Arteterapia w pracy z dziećmi z niepełnosprawnością intelektualn

„(…)

Natomiast w wąskim znaczeniu arteterapia obejmuje terapię z użyciem sztuk plastycznych
i nosi nazwę plastykoterapii lub terapii malarskiej. W tym aspekcie arteterapia to spontaniczna twórczość chorych, poddanych opiece terapeutów lub działania kreacyjne, plastyczne podejmowane w sytuacji terapeutycznej przez osoby uprzednio nietwórcze
w zakresie plastyki.

Arteterapia może być stosowana względem osób niezależnie od wieku, poziomu wykształcenia, zdolności, stanu zdrowia.

W literaturze pedagogicznej wymienia się następujące funkcje arteterapii:

- rekreacyjną - celem jej jest tworzenie warunków do odpoczynku, które umożliwiają regenerację sił jednostki w przezwyciężaniu jej problemów i trudności;

- edukacyjną - celem jej jest dostarczenie człowiekowi informacji przydatnych do ponownej interpretacji sensu i celu życia;

- korekcyjną - celem jej jest umożliwienie przemiany szkodliwych mechanizmów na bardziej wartościowe;

-diagnostyczną i rokowniczą - wytwory artystyczne człowieka opisują jego stan psychofizyczny;

- terapeutyczną - sztuka oddziałuje na człowieka jak na lekarstwo;

- kształtuje osobowość człowieka - pomaga odnaleźć cel i sens życia, angażuje go w wielu aspektach aktywności życiowej;

- ułatwia komunikację interpersonalną - umożliwia wyrażanie wewnętrznych konfliktów
w sposób niewerbalny;

- ekspresyjną - wpływa na ujawnianie emocji, umożliwia odreagowanie tych niekorzystnych dla zdrowia i psychiki;

- pragmatyczną - służy do zaspokajania podstawowych potrzeb jednostki;

- kompensacyjną - umożliwia realizacje niezaspokojonych celów człowieka);

- poznawczą - uczy nazywania, wyrażania i rozpoznawania uczuć;

- relaksacyjną, odprężającą i stymulującą - budzi korzystne emocje, wpływa pozytywnie na samopoczucie;

- regulacyjną - daje możliwości zaspokojenia potrzeby samorealizacji i jednocześnie kompensuje niepowodzenia.

Arteterapia obejmuje takie obszary działań jak:

- muzykoterapia

- choreoterapia

- teatroterapia

- terapia przez sztuki plastyczne (grafika, malarstwo, rzeźba)

- biblioterapia

: glina, gips, woda, materiały przetwarzalne (masa solna, masa papierowa, plastelina itp.), farby. Terapia plastyczna - jest to najbardziej powszechna forma terapii, w której stosuje się szereg różnorodnych technik: malowanie zarówno pędzlem, jak i palcami, stopami, rysowanie, lepienie z gliny, rzeźbienie, wycinanki, układanki oraz wiele innych.

Terapia plastyczna jest jednym ze sposobów wspomagającym wszechstronny rozwój dziecka. Daje radość tworzenia, dotykania, manipulowania, oglądania i dalej idąc doświadczania świata zewnętrznego.

Pozwala dziecku tworzyć.

Każdy człowiek czuje potrzebę tworzenia, jest to mu niezbędne by mógł wyrazić swoje emocje, wyrazić siebie.

Podsumowując, można stwierdzić, za wybitnymi pedagogami, że atreterapia odgrywa dużą rolę w usprawnianiu psychoruchowym. Dziecko poprzez wykonywanie rozmaitych czynności doskonali swoje umiejętności manualne oraz ruchowe, Terapia przez sztukę pomaga mu
w poznaniu nowych sposobów widzenia, dzięki czemu może samo oceniać i interpretować nowe zjawiska pojawiające się w jego świecie.

W przypadku dzieci upośledzonych umysłowo, celem arteterapii nie jest stworzenie pięknego dzieła, lecz przekonanie ucznia, że jest sprawczy, że potrafi „coś” zrobić.

Działalność twórcza dzieci upośledzonych umysłowo jest bardzo ograniczona. Bardzo rzadko w ich działaniu zdarza się spontaniczność. Podczas pracy pozostają bierne, oczekują wskazówek, podpowiedzi i pomocy.

Aktywne uczestnictwo w zajęciach plastycznych doprowadza do szeregu zmian - zmian pozytywnych u jednostek upośledzonych umysłowo.

Między innymi dochodzi do:

- usprawniania manualnego;

- rozwijania koordynacji wzrokowo-ruchowej;

- wydłużania okresu koncentracji uwagi;

- wyrównywania braków i ograniczeń psychofizycznych;

- rozwoju osobowości;

- wzrostu własnej kreatywności;

- leczenia oraz zapobiegania pogłębianiu się istniejących stanów chorobowych;

- obniżenia napięć nerwowych, uspokojenia i wyciszenia;

- łatwiejszego zrozumienia problemów życia codziennego;

- pełniejszego i swobodniejszego wypowiadania się;

- pobudzania i rozwoju wyobraźni;

- uświadomienia sobie własnych przekonań i uczuć oraz lepszego poznania siebie;

- uwolnienie od przykrych wspomnień i niepokojów;

- uwolnienia i odreagowania nagromadzonych emocji;

- aktywowania sfery komunikacji niewerbalnej;

- rozwijania własnych działań twórczych;

- pozawerbalnego porozumiewania się;

- uzewnętrznienia świata własnych przeżyć i odczuć;

- zaspokojenia potrzeb: akceptacji, bezpieczeństwa, współuczestnictwa, bycia rozumianym
i docenianym;

- pobudzenia sensorycznego-wielozmysłowego postrzegania świata;

- poznawania innych, a tym samym do zmiany optyki widzenia swoich problemów;

- akceptacji siebie i innych;

- wzmocnienia poczucia sprawstwa i bezpieczeństwa;

- zwiększenia poziomu samowiedzy i akceptacji siebie;

- kreowania przestrzeni, poznawania dystansu i granic;

- tworzenia pozytywnych nawyków i reakcji.

Reasumując, na podstawie dostępnej literatury fachowej można stwierdzić, że aktywne uczestnictwo w arteterapii pozytywnie wpływa na rozwój emocjonalny, motoryczny, poznawczy i społeczny osób niepełnosprawnych.

Zajęcia z arteterapii w naszym Ośrodku

Bazując na powyższych informacjach, postanowiono sprawdzić, jaki wpływ na rozwój dzieci upośledzonych umysłowo uczących się w naszym Ośrodku ma aktywny udział
w zajęciach z arteterapii.

W roku szkolnym 2007/2008 w okresie od września do grudnia zorganizowano
i przeprowadzono zajęcia z uczniami upośledzonymi umysłowo w stopniu głębszym

z występującymi przy tym zaburzeniami.

Były to sesje terapeutyczne „Arteterapia z ukierunkowaniem na modelowanie z elementami rzeźby”.

Celem tych zajęć było przede wszystkim usprawnianie manualne, ale również zakładano, że poprzez aktywne uczestnictwo w tych zajęciach nastąpi poprawa w sferze komunikacyjnej czy też w sferze dotyczącej uspołecznienia.

Organizacja zajęć i przebieg sesji terapeutycznych

Liczba osób uczestniczących w sesjach terapeutycznych była dokładnie przemyślana. Grupy liczyły tylko po 7 uczniów ze względu na fakt, że są to dzieci upośledzone umysłowo, do których należy podejść indywidualnie, każdemu z osobna poświęcić czas. Należy także podkreślić, iż zajęcia indywidualne nie miałyby sensu w przypadku, gdy chcieliśmy sprawdzić czy przebywanie wśród rówieśników wpływa korzystnie na rozwój społeczny uczestniczących w zajęciach osób.

Sesje terapeutyczne odbywały się systematycznie raz w tygodniu po 90 minut. Uczniowie chętnie i z dużym zaangażowaniem uczestniczyli w zajęciach, które przybierały zazwyczaj formę zabawową. Nauczyciel - terapeuta starał się nie narzucać tempa pracy, ani przebiegu zajęć, wynikało to raczej z możliwości i potrzeb dzieci. To one „prowokowały” nauczyciela do wykonywania danych czynności.

Praca podporządkowana była harmonogramowi sesji, które obejmowały zasadniczo 3 części: sesje przygotowujące, wstępne, właściwe. Każda z nich posiadała swoją specyfikę i była skupiona odpowiednio na poszczególnych materiałach (piasek, kasza, groch, plastelina, masa solna, glina).

Formy i metody pracy zostały dostosowane do indywidualnych potrzeb i możliwości dzieci, a udział w sesjach opierał się na dobrowolności i spontaniczności. Naczelną zasadą było nadanie większego znaczenia doznaniom dzieci podczas samego procesu „tworzenia”, niż jego wytworom.

Podczas terapii były stosowane różnorodne środki i narzędzia oddziaływań

Narzędzia badawcze

Aby się przekonać, czy zaproponowany przez prowadzących program terapeutyczny będzie miał pożądany wpływ na uczniów, konieczne było przeprowadzenie ewaluacji, tj. działania zmierzającego do stwierdzenia, w jakim stopniu zamierzone w tym programie cele są osiągane, czy zaproponowane metody i formy aktywności są skuteczne.

Tak więc w celu przeprowadzenia ewaluacji wykorzystano jedno z narzędzi badawczych, jakim jest skala Dojrzałości społecznej H.C.Gunzberga, PAC - I, które pozwoliło na określenie „wyjściowego” poziomu rozwoju społecznego kryterialnej grupy dzieci.

Podstawą tej techniki jest prosty inwentarz sprawności określany przez Gunzburga jako umiejętności społeczne czy kompetencje społeczne.

Zadania w tym inwentarzu określanym skrótem PAC-1 (od słów angielskich Progress Assessment Chart 1) uporządkowane są w czterech działach, podzielonych z kolei na części. Zadania te ułożone są według wzrastającego stopnia trudności w ramach każdej części.
PAC-1 jest narzędziem opracowanym specjalnie dla upośledzonych umysłowo w stopniu umiarkowanym i znacznym, i składa się z następujących działów:

1. SAMOOBSŁUGA

1. zachowanie się przy stole;

2. sprawność motoryczna;

3. toaleta i mycie;

4. ubieranie się;

2. KOMUNIKOWANIE SIĘ

1. język;

2. ujmowanie różnic;

3. liczby i wielkości;

4. posługiwanie się ołówkiem i papierem;

3. USPOŁECZNIENIE

1. udział w zabawie;

2. czynności domowe;

4. ZAJĘCIA

1. sprawność manualna - ruchy palców;

2. zręczność - kontrola motoryki;

Wyniki badań odnotowujemy na diagramach PAC-1.

Zadań do wykonania w ramach powyżej wymienionych czterech sfer jest 120. Zostały ocenione zgodnie ze wskazówkami podanymi w instrukcji skali, a następnie naniesione bezpośrednio na formularz PAC-1, oceniając w ten sposób, iż za każde zadanie poprawnie wykonane zostanie przyznany 1 punkt. Uzyskane w ten sposób wyniki surowe były podstawą do dalszych analiz.

Poniższa tabela nr 1 ukazuje normy dla poszczególnych grup wiekowych uczniów objętych badaniami.

tabela nr 1

Punktacja norm dla oceny postępu rozwojowego w zakresie poziomu umiejętności społecznych.

SFERY I PODSFERY	NORMY DLA WIEKU(w latach)
		10	11	12	13	14
		PUNKTACJA
I. SAMOOBSŁUGA 1. Zachowanie się przy stole; 2. Sprawność motoryczna; 3. Toaleta i mycie; 4. Ubieranie się;	6 3 6 5	6 3 6 5	6 4 6 5	7 4 7 6	7 4 7 7
SUMA	20	20	21	24	25
II. KOMUNIKOWANIE SIĘ 1. Język; 2. Ujmowanie różnic; 3. Liczby i wielkości; 4.Ołówek i papier: posługiwanie się;	3 3 2 3	4 3 2 3	4 3 3 3	4 4 3 3	5 4 4 3
SUMA	11	12	13	14	16
III. USPOŁECZNIENIE 1. Udział w zabawie; 2. Czynności domowe;	5 3	5 3	5 3	6 4	6 5
SUMA	8	8	8	10	11
IV. ZAJĘCIA 1. Sprawność manualna; 2. Zręczność;	4 4	4 4	5 5	5 5	6 6
SUMA	8	8	10	10	12
RAZEM	47	48	52	58	64

Tak więc punktacja dla poszczególnych grup wiekowych przedstawia się następująco:

10 lat - 47

11 lat - 48

12 lat - 52

13 lat - 58

14 lat - 64

Ponowne badanie dzieci skalą dojrzałości społecznej PAC-1 przeprowadzono po zakończeniu wszystkich sesji terapeutycznych.

Następnym etapem było porównanie wyników.

Założono, że udział w sesjach terapeutycznych korzystnie wpłynie na rozwój dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębszym.

Charakterystyka uczestników sesji terapeutycznych.

Badaniami objęto 14 dzieci upośledzonych umysłowo w stopniu głębszym. Badana grupa liczyła 6 chłopców i 8 dziewczynek.

tabela nr 2

Struktura badanej grupy uczniów ze względu na wiek życia;

Wiek życia W latach;	Dziewczynki		Chłopcy		Ogółem
		N	%	N	%	N	%
10 11 12 13 14	1 1 - 3 3	7,14 7,14 - 21,43 21,43	2 1 2 - 1	14,29 7,14 14,29 - 7,14	3 2 2 3 4	21,43 14,29 14,29 21,43 28,57
RAZEM	8	57,14	6	42,86	14	100

Jak wynika z powyższej tabeli, wiek badanych zawiera się w przedziale od 10 do 14 roku życia.

Następna tabela przedstawia strukturę badanej grupy uczniów ze względu na poziom rozwoju umysłowego.

tabela nr 3

Struktura badanej grupy uczniów ze względu na poziom rozwoju umysłowego;

Poziom rozwoju umysłowego	Dziewczynki		Chłopcy		Ogółem
		N	%	N	%	N	%
Niedorozwój umiarkowanego stopnia	8	57,14	6	42,86	14	100
Niedorozwój znacznego stopnia	-	-	-	-	-	-
RAZEM	8	57,14	6	42,86	14	100

Jak widać w badaniach uczestniczyły dzieci upośledzone umysłowo w stopniu umiarkowanym.

Tabela nr 4 ukazuje grupę badanych uczniów biorąc pod uwagę typ szkoły.

tabela nr 4

Uczniowie według typu szkoły;

Rodzina	Dziewczynki		Chłopcy		Ogółem
		N	%	N	%	N	%
Szk. podstawowa Gimnazjum Szk. ponadgimn.	6 2 -	42,86 14,29 -	5 1 -	35,72 7,14 -	11 3	78,58 21,43 -
RAZEM	8	57,14	6	42,86	14	100

Przeważająca większość badanych - 78,58 % to uczniowie szkoły podstawowej.

3 uczniów w gimnazjum, w tym dwie dziewczynki i jeden chłopiec, co stanowi 21,43% badanychwagę typ szkoły.do jakiej uczęszcza.

Poziom przystosowania społecznego badanych przed terapią

Poziom przystosowania społecznego ustalono na podstawie wyników uzyskanych przy pomocy badań skalą PAC-1 Gunzburga.

Informacje dotyczące funkcjonowania każdego badanego ucznia w 4 podstawowych sferach uzyskano przede wszystkim dzięki obserwacji dziecka, pomocne okazały się też uwagi psychologa, pedagoga, rodziców czy wychowawców i innych nauczycieli mających kontakt
z tymi dziećmi.

Informacje te pozwoliły na przydzielenie każdemu dziecku odpowiedniej ilości punktów w zakresie samoobsługi, komunikowania się, uspołecznienia i zajęć, które następnie podsumowano i porównano z normami odpowiednimi dla wieku badanych dzieci.

W poniższej tabeli przedstawione są uzyskane wyniki. Liczba ze znakiem (-) oznacza, że dziecko nie osiągnęło normy, (0) iż jest w normie, a liczba z (+) oznacza, że dziecko osiągnęło wyniki powyżej normy.

tabela nr 5

Poziom przystosowania społecznego przed rozpoczęciem terapii.

L.p.	badany	SFERY
				samoobsługa				komunikowanie się				uspołecznienie		zajęcia		ogółem
				I	II	III	IV	I	II	III	IV	I	II	I	II
1	K.G.	0	+1	-5	-1	-2	0	0	-1	-3	-2	0	-3	-16
2	M.K.	-1	0	-4	-2	-2	-1	0	-1	-3	-3	0	-4	-21
3	M.P.	0	+2	+2	+2	+5	+3	+3	+7	+2	-2	+2	+1	+27
4	P.T.	0	+1	-2	+2	0	0	+1	+1	+2	-3	-1	0	+1
5	K.Z.	0	+1	0	+2	0	+2	0	+1	-3	-2	0	-1	0
6	A.P.	0	+1	-4	0	-3	-1	+1	-1	-4	-3	-3	-4	-21
7	A.J.	-1	+1	-1	+3	-2	-2	0	-2	-4	-2	-2	-2	-14
8	K.T.	+1	+1	0	+2	-1	0	0	0	-2	-1	-1	-1	-2
9	N.Z.	0	-2	+1	-1	+1	+3	+1	+5	-3	-4	-1	-5	-5
10	G.A.	-1	+2	-2	+3	-2	-1	0	-2	-3	-2	-2	-2	-12
11	M.J.	+1	+2	+1	+3	0	+2	+2	+1	-2	-1	+1	0	+10
12	J.B.	-3	-1	-6	-2	-2	-2	0	-1	-4	-2	-2	-3	-28
13	K.Kę.	0	+3	+2	+1	+2	+3	+3	+5	-1	-2	-1	0	+15
14	K.Ku.	-2	+2	-4	+1	-2	-2	0	-1	-2	-1	-1	-1	-13

Jak wynika z powyższej tabeli rozwój badanych dzieci jest zaburzony i nieharmonijny.

Sytuacja ta dotyczy wszystkich sfer, czyli: samoobsługa, komunikowanie się, uspołecznienie oraz zajęcia.

Tylko 4-ech uczniów uzyskało ogólną punktację przekraczającą normę dla swojego wieku.

Jedno dziecko otrzymało wynik „0” czyli ogólna punktacja utrzymana jest w normie dla wieku.

Natomiast pozostali (9 badanych) uzyskało ogólną punktację poniżej podanej normy.

Poziom przystosowania społecznego badanych po terapii.

Po odbyciu wszystkich spotkań, ponownie przebadano dzieci skalą PAC-1 H.C. Gunzburga.

W tabeli nr 6 przedstawione są wyniki, jakie uzyskały badane dzieci po zakończeniu terapii.

tabela nr 6

Poziom przystosowania społecznego po terapii.

L.p.	badany	SFERY
				samoobsługa				komunikowanie się				uspołecznienie		zajęcia		ogółem
				I	II	III	IV	I	II	III	IV	I	II	I	II
1	K.G.	0	+1	-4	-1	-2	0	0	0	-1	-1	+1	-3	-10
2	M.K.	-1	0	-4	-2	-1	-1	+1	0	0	-3	+1	-3	-13
3	M.P.	0	+2	+2	+2	+5	+3	+3	+7	+3	-2	+3	+1	+29
4	P.T.	0	+1	-2	+2	+2	+2	+1	+1	+3	-3	+1	+1	+9
5	K.Z.	0	+1	0	+2	0	+2	+1	+2	0	-1	+2	0	+9
6	A.P.	0	+1	-4	0	-3	-1	+1	+1	-2	-3	-1	-4	-15
7	A.J.	-1	+1	-1	+3	-2	-2	0	-1	-3	-2	-2	-2	-13
8	K.T.	+1	+1	0	+2	-1	0	+1	0	-2	-1	-1	-1	-1
9	N.Z.	0	-2	+1	-1	+1	+3	+1	+5	-2	-4	0	-5	-3
10	G.A.	-1	+2	-2	+3	-2	-1	0	-2	-3	-2	-2	-2	-12
11	M.J.	+1	+2	+1	+3	0	+2	+2	+1	-2	-1	+4	0	+13
12	J.B.	-3	-1	-6	-2	-2	-2	0	-1	-2	-1	0	-1	-21
13	K.Kę.	0	+3	+2	+1	+2	+3	+3	+5	+2	-2	+2	0	+21
14	K.Ku.	-2	+2	-4	+1	-2	-2	0	-1	-2	-1	-1	-1	-13

Wnioski z przeprowadzonych badań.

Podjęty problem badawczy dotyczył ustalenia czy zajęcia terapeutyczne „ Arteterapia
z ukierunkowaniem na modelowanie z elementami rzeźby” mają wpływ na ogólny rozwój dzieci upośledzonych umysłowo stopniu głębszym.

Porównując poszczególne sfery rozwoju badanej grupy dzieci przed i po terapii można stwierdzić, że istotnie nastąpiła poprawa.

Dzieci, nie tylko wykazały pewien postęp w dziedzinach, w których można było się tego spodziewać tj. w podsferach „sprawność manualna”, czy „ sprawność motoryczna” , ale również w zakresie „komunikowanie się” , „uspołecznienie” widać wyraźnie zmiany na lepsze (nawet o kilka punktów).

Można zatem wysunąć wniosek, że zajęcia tego typu są bardzo potrzebne dzieciom
z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu głębszym. Mają ogromny wpływ na rozwój tych dzieci. Bawiąc się wspólnie usprawniają małą motorykę, doskonalą chwyt, koordynację wzrokowo-ruchową itp., ale również uczą się komunikacji z drugą osobą, niekoniecznie komunikacji werbalnej. Porozumiewając się między sobą gestem, mimiką, odgłosami -
a chcąc uczestniczyć we wspólnej zabawie i być z grupą, nie wchodząc w konflikty między sobą, muszą się porozumiewać (rozumieć drugą osobę, i by osoba, która jest w najbliższym otoczeniu zrozumiała wypływający komunikat).

Przebywając wspólnie dzieci nauczyły się przebywać razem, zauważać drugą osobę, a nawet dostrzegać jej potrzeby.

Reasumując należy podkreślić, iż zajęcia z atreterapii i pokrewne, jak plastyka, technika są bardzo ważne w edukacji dzieci upośledzonych umysłowo. Dzięki tym zajęciom następuje wszechstronny rozwój i usprawnianie we wszystkich sferach.

Tego rodzaju zajęcia dają dzieciom wiele radości, zadowolenia, satysfakcję z podejmowanych działań, poczucie sprawstwa.

Ponadto kształtują zdolności twórczego myślenia, rozwijają wyobraźnię, rozładowują negatywne emocje i napięcia, co nabiera szczególnego znaczenia w przypadku dzieci niepełnosprawnych.

Opracowały:

mgr Aneta Piekarz

mgr Joanna Klimek - Kuta

---