliny, hormonu wzrostu, estrogenu)
Układ nerwowy (zły przepływ informacji, uszkodzenia neuronów, zaburzenia kontroli)
Narządy i tkanki (na skutek oddziaływań czynników genetycznych, układu hormonalnego i układu nerwowego narządy i tkanki mogą działać mniej lub bardziej poprawnie, a wadliwa praca narządów odbija się na rozwoju całego organizmu)
Akceleracja rozwoju fizycznego - przyczyny i skutki
Akceleracja rozwoju fizycznego - przyspieszenie naturalnego tempa rozwoju dzieci i młodzieży w kolejnych pokoleniach.
Skutki - pojawienie się pierwszej miesiączki (menarche) u dziewcząt średnio o rok wcześniej niż u ich matek (w przypadku chłopców pierwszy wytrysk często nie jest zapamiętywany, dlatego rzadziej poddaje się to zjawisko badaniu pod względem akceleracji). Dzieci rosną szybciej, są większe i wyższe od pokoleń poprzednich.
Przyczyny:
Poprawa jakości żywienia, więcej białek, witamin (→ lepszy budulec, wzrost)
Zwiększenie oddziaływania światła na dziecko (→ wit. D, budowa kości)
Poprawa warunków higienicznych i dbałości o czystość (→ mniej zakażeń)
Różnorodność genów i większa wymiana genowa spowodowana rozwojem transportu, zanikaniem pojęcia mezaliansu, pojawianiem się małżeństw międzynarodowych czy międzyrasowych (→ mniej chorób genetycznych i wad spowodowanych bliskim pokrewieństwem rodziców)
Rozwój miast i przez to więcej bodźców (→ lepsza stymulacja rozwoju)
Rozwój motoryczny i warunkujące go czynniki
Rozwój motoryczny - ciąg przemian zachodzących na przestrzeni życia człowieka dotyczących jego możliwości ruchowych, precyzji i koordynacji ruchów, ich celowości i rozmachu.
Czynniki wpływające na rozwój motoryczny:
Wrodzone możliwości dziecka (niepełnosprawność ruchowa wrodzona lub nabyta, choroby takie jak dystrofia mięśniowa Duchenna, wrodzone wady serca, achondroplazja itp.)
Dostęp do stymulacji (zabawki interaktywne, możliwość uczestniczenia w zabawach ruchowych, sporcie, zajęcia muzyczne, rytmika, taniec itd.)
Poziom rozwoju kośćca i mięśni
Dieta (wpływa na rozwój kości i mięśni, a przez określenie zasobów energetycznych na wytrzymałość i potencjał poznawczy dziecka)
Dostęp do światła słonecznego (zapobieganie krzywicy)
Choroby i schorzenia przebyte i obecne (osteoporoza, otyłość, złamania kości, choroby stawów)
Znaczenie aktywności fizycznej dla rozwoju i zdrowia człowieka
→ patrz „Profilaktyka…”
Fazy rozwoju wewnątrzmacicznego
Wyróżniamy dwie fazy rozwoju wewnątrzmacicznego:
Faza zarodkowa (0-8 tyg.) - wytwarza się cewka naczyniowa, z której powstaje serce (bije od 5 tyg.) oraz cewa nerwowa, z której powstaje mózg i rdzeń kręgowy (4-5 tyg.). W 6. tyg. powstają zawiązki kończyn, tworzy się jelito pierwotne (z którego powstanie układ pokarmowy) i powstaje pranercze (z którego powstaną nerki i nasieniowody u chłopców). Ok. 7-8 tyg. powstaje twarz (język, szczęki, mięśnie twarzy i podniebienie z łuków skrzelowych, i oczy). Pojawiają się pierwsze ruchy. Kończy się organogeneza - dziecko ma już wątrobę, nerki, płuca, serce, mózg.
Faza płodowa (8-40 tyg.) - dziecko rośnie, powiększa się jego mózg (są już dwie półkule i móżdżek) i rozwijają się kości. Pojawia się zarys nozdrzy i górnej wargi. U chłopców ok. 9. tyg. wykształcają się jądra. Ok. 10. tyg. zanikają błony między palcami rąk. Powstają paznokcie, powieki, Ok. 12. tyg. wykonuje się pierwsze USG. W tym czasie u chłopców wydłuża się penis (u dziewcząt w tym czasie nie zachodzą w kwestii narządów płciowych istotne zmiany). Zaczynają działać nerki. Dziecko robi też miny i rozwija mu się zmysł smaku: połyka słodkie wody płodowe. Ok. 15. tyg. zaczyna działać wątroba. Ok. 17. tyg. szpik kostny produkuje już krwinki. W 18. tyg. zaczynają się intensywnie rozwijać jajniki i macica u dziewczynek. Dziecko zaczyna ćwiczyć płuca wciągając i wypuszczając wody płodowe. Dziecko ma już regularny rozkład dnia i na zmianę śpi i kopie. W 23-24. tyg. ciąży dziecko reaguje już na dźwięki. Ok. 30 tyg. fałduje się mózg i dziecko coraz energiczniej reaguje na dźwięki i światło, dziecko jest bardzo ruchliwe. Ok. 32. tyg. dziecko obraca się główką w dół do porodu. Od 22. tyg. dziecko obrasta w tłuszcz, gromadzi go coraz intensywniej od 34. tyg. ciąży. Ok. 37. tyg. nadnercza wytwarzają kortyzol, który umożliwi dziecku oddychanie po porodzie. Ok. 40 tyg. dziecko przychodzi na świat.
Przebieg okresu noworodkowego i adaptacja do życia pozamacicznego
Noworodkiem nazywamy dziecko do ukończenia 28 dni.
Przebieg okresu noworodkowego:
Następuje fizjologiczny spadek wagi (o ok. 10%), który z czasem wyrównuje się i ok. 7.-10. dnia życia noworodek waży znowu tyle, co przy urodzeniu.
Mogą ujawnić się wady wrodzone i urazy okołoporodowe
Może pojawić się fizjologiczna żółtaczka spowodowana niewydolnością wątroby, która musi rozkładać zarówno zbędne hormony jak i najchętniej krwinki (→ patrz poniżej)
Dziecko najchętniej przebywa z matką, zasypia najchętniej słuchając bicia jej serca
Dziecko jest wrażliwe na zimno, hałas, niewygodę, głód, a reakcją na problemy jest płacz
Dziecko widzi wyraźnie na ok. 20-30 cm, czyli na odległość do twarzy matki w czasie karmienia
Pojawiają się odruchy atawistyczne (odruch pełzania, chodzenia, chwytny, ssania, Moro)
Adaptacja do życia pozamacicznego:
Przełom hormonalny - dziecko pozbywa się hormonów, które w czasie życia płodowego dostało od matki. Obecność hormonów objawia się obrzękiem sutków i narządów płciowych, rozszerzeniem gruczołów łojowych skóry.
Rozpad czerwonych krwinek - dziecko pozbywa się nadmiaru czerwonych krwinek, które były mu potrzebne w czasie życia płodowego do lepszego wychwytywanie tlenu w krwi matki przez łożysko (w czasie ciąży noworodek znajduje się w warunkach względnego niedotlenienia).
W czasie ciąży zaczyna się u dziecka przygotowanie płuc do oddychania: dziecko wciąga i wypuszcza wody płodowe.
Wzrastanie, rozwój motoryczny i potrzeby dziecka w okresie niemowlęcym, poniemowlęcym, przedszkolnym, młodszym szkolnym, dojrzewania płciowego
Okres niemowlęcy (od 4. tyg. do końca 1. roku)
Dziecko podwaja swoją urodzeniową długość i potraja urodzeniowa wagę
Dziecko dużo je, początkowo mleko matki, a kilkumiesięczne dziecko (5-6 miesięcy) je już w miarę normalnie
W połowie pierwszego roku wyrzynają się pierwsze zęby mleczne
Następuje pionizacja postawy ciała (9-11 miesięcy) i dziecko zaczyna chodzić (pod koniec pierwszego roku życia)
Dziecko uczy się mówić (w wieku 5 miesięcy wypowiada pierwsze sylaby, w wieku 12 miesięcy wypowiada ze zrozumieniem słowa takie jak mama i tata)
Dziecko opanowuje zwieracze
Pojawia się zdolność chwytania (odruch chwytny zanikł i dziecko uczy się chwytania ponownie)
Wykształca się więź emocjonalna dziecka z matką (a także z innymi osobami, jeśli je często widuje i uczestniczą one w pielęgnacji dziecka)
Dzieci w tym okresie dość często chorują, łatwo zarażają się chorobami
Okres poniemowlęcy (2.-3. rok życia)
U dziecka pojawia się głód ruchu i wrażeń, jest bardzo ruchliwe, nie lubi monotonnych czynności
Dziecko często choruje ze względu na łatwość zakażenia i urazy spowodowane dużą ruchliwością dziecka i brakiem rozwagi
Dziecko doskonali motorykę, wyrabia sobie mięśnie
Dziecko doskonali mowę, zaczyna składać krótkie proste zdania.
Wiek przedszkolny (3.-6. rok życia)
Następuje dość szybki wzrost długości ciała (dziecko jest zazwyczaj dość wysokie i szczupłe)
Mogą pojawić się wady postawy
Układ limfatyczny ulega przerostowi w obronie przed infekcjami
Głód ruchu rośnie, dziecko opanowuje czynności takie jak skakanie, pływanie, bieganie, taniec, wspinanie się itp.
Dziecko ma skoordynowane ruchy i umie już wchodzić po schodach, ubrać się, zapiąć guziki, włożyć buty, umyć ręce itd.
Ustala się prawo- lub lewostronna lateralizacja, czyli dominacja jednej ręki i nogi
W układzie nerwowym obserwuje się przewagę pobudzenia nad hamowaniem, dziecko reaguje na wszystko bardzo żywo, ale łatwo przechodzi też od jednej reakcji do drugiej
Dziecko opanowuje umiejętność bawienia się w grupie, kształtują się uczucia wyższe i przystosowanie społeczne
Dziecko ma wiele zainteresowań, szybko zmienia swoje pasje, ale uczy się z czasem dyscypliny, wykonywania poleceń i przestrzegania zakazów
Dziecko zazwyczaj rzadziej w porównaniu z wcześniejszymi okresami jest głodne i odmawia jedzenia niektórych produktów
Kształtują się nawyki higieniczno-kulturalne (mycie zębów, mycie rąk, zmiana odzieży)
Wiek młodszy szkolny (6 - 10 (~14) lat)
Pojawiają się zęby stałe (wszystkie oprócz ósemek)
Rozwój motoryczny dziecka cechuje płynność, dokładność i zręczność ruchów i dziecko nabiera indywidualnego charakteru (dziecko można rozpoznać po ruchach)
Doskonali się mowa, dziecko opanowuje budowanie zdań złożonych i poprawnie używa czasów
Dziecko doskonali zdolności manualne i uczy się pisać
Dziecko myśli coraz bardziej logicznie, umie dokonywać syntezy myśli i wyrażać je w formie ustnej i pisemnej
Dziecko bardzo szybko i z dużą łatwością zapamiętuje nowe wiadomości
Dziecko potrafi przestrzegać norm, nakazów i zakazów
Dzieci łącza się w grupy, zawierają przyjaźnie
Skok pokwitaniowy u dziewcząt przypada zazwyczaj na 10 - 13 rok życia i w tym czasie dziewczęta górują wzrostem nad chłopcami, zmieniają się rysy twarzy i dziewczęta wyglądają na dojrzalsze od chłopców
Skok pokwitaniowy zazwyczaj chłopców przypada zazwyczaj na 13 - 15 rok życia i chłopcy doganiają a potem przeganiają wzrostem dziewczęta
Okres dojrzewania płciowego
Przemiany psychiczne zachodzące u dziecka są niezwykle wyraźne i wpływają na rozwój
Dziecko uniezależnia się psychicznie od rodziców i dąży do ograniczenia kontaktu z nimi na rzecz rówieśników
Rośnie łaknienie, szczególnie u chłopców, większość dzieci jednak nie tyje, tylko rośnie, zmieniają się proporcje ciała
W związku ze zmianami w proporcjach ciała i położeniu środka ciężkości motoryka ulega zmianie i ruchy stają się mniej precyzyjne, czasem niezgrabne
Dziewczęta nabierają ciała w okolicy bioder, przybierają na wadze i rosną im piersi (działanie estrogenu), często zniechęcają się do sportu (nie potrzebują rywalizacji i nie walczą o pozycję w sporcie) i często stosują diety
U chłopców rozwija się tkanka mięśniowa i kości (działanie androgenów), stają się silniejsi, chcąc sprawdzić swoją siłę chętnie uprawiają sport, a niekiedy także wszczynają bójki, często sami nie są świadomi swojej siły i nie potrafią jej dostosować do wykonywanego zadania
Następują istotne przemiany fizjologiczne, wykształcają się trzeciorzędowe cechy płciowe, pojawia się pierwsza miesiączka u dziewcząt, a u chłopców pierwsze wytryski, chłopcy przechodzą mutację głosu, pojawia się u nich zarost
Pojawia się trądzik spowodowany działaniem hormonów
Typowy przebieg dojrzewania płciowego u dziewcząt i chłopców
Dojrzewanie zaczyna się od skoku pokwitaniowego (→ patrz powyżej) i obejmuje szereg przemian fizycznych i psychicznych
Dziewczęta:
Nabierają ciała w okolicy bioder, przybierają na wadze i rosną im piersi, nabierają kobiecych kształtów
Pojawia się pierwsza miesiączka, początkowo dziewczęta miesiączkują nieregularnie, czasem miesiączkom nie towarzyszy jajeczkowanie (pojawieniu się miesiączki nie towarzyszy zazwyczaj szczególne zainteresowanie współżyciem seksualnym)
Pojawia się trądzik spowodowany działaniem hormonów
Zwiększa się potliwość
Pojawia się owłosienie okolic narządów płciowych i pod pachami
Chłopcy:
Pojawiają się pierwsze wytryski oraz wzwody (zazwyczaj towarzyszy temu zwiększenie pobudliwości seksualnej, co sprzyja rozwojowi onanizmu młodzieńczego lub wczesnej inicjacji seksualnej)
Rozwija się tkanka mięśniowa i kości
Przechodzą mutację głosu
Zwiększa się potliwość
Pojawia się trądzik spowodowany działaniem hormonów
Pojawia się owłosienie okolic narządów płciowych, twarzy (najpierw nad górną wargą, a później także na policzkach) i pod pachami
Stan biologiczny organizmu potrzeby człowieka w okresie młodzieńczym i wczesnej dorosłości
Rozszczepienie procesu dojrzewania - przyczyny i skutki
Rozszczepienie procesu dojrzewania polega na rozminięciu się w czasie momentu osiągnięcia dojrzałości fizycznej (rozmiary i proporcje ciała, funkcjonowanie narządów i układów, zdolność odbywania stosunków płciowych, zajścia w ciążę i donoszenia jej), psychicznej (odpowiedzialność za swoje czyny, kontrolowanie zachowań i emocji, niezależność i umiejętność podejmowania własnych decyzji), seksualnej (pojawienie się napięcia seksualnego i zdolność do przeżywania orgazmów) i społecznej (zdolność dopełnienia ról w sposób produktywny, zarobkowania i do komunikowania się z ludźmi).
Osiąganie kolejnych poziomów dojrzałości:
♀ - fizyczna, psychiczna, seksualna, społeczna
♂ - seksualna, psychiczna, fizyczna, społeczna
Metody oceny rozwoju fizycznego (w tym masy ciała) i sprawności fizycznej
Sprawność fizyczna:
Stopień wykorzystania w czynnościach ruchowych możliwości motorycznych jednostki (konfrontacja wewnątzrosobnicza)
Zaradność człowieka, jaką może wykazać w różnych sytuacjach (konfrontacja międzyosobnicza)
Metody badawcze (ocenia się, co osoba może zrobić, co umie zrobić i co chce zrobić):
Ocena możliwości (ocena wzrostu, typu budowy)
Badanie koordynacji ruchowej
Próby ruchowe (ich wyniki porównuje się na podstawie wyliczonych średnich, siatek wentylowych)
Ocena wydolności np. w próbach boiskowych (test Coopera - bieg przez 12 minut) przez pomiary ilości pochłanianego przez organizm tlenu itp.
Wiek rozwojowy i jego kryteria
Wiek rozwojowy - rzeczywisty etap rozwoju dziecka, ocena poziomu wykształcenia się drugorzędowych i trzeciorzędowych cech płciowych, ocena poziomu rozwoju narządów, organów itp.
Ocena rozwoju:
Ocena rozwoju drugorzędowych cech płciowych - skala Tannera
Rozwój piersi ♀
Rozwój genitaliów ♂
Owłosienie łonowe ♂♀
Ocena wieku kostnego (ocena stadium kostnienia chrząstek) przy pomocy zdjęcia rentgenowskiego dłoni
Najczęstsze zaburzenia rozwoju fizycznego i ich wpływ na zachowanie dziecka
Zmiany w budowie i funkcji organizmu w okresie starzenia się
Sposoby opóźniania i łagodzenia skutków starzenia się
Sposoby opóźniania procesów starzenia się
Prawidłowa dieta
Odpowiednie warunki życia
Utrzymywanie sprawności fizycznej, aktywność sportowa
Dbałość o zdrowie psychiczne
Wczesna profilaktyka chorób wieku starszego
Utrzymywanie sprawności umysłowej
Utrzymywanie kontaktów towarzyskich
Zakresy pomocy osobom starszym:
Opieka zdrowotna
Opieka społeczna - życie we wspólnocie
Zapobieganie ubóstwu i nierównościom społecznym ♀
Warunki życia:
Zamieszkanie z rodziną
Dostosowanie budynków i ich otoczenia do osób starszych: niskie progi i krawężniki, niskopodłogowe autobusy, poręcze przy schodach, windy
Ogrzewanie mieszkań
Nieśliskie podłogi
Prawidłowe odżywianie dużo białka (na mięsnie), mało kalorii (przeciwko cukrzycy typu 2), dużo owoców i warzyw (witaminy - wzrok itd.)
Przyczyny i przebieg okresu przekwitania u kobiet i mężczyzn
Przekwitanie (klimakterium) ♀ - ustanie czynności rozrodczych, starzenie się jajników, zmniejszenie się liczby pęcherzyków Graafa, zmniejszenie wydzielania hormonów jajnikowych, podwzgórzowych i przysadkowych, zwiększenie się liczby cyklów bezowulacyjnych, aż do ustania miesiączkowania. Zmiany zaczynają się ok. 45. roku życia, a menopauza (ostatnia miesiączka) przypada ok. 52. roku życia. Niedobory hormonów jajnikowych powodują - fale gorąca, duża potliwość, bóle mięśniowe, kruchość kości (osteoporoza), choroby układu krążenia, miażdżycę, stany depresyjne, zaburzenia koncentracji, zmiany nastroju
Przekwitanie (klimakterium) ♂ - zmniejszenie czynność hormonalnej podwzgórza, przysadki i jąder oraz wydzielania hormonu wzrostu i melatoniny, zmniejsza się liczba plemników w nasieniu i ich ruchliwość, następuje spadek siły i zdolności motorycznych. Początkowo pojawiają się problemy ze wzwodem, co może powodować obniżenie samooceny i chęć sprawdzenia się z innymi kobietami. Następnie pojawiają się skutki niedoboru hormonów: zaburzenia snu, stany depresyjne, zmniejsza się masa mięśniowa i zdolność do wysiłku. Później może nastąpić wzrost poziomu cholesterolu, rozwój miażdżycy, osteoporozy
Moduł 2: Rozwój seksualny
Budowa układu rozrodczego
Układ rozrodczy kobiety:
Jajniki - parzyste narządy wewnętrzne położone po obu stronach macicy w sąsiedztwie jajowodów, znajdują się w nich komórki jajowe, które są uwalniane w czasie owulacji
Jajowody - parzyste przewody o dł. ok. 14 cm prowadzące od jajników (gdzie ich zakończenia ma kształt lejka zakończonego strzępkami wychwytującymi komórki jajowe) aż do macicy. W jajowodach dochodzi do zapłodnienia
Macica - pojedynczy narząd o grubej i kurczliwej ścianie zbudowanej z mięsni gładkich, od wewnątrz wyścielona błoną śluzową zmieniającą się podczas miesiączkowania. Macica rozciąga się w czasie ciąży, żeby pomieścić dziecko
Pochwa - przewód o dł. ok.10-12 cm zbudowany z mięśni gładkich, rozciągliwy i sprężysty (co umożliwia dostosowanie się go do przejścia dziecka w czasie porodu). W pochwie panuje kwaśne pH (ok. 4), co pozwala na zapobieganie niektórym infekcjom
Łechtaczka - pojedynczy narząd składający się z trzonu i żołędzi umiejscowiony w przedniej części sromu w miejscu zespolenia warg sromowych mniejszych. Wnętrze łechtaczki wypełniają ciała jamiste i liczne zakończenia nerwowe (wrażliwe na pobudzenie).
Układ rozrodczy mężczyzny:
Jądra - (gruczoły płciowe) parzyste narządy służące do produkowania plemników. Powstają w jamie brzusznej i zstępują do moszny
Najądrza - parzysty narząd służący jako magazyn plemników i jednocześnie gruczoł produkujący wydzielinę umożliwiającą dojrzewanie plemników
Nasieniowody - parzyste przewody dł. ok. 50 cm biegnące od najądrzy do pęcherzyka nasiennego służące do transportowania nasienia
Prostata (gruczoł krokowy) - pojedynczy gruczoł produkujący wydzielinę, która łączy się z nasieniem w cewce moczowej podczas wytrysku dzięki skurczowi mięśni gładkich, z których jest zbudowana prostata
Moszna - worek skórny mieszczący jądra
Prącie - narząd kopulacyjny (służący jednocześnie do oddawania moczu) zbudowany z dwóch ciał jamistych i jednego ciała gąbczastego, a także przebiegającej przez prącie cewki moczowej. W czasie wzwodu ciała jamiste wypełniają się krwią tętniczą, co powoduje usztywnienie członka i umożliwia kopulację.
Pęcherzyki nasienne - dwa gruczoły wydzielające płyn pobudzający ruchy plemników. Prowadzą one do przewodu wytryskowego
Przebieg cyklu miesiączkowego, najczęstsze zaburzenia i skutki
Pierwszy dzień cyklu miesiączkowego to pierwszy dzień krwawienia miesięcznego.
Owulacja przypada na ok.14. dzień cyklu.
Cały cykl trwa ok. 28-32 dni.
Faza folikularna - po krwawieniu miesięcznym FSH pobudza komórki pęcherzykowe jajnika do sekrecji estrogenu, który powoduje intensywny rozwój błony śluzowej macicy, przerost jej mięśni gładkich i zwiększenie jej ukrwienia. Dzięki FSH dojrzewa też pęcherzyk jajnikowy. Wysokie stężenie estrogenów pobudza wydzielanie LH, a jego wysoki poziom powoduje pękniecie dojrzałego pęcherzyka jajnikowego - owulację.
Faza lutealna - pod wpływam LH powstaje ciałko żółte wydzielające progesteron, który przygotowuje macicę do implantacji blastocysty. Wysoki poziom progesteronu obniża wydzielanie LH, co przy braku zapłodnienia powoduje zanik ciałka żółtego i zmniejsza tym samym wydzielanie progesteronu i estrogenów. Niski poziom tych hormonów powoduje wzrost wydzielania FSO, co rozpoczyna nowy cykl. Jeżeli dojdzie do zapłodnienia, ciałko żółte rośnie i wydziela więcej progesteronu, co pozwala na utrzymanie ciąży.
Przebieg rozwoju układu rozrodczego w dzieciństwie i młodości
Fazy rozwoju seksualnego w dzieciństwie i młodości
Popęd seksualny, jego komponenty i rozwój w dzieciństwie i młodości
Popęd seksualny - biologiczny, wrodzony popęd człowieka, którego celem jest odbycie stosunku płciowego i przedłużenie gatunku. W przypadku ludzi popęd seksualny jest popędem, na który składa się wiele komponentów - nie tylko biologia, ale też kultura i psychologia.
Na popęd seksualny składa się chęć rozładowania napięcia seksualnego oraz potrzeba tworzenia więzi. Składowych popędu może być więcej jak np. chęć zysku, zdobycia pozycji, litość, pragnienie zapewnienia sobie poczucia bezpieczeństwa.
Napięcie seksualne jest spowodowane działaniem hormonów, a ich nieobecność lub niedobór osłabia częściowo napięcie seksualne, ale go nie usuwa.
Napięcie seksualne (♂) pojawia się u chłopców w okresie dojrzewania przed osiągnięciem dojrzałości psychicznej, co powodować może problemy psychiczne i wychowawcze. Mężczyźni osiągają apogeum popędu seksualnego w wieku 15-20 lat. Ich rówieśniczki nie odczuwają jeszcze takiego napięcia seksualnego, więc kiedy chłopcy próbują podjąć współżycie dziewczęta są temu często niechętne.
Napięcie seksualne (♀) pojawia się u dziewcząt w okresie dojrzewania po osiągnięciu dojrzałości psychicznej. Apogeum napięcia seksualnego pojawia się u kobiet w wieku ok. 40 lat, kiedy popęd u mężczyzn i ich możliwości zaczynają powoli słabnąć, co może stać się przyczyną konfliktów.
Potrzeba więzi jest widoczna już u bardzo małych dzieci i przejawia się w tworzeniu silnych więzi z matką. Z czasem dziecko zaczyna tworzyć silne więzi z osobami własnej płci i zaczyna uczyć się swojej roli płciowej (faza homofilna). Po pewnym czasie dziecko zaczyna się interesować płcią przeciwną początkowo w sposób platoniczny a z czasem pojawia się dążenie do kontaktów seksualnych. Faza homofilna trwa dłużej u chłopców, a faza platonicznego zainteresowania płcią przeciwną trwa dłużej u dziewcząt.
Różnice w rozwoju seksualnym dziewcząt i chłopców
Płeć mózgu i jej kształtowanie się w okresie rozwoju
Zachowania seksualne w dzieciństwie i młodości
Zdrowie prokreacyjne i seksualne i wpływające na nie czynniki
Zdrowie seksualne - integracja biologicznych, emocjonalnych, intelektualnych i społecznych aspektów życia seksualnego koniecznych do pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości.
Metody antykoncepcji, ich skuteczność i argumenty za ich stosowaniem
Metody sztuczne (podstawową zaletą jest duża skuteczność)
Prezerwatywa - jeśli jest dobrze założona i w odpowiedni sposób używana metoda ta jest skuteczna i chroni przed zakażeniem np. wirusem HIV, ale zazwyczaj jej skuteczność jest niższa ze względu na kiepską jakość lub nieprawidłowe używanie (w tym też przechowywanie w nieodpowiednich warunkach) na 100 kobiet w ciążę zachodzi ok. 15. Jej zaletą jest także to, że jest niedroga.
Wkładka (spirala) domaciczna - zakładana u ginekologa wkładka z plastiku z dodatkiem metalu (zazwyczaj miedzi). Uniemożliwia zagnieżdżenie się jajeczka w macicy, zmienia śluz szyjkowy. Niektóre wkładki uwalniają tez hormony. Nie poleca się jej kobietom młodym. Po usunięciu wkładki przez jakiś czas nie można jeszcze zajść w ciążę. Jej zaletą jest to, ze zakłada się ją na dłuższy czas, nie wymaga od kobiety żadnych specjalnych zabiegów i nie trzeba o niej stale pamiętać. Jest też jedną z bardziej skutecznych metod - na 100 kobiet w ciążę zachodzi najwyżej 1. Poleca się ją kobietom po 35 roku życia, które już rodziły i przez dłuższy czas nie planują więcej dzieci i palaczkom. Metoda ta jest dość droga (kilkaset złotych).
Środki plemnikobójcze - mają postać globulek dopochwowych, żeli lub pianek. Zabijają one plemniki lub je unieruchamiają. Jest to średnio skuteczna metoda - na 100 kobiet w ciążę zachodzi od 6 do 21. Jest dość niedroga.
Zastrzyki antykoncepcyjne - ich działanie polega na utrudnieniu zagnieżdżenia się jajeczka w macicy, zmieniają też śluz szyjkowy. Dawkę hormonów przyjmuje się raz na kwartał (zastrzyk jest nieodwracalny, a może spowodować złe samopoczucie). O zastrzyku trzeba pamiętać tylko raz na kwartał. Metoda ta jest dość skuteczna - na 100 kobiet w ciążę zachodzi od 1 do 6. Poleca się ją kobietom po 35 roku życia i palaczkom. Zastrzyk nie jest zbyt drogi (ok. 35 zł).
Plastry antykoncepcyjne - działają podobnie jak pigułki, wydzielają hormony, ale nie trzeba o nich pamiętać codziennie - nakleja się je raz w tygodniu. Trzeba tylko uważać by się nie odkleiły i nie poleca się ich alergiczkom. Jest to dobra metoda dla kobiet, które mają schorzenia wątroby i obawiają się, że zapomną przyjąć tabletkę. Są skuteczne - na 100 kobiet w ciążę zachodzi najwyżej 1.
Pigułka antykoncepcyjna - wydziela hormony, hamuje owulacje, zmienia śluz szyjkowy. Mają wiele zalet: mogą zwiększyć libido, regulować miesiączki i zmniejszyć ich obfitość i bolesność, a przede wszystkim są skuteczne - na 100 kobiet w ciążę zachodzi najwyżej 1. Poleca się je kobietom młodym, z trądzikiem, nieregularnymi i bolesnymi miesiączkami, karmiącym matkom. Metoda ta nie jest zbyt droga.
Metody naturalne (podstawową ich zaletą jest brak skutków ubocznych, brak ingerencji w organizm i niskie koszty)
Metoda termiczna - metoda naturalna polegająca na codziennym mierzeniu (o tej samej godzinie, przed wstaniem z łóżka) temperatury w pochwie i obserwowaniu zmian ( w okolicy owulacji temperatura jest nieco wyższa). Metoda ta wymaga bardzo dużej dyscypliny. Nie należy do najskuteczniejszych, ponieważ zmiany temperatury mogą być spowodowane stresem, chorobą itp.
Metoda objawowo-termiczna - metoda naturalna polegająca na obserwacji śluzu i mierzeniu temperatury w pochwie. Wymaga dyscypliny i znajomości własnego ciała. Jest skuteczniejsza od metody termicznej, ale i tak na 100 kobiet w ciążę zachodzi od 3 do 23.
Kalendarzyk małżeński - metoda naturalna dla kobiet regularnie miesiączkujących, wymagająca obserwowania cyklu miesięcznego przez około pół roku w celu ustalenia długości cyklu. Wymaga wcześniejszej obserwacji, a potem dyscypliny. Jest dosyć mało skuteczna - na 100 kobiet w ciążę zachodzi od 14 do 47.
Metoda Billingsów - polega na obserwacji śluzu szyjkowego, który w okresie płodności jest rozciągliwy, przejrzysty i przypomina konsystencją i wyglądem białko jaja kurzego. Metoda wymaga dużej dyscypliny i znajomości swojego ciała. Jest mało skuteczna - na 100 kobiet w ciążę zachodzi od 15 do 32 kobiet.
Przyczyny i rozmiary wczesnej inicjacji seksualnej i związane z nią zagrożenia
Czynniki sprzyjające wczesnej inicjacji seksualnej
Częste spożywanie alkoholu oraz upijanie się (♂)
Palenie papierosów (♂♀)
Używanie narkotyków (♀)
Deklarowanie się jako niewierzący (♂♀)
Intensywne uprawianie sportu (♂♀)
Kłótnie rodzinne, problemy w domu, brak oparcia w rodzicach (♀)
Dobra sytuacja materialna rodziny (♂)
Mieszkanie w internacie (♂)
Słabe wyniki w nauce, liczne niepowodzenia szkolne (♂)
Wagarowanie (♀)
Spędzanie dużej ilości czasu w towarzystwie kolegów (♂)
Brak informacji, wiedzy o współżyciu, niemożność porozmawiania na ten temat z rodzicami (♂♀)
Rozmiary wczesnej inicjacji seksualnej - z badań wynika, że wiek inicjacji systematycznie się obniża. Średnio co trzeci chłopiec i co szósta dziewczyna w wieku 15 lat ma już za sobą pierwszy stosunek. Wśród 17-latków połowa chłopców i jedna trzecia dziewcząt ma już za sobą „ten pierwszy raz”.
Zagrożenia:
Zazwyczaj stosunki młodocianych odbywają się albo bez zabezpieczenia albo przy nieprawidłowym użyciu prezerwatywy. Czasem młodzi decydują się także na stosunek przerywany jako metodę antykoncepcji
Wiele problemów wynika z niewiedzy - młodzi wiedzą często bardzo niewiele lub ich informacje są błędne, czego skutkiem są niechciane ciążę, zakażenia itd.
Zdarzają się ciąże młodocianych (zazwyczaj niechciane). Są to zawsze ciąże wysokiego ryzyka, które zarówno dla młodej matki jak i dla dziecka mogą skończyć się tragicznie.
Istnieje ryzyko zarażenia się chorobą przenoszoną drogą płciową np. wirusem HIV
Konsekwencje psychiczne mogą być poważne w przypadku porzucenia przez partnera, zajścia w ciążę lub zarażenia się jakąś chorobą przenoszoną drogą płciową - młodzi obawiając się reakcji rodziców postępują bardzo nierozważnie - zdarzają się nawet samobójstwa
Obawa przed reakcją rodziców może prowadzić do osłabienia więzi z nimi, niechęcią do przedstawienia partnera, ukrywaniem swoich bliskich nim relacji, a w efekcie nawet do ucieczek z domu, spożywanie alkoholu lub rozpoczęciem przyjmowania narkotyków w sposób sporadyczny lub regularny
Ryzykowne i bezpieczne zachowania seksualne
Ryzykowne zachowania seksualne - takie zachowania seksualne, które mogą zagrażać zdrowiu fizycznemu lub psychicznemu partnerów, narazić ich na zarażenie się chorobą przenoszoną drogą płciową lub powodować u nich problemy w rozwoju psychicznym (np. nerwice, zaburzenia snu i pamięci, niechęć do ludzi, stany lękowe)
Wczesna inicjacja seksualna
Stosunek seksualny z przypadkowym partnerem
Stosunek seksualny bez zabezpieczenia
Stosunek seksualny odbyty pod wpływem alkoholu lub narkotyków
Wykorzystywanie seksualne (przemoc seksualna) wobec innej osoby
Bezpieczne zachowania seksualne - takie zachowania seksualne, które nie zagrażają zdrowiu fizycznemu i psychicznemu partnerów
Stosunek seksualny z jednym, stałym partnerem
Stosunek seksualny z zabezpieczeniem
Stosunek seksualny odbyty dobrowolnie w formie akceptowanej przez oboje partnerów
Najczęstsze postacie dewiacji seksualnych i ich skutki
Ekshibicjonizm - czerpanie satysfakcji seksualnej z wykonywania czynności masturbacyjnych wykonywanych przed inną osobą lub w miejscu publicznym. Ekshibicjonistów zamyka się w więzieniu, gdzie spotykają się oni z okrutnymi represjami. Dewiacja ta jest trudna w leczeniu. Ekshibicjoniście satysfakcji może dostarczać strach związany z jego praktykami lub obserwowanie reakcji ofiary. Ekshibicjoniści są zagrożeniem o tyle, że mogą u ofiary wywołać szok lub trwały uraz szczególnie jeśli ofiarą będzie dziecko.
Sadyzm - czerpanie satysfakcji seksualnej z upokarzania, zadawania bólu lub nawet mordowania ofiary. Sadystami są zazwyczaj mężczyźni. Karani są więzieniem, ale leczenie ich nie przynosi skutków. Są bezpośrednim zagrożeniem dla swoich partnerów (najczęściej kobiet, czasem dzieci). Partnerowi grożą urazy fizyczne, ale także psychiczne, ponieważ ofiary sadystów są często emocjonalnie związane ze swoimi oprawcami i często nie donoszą na nich na policję.
Masochizm - czerpanie satysfakcji seksualnej z bólu i przeżywania cierpienia zadawanego przez partnera. Masochiści to częściej kobiety. Zagrożony jest sam masochista, jeśli zadająca mu ból osoba nie powstrzyma się w porę - masochista może nawet umrzeć na skutek obrażeń.
Pedofilia - czerpanie satysfakcji seksualnej z odbywania czynności seksualnych z dziećmi, które nie weszły jeszcze w okres pokwitania. Osoba a takich skłonnościach odczuwa pociąg seksualny do dzieci, musi mieć co najmniej 16 lat i być starsza minimum o 5 lat od dziecka, które jest obiektem jego pożądania. Wykorzystywanie seksualne dziecka poniżej 15 lat jest przestępstwem i podlega karze więzienia. Zagrożenie dotyczy dzieci, które mogą doznać silnych urazów psychicznych (→ patrz poniżej)
Zachowania homoseksualne, czynniki wpływające na rozwój tej orientacji seksualnej i postawy wobec niej
Czynniki wpływające na rozwój orientacji homoseksualnej:
Wrodzone predyspozycje spowodowane np. stresem matki w czasie ciąży, wadliwym wydzielaniem się hormonów w czasie życia płodowego i okresie noworodkowym
Wpływy środowiska: homoseksualni znajomi, jednopłciowe towarzystwo, nadopiekuńcza matka itd.
Zachowania homoseksualne mogą pojawiać się przejściowo w okresie pokwitania, kiedy młodzi ludzie poszukują swojej tożsamości seksualnej
Postawy wobec homoseksualizmu
Do 1991 roku homoseksualizm uznawany był za dewiacje seksualną, społecznościach następnie został społecznościach listy dewiacji wykreślony społecznościach uznany za pełnoprawną orientację seksualną
W społecznościach bardzo religijnych akceptacja dla homoseksualistów i praktyk homoseksualnych jest niska
Osoby z wyższym wykształceniem są zazwyczaj bardziej tolerancyjne w stosunku do homoseksualistów
W społeczeństwach liberalnych więcej osób deklaruje homoseksualizm i więcej osób przyznaje się do utrzymywania stosunków homoseksualnych
W społeczeństwach mało tolerancyjnych mniej osób deklaruje homoseksualizm i wielu homoseksualistów żyje w heteroseksualnych związkach
W społeczeństwach mało tolerancyjnych obawa przed ujawnieniem się jako homoseksualista jest dość duża i spowodowane nią napięcie może prowadzić do zaburzeń w psychice
Zachowania seksualne wobec dzieci i następstwa przemocy seksualnej
Zachowania seksualne wobec dzieci praktykują najczęściej osoby o skłonnościach pedofilnych, ale także osoby nieodczuwające specjalnego pociągu wobec dzieci i traktujące je jako obiekt zastępczy w okresie, kiedy nie mają partnera seksualnego.
Przemoc seksualna wobec dzieci obejmuje:
Podglądanie nagiego dziecka, pokazywanie mu własnej anatomii, rozmowa o treści seksualnej bez kontaktu seksualnego
Kontakty oralno-genitalne
Stosunki udowe
Penetracja seksualna (genitalna, z użyciem narzędzi lub palca)
Wyzyskiwanie dzieci - prostytucja i pornografia
Skutki wykorzystania
Fizyczne - urazy, siniaki, krwiaki, zarażenie chorobami przenoszonymi drogą płciową, ciąża itp.
Psychiczne - depresja, fobia, nerwica, erotyzacja dziecka, stany lękowe, napady płaczu, niechęć do dorosłych, moczenie nocne, zaburzenia snu, próby samobójcze, kłopoty w szkole, problemy z koncentracją itp.
Objawy przemocy seksualnej i zasady postępowania w przypadku podejrzenia tego typu nadużycia
Objawy dzielimy na:
Bezpośrednie - ciąża, choroby przenoszone drogą płciową
Pośrednie - mogące być wynikiem molestowania seksualnego, ale mogą też mieć inne źródło
Bezpośrednia komunikacja - ujawnianie słowne przez dziecko przeżycia w sposób bardzo emocjonalny
Komunikaty pośrednie - lęki, napięcia, erotyczne zabarwienie dziecięcych zabaw, seksualne skojarzenia pojawiające się u wykorzystywanego dziecka
Ostre urazowe objawy - zaburzenia łaknienia, pojawienie się problemów w szkole, zaburzenia koncentracji, nasilenie się lęków, zaburzenia snu, moczenie nocne
Objawy kumulującego się stresu - fobia, depresja, alienacja
Ślady na ciele, siniaki, krwiaki, plamy nasienia
Poczucie winy, smutek, wrażenie dziecka, że jest gorsze od innych, wycofywanie się z relacji społecznych
Zasady postępowania:
Rozmowa z dzieckiem prowadzona przez psychologa
Należy zadawać otwarte pytania, dać swobodę wypowiedzi
Należy unikać oceny zachowań opisywanych przez dziecko i zachowań dziecka
Nie dać ponieść się emocjom
Unikać pytań sugerujących odpowiedź (dzieci łatwo ulegają sugestiom dorosłych)
Wykorzystanie zabawy, rysunków, psychodramy w rozmowie z dzieckiem
Rozmowa z rodzicami, opiekunami itp. prowadzona przez psychologa
Badanie lekarskie dziecka
Ograniczenie kontaktu dziecka z potencjalnym sprawcą nadużycia
Moduł 3: Wybrane układy, funkcje i reakcje fizjologiczne organizmu
Elementy składowe układu nerwowego i ich funkcje
Budowa:
Ośrodkowy (centralny) układ nerwowy → mózg (kresomózgowie, międzymózgowie (wzgórze i podwzgórze itd.), pień mózgu (śródmózgowie, most i rdzeń przedłużony) i móżdżek) i rdzeń kręgowy
Obwodowy układ nerwowy → 12 par nerwów czaszkowych (mózgowych), 31 par nerwów rdzeniowych i wchodzące w ich skład zwoje.
Funkcje:
Ośrodkowy układ nerwowy: Zbiera informacje dotyczące docierających do organizmu bodźców i steruje reakcjami. Rdzeń kręgowy pośredniczy między mózgiem a efektorami. Reakcje zachodzące z pominięciem mózgu nazywamy odruchami rdzeniowymi. Mózg zajmuje się przetwarzaniem danych dotyczących bodźca i decyduje o reakcji na niego.
Obwodowy układ nerwowy: odbiera wszystkie bodźce ze skóry, narządów wewnętrznych, głowy, tułowia, kończyn itd. i pobudza do działania wszystkie narządy.
Neurony: dzielimy na czuciowe (odbiór bodźca), kojarzeniowe (należące do centralnego układu nerwowego) i ruchowe (przekazują impuls do efektorów)
Budowa i czynności poszczególnych części neuronu
Ciało komórki - składa się jądra komórki i cytoplazmy
Dendryty - silnie rozgałęzione wypustki komórki zbierające informacje i przekazujące je do ciała komórki
Akson - włókno przenoszące impuls nerwowy z ciała komórki do innego neuronu, mięśnia lub gruczołu. Akson jest otoczony komórkami glejowymi lub osłonką mielinową (wytwór komórek glejowych) z przewężeniami Ranviera (pozwala to na skokowe przekazywanie impulsu nerwowego)
Zmiany w układzie nerwowym w różnych okresach życia
Powstawanie układu nerwowego zaczyna się od tworzenia się płytki nerwowej a następnie zamknięcia się cewy nerwowej. Mózg powstaje z pęcherzyka podzielonego na pięć części, z których powstaje kresomózgowie, międzymózgowie, śródmózgowie, móżdżek i rdzeń przedłużony.
Mózg od urodzenia do 10. roku życia zwiększa się czterokrotnie.
W momencie urodzenia człowiek ma ok.100 miliardów neuronów (ta liczba nie zwiększa się znacznie)
Zmiany w układzie nerwowym związane są z
Mielinizacją
Zmianą liczby dendrytów
Zmianą liczby synaps
Jeden neuron może mieć od kilku do kilkunastu połączeń z innymi komórkami. Liczba połączeń nerwowych zwiększa się w ciągu życia bardzo znacznie.
Na początku życia najlepiej rozwija się móżdżek i pień mózgu związane z podstawowymi funkcjami życiowymi organizmu i z ruchem
Ok. 6. miesiąca zwiększa się aktywność płatów czołowych, co wiązane jest z rozwojem percepcji
Ok. 18. miesiąca uaktywniają się obszary związane z mową (najpierw z rozumieniem, a potem z tworzeniem mowy)
Proces mielinizacji przebiega najintensywniej w pierwszych latach życia i kończy się dopiero w życiu dorosłym. Brak mielinizacji powoduje, że dziecko reaguje całym ciałem.
W dzieciństwie i młodości powstają nowe dendryty i nowe synapsy
W okresie dojrzałości powstają tylko nowe synapsy
Ubytki dendrytów i neuronów spowodowane są procesami starzenia się, nadużywaniem substancji psychoaktywnych oraz towarzyszą niektórym chorobom
Plastyczność mózgu i jej znaczenie dla człowieka
Plastyczność mózgu (neuroplastyczność) to właściwość neuronów, dzięki której mózg jest zdolny do zmienności, przystosowania, samonaprawy, uczenia się i pamięci.
Plastyczność mózgu pozwala człowiekowi rozwijać zdolności, uczyć się i zapamiętywać nowe fakty na podstawie docierających bodźców, a także pozwala na częściowe uzupełnienie braków spowodowanych uszkodzeniami mózgu przez przejęcie funkcji zniszczonego obszaru przez inne, zdrowe części mózgu.
Najczęstsze zaburzenia układu nerwowego u dzieci i młodzieży oraz ich przyczyny i wpływ na edukacje dziecka
Budowa układu wzrokowego i jego zmiany w rozwoju człowieka
Zasady higieny wzroku i najczęstsze zaburzenia wzroku
Fizjologiczny mechanizm stresu, pozytywne i negatywne skutki stresu
Przyczyny stresu, metody zapobiegania i radzenia sobie ze stresem
Rytmy biologiczne - definicja, rodzaje i mechanizmy synchronizacji
Przyczyny zaburzeń rytmów biologicznych i ich skutki
Rytm snu i czuwania i jego zmiany w okresie rozwoju dziecka
Fazy i okresy snu
Biologiczna rola snu, potrzeba snu w różnych okresach życia i najczęstsze zaburzenia
Rodzaje zmęczenie i ich cechy
Objawy i przyczyny zespołu przewlekłego zmęczenia
Neurofizjologiczne i hormonalne mechanizmy i uwarunkowania agresji
Budowa układu ruchu i rodzaje czynności ruchowych
Postawa ciała i jej zmiany w różnych okresach życia
Zaburzenia układu ruchu i zapobieganie im u dzieci i młodzieży
Moduł 4: Zdrowie i ochrona zdrowia dzieci i młodzieży
Definicja zdrowia i jego aspekty
Zdrowie - stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego i społecznego, a nie tylko barak choroby czy niedomagania (ułomności)
Zdrowie fizyczne - prawidłowe funkcjonowanie organizmu, wszystkich układów i narządów
Zdrowie psychiczne:
Umysłowe (mentalne) - zdolność do jasnego i obiektywnego myślenia
Emocjonalne - zdolność do rozpoznawania własnych i cudzych uczuć, umiejętność ich wyrażania w odpowiedni sposób oraz umiejętność radzenia sobie ze stresem, napięciami, depresją i lękiem.
Zdrowie społeczne - zdolność do utrzymywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi i pełnienia ról społecznych.
Czynniki warunkujące zdrowie
Środowisko fizyczne 20%
Czynniki genetyczne 20%
Służba zdrowia 10%
Styl życia jednostki 50%
→ patrz „Profilaktyka…”
Najczęstsze problemy zdrowotne dzieci i młodzieży
Zdrowie psychiczne i warunkujące je czynniki
Najczęstsze zaburzenia zdrowia psychicznego, ich przyczyny i sposoby zapobiegania
Podstawowe zasady profilaktycznej opieki zdrowotnej nad uczniami
→ patrz „Profilaktyka…”
Przyczyny konieczności prowadzenia badań profilaktycznych u studentów i osób pracujących z dziećmi
Testy przesiewowe - definicja i przykłady
Badania przesiewowe - badania mające na celu wstępną identyfikację nierozpoznanych dotychczas chorób, zaburzeń i wad przez stosowanie testów. Badania te wykonuje się, aby rozpoznać schorzenie na etapie, kiedy można je jeszcze leczyć. Osoby z pozytywnym wynikiem muszą być poddane kolejnym bardziej skomplikowanym badaniom.
Przykłady:
Dzieci 0-4 lata:
Skala Apgar
Pomiar masy i długości ciała, obwodu głowy i klatki piersiowej
Test na fenyloketonurię
Test na wrodzoną niewydolność tarczycy
Badanie słuchu
Badanie wzroku
Pomiar ciśnienia tętniczego
Dzieci w wieku szkolnym:
Badanie ostrości wzroku i zeza
Test widzenia barwnego
Badanie słuchu
Badanie na boczne skrzywienie kręgosłupa i kifozę piersiową
Badanie na zniekształcenia statyczne kończyn dolnych
Pomiar ciśnienia tętniczego
Dla dorosłych:
Gruźlica
Nowotwory (mammografia, cytologia)
Zasady współpracy nauczycieli, pedagoga szkolnego i pielęgniarki szkolnej
Moduł 5: Środowisko fizyczne i społeczne szkoły, a zdrowie uczniów i nauczycieli
Środowisko fizyczne szkoły, jego składowe i wpływ na samopoczucie społeczności szkolnej
Na środowisko fizyczne szkoły składa się:
Budynek i jego zawartość:
Dobry stan techniczny
Odpowiednia do powierzchni szkoły liczba uczniów
Dostosowany do potrzeb uczniów niepełnosprawnych
Zgodna z normami liczba oczek ustępowych i utrzymanie łazienek w czystości, stały dostęp uczniów do mydła, ręczników papierowych/suszarek, papieru toaletowego
Utrzymywane na bieżąco w czystości korytarze i klatki schodowe
Czyste, estetyczne i dostosowane do potrzeb uczniów sale i ich umeblowanie
Teren szkoły:
Powinien być ogrodzony, dobrze utrzymany i umożliwiać rekreację i aktywność sportową
Otoczenie szkoły:
Czyste powietrze, jak najmniejsza ilość spalin i odpadów toksycznych z fabryk, ograniczony ruch uliczny prawidłowego małe stężenie hałasu
Wpływ na społeczność szkolną - zarówno hałas jak prawidłowego zanieczyszczenie ma zgubny wpływ na funkcjonowanie organizmu (→ patrz „Profilaktyka…”). Przeludnienie szkoły i zbyt liczne klasy utrudniają nauczycielowi pracę i podejście do ucznia w tych warunkach nie może być indywidualne, co może prowadzić do przeoczenia przez nauczyciela pojawiających się trudności. Brud i brak dostępu do środków higienicznych sprzyja szerzeniu się chorób zakaźnych i infekcjom.
Cechy prawidłowego mikroklimatu w szkole
Systematycznie wietrzone pomieszczenia
Zakaz palenia tytoniu na terenie szkoły
Naturalne oświetlenie + oświetlenie sztuczne
Rolety, żaluzje
Temperatura ok. 18˚C
Zabezpieczenie przed hałasem
Tablice bezpyłowe
Warunki i zasady organizacji pracy w szkole z punktu widzenia bezpieczeństwa uczniów i zapobiegania wypadkom
W każdej sali (szczególnie gimnastycznej i pracowniach specjalistycznych) dzieci powinny przebywać pod opieką osoby dorosłej w postaci nauczyciela
Wszystkie działania z użyciem specjalnych narzędzi, pomocy naukowych jak palniki, skrzynia do skoków itd. powinny być nadzorowane przez nauczyciela
Wszystkie przedmioty, pomoce dydaktyczne, meble, urządzenia itp. znajdujące się na korytarzach i w salach powinny posiadać odpowiednie zabezpieczenia i być w dobrym stanie technicznym, aby nie zagrażały uczniom (dotyczy to przede wszystkim sal gimnastycznych i pracowni specjalistycznych)
Sale podczas przerw powinny być zamknięte a uczniowie nie powinni mieć wstępu do sal bez opieki nauczyciela
Organizacja przerw powinna zapewniać uczniom możliwość wyjścia na świeże powietrze lub/i przebywanie w pomieszczeniach niezatłoczonych
W czasie przerw na korytarzach lub podwórzach szkolnych powinni przebywać dyżurujący nauczyciele
Sale, schody i korytarze powinny być regularnie sprzątane i wietrzone
Podstawowe zasady higieniczne układania planów lekcji i odrabiania lekcji
Układanie planów lekcji:
Lekcje każdego dnia powinny zaczynać się o tej samej godzinie
Każdego dnia liczba godzin powinna być taka sama lub zbliżona
Suma wagi przedmiotów każdego dnia powinna być zbliżona
Należy unikać zdwajania lekcji
Umieszczanie naprzemiennie lekcji o różnym stopniu trudności
Organizowanie przerw co najmniej 10 minutowych
Odrabianie lekcji:
Organizowani przerw
Praca w czystym, estetycznym pomieszczeniu
Praca z dala od hałasu
Układ ciała przy prawidłowo dopasowanym stole i krześle
W pozycji siedzącej stopy powinny spoczywać na podłodze, a uda podudzia powinny tworzyć kąt prosty. Stół powinien znajdować się na wysokości łokcia opuszczonej swobodnie ręki osoby znajdującej się w pozycji siedzącej.
Podstawowe zasady doboru mebli do wysokości ciała oraz rozmieszczenia uczniów w ławkach w klasie
W każdej sali lekcyjnej powinny znajdować się meble w trzech rozmiarach oznakowane zgodnie z ich wymiarami
Każdy uczeń powinien znać numer stołu i krzesła odpowiedniego dla jego wzrostu i numer ten powinien figurować w dzienniku przy nazwisku ucznia
Najniższe stołu powinny znajdować się z przodu klasy a wyższe z tyłu
O ile to możliwie uczniowie noszący okulary powinni siedzieć bliżej tablicy i najlepiej w środkowym rzędzie
Potrzeba spożywania posiłku w szkole i przyczyny trudności w jego organizacji
Potrzeba spożywania posiłku w szkole:
Jako że posiłek należy spożywać średnio co 4 godziny, a dzieci spędzają w szkole zazwyczaj więcej niż 4 godziny, należy zapewnić im możliwość spożycia posiłku.
Dzieci powinny mieć prawo do wypicia w szkole nieodpłatnie jakiegoś napoju poza wodą z kranu.
Dzieci z ubogich rodzin powinny mieć zapewnione w szkole posiłki, a dożywianie dzieci powinno odbywać się z poszanowaniem ich godności.
Ze sklepików szkolnych powinno usunąć się produkty szkodliwe dla zdrowia dzieci takie jak słodycze, słodkie napoje gazowane.
Trudności w organizacji posiłków w szkole są spowodowane przede wszystkim trudnościami finansowymi szkoły, brakiem pomieszczeń na stołówkę, brakiem kuchni w szkole, przeludnieniem szkół itp.