Pojęcie i rodzaje podatków
Podatek istnieje już tysiące lat, jego genezy szukać możemy w czasach starożytnego Egiptu, Grecji czy Rzymu.
W Polsce tak jak w innych krajach na przestrzeni wieków podatek przybierał różne formy w zależności od jego przeznaczenia. Poprzez podatki łanowe, czopowe i szos z XVII wieku aż do czasów teraźniejszych podatek przebył długą drogę ewolucji. Najważniejsze zmiany w Polsce zaobserwować można w okresie powojennym i okresie transformacji.
W czasach PRL, dominująca gospodarka uspołeczniona podporządkowana była nakazom planu, rozliczanego najczęściej w jednostkach naturalnych. W jej obrębie nie działały zatem - mimo używania tych słów - kategorie: przedsiębiorstwa, ceny, przychodu, kosztów, zysku itd. W tej sytuacji jakikolwiek system podatkowy byłby buchalteryjną fikcją.
Z początkiem lat 90-tych ułomny system podatkowy został zastąpiony nowym, zbliżonym do rozwiązań stosowanych w krajach Unii Europejskiej. Reforma podatkowa przeprowadzona w latach 1991-1992 zlikwidowała kilka tytułów podatkowych: podatek od wynagrodzeń, wyrównawczy, podatek od płac - uiszczany przez pracodawców, podatek dochodowy od działalności gospodarczej, podatek rolny z działów specjalnych produkcji rolnej. Zlikwidowano również odrębne opodatkowanie podatkiem dochodowym osób prawnych z sektora gospodarki uspołecznionej i nieuspołecznionej wprowadzając w styczniu 1989 r. jednolity podatek dochodowy od osób prawnych
Pojęcie podatku
Współczesne pojęcie podatku w polskim prawie nie zostało ustawowo zdefiniowane. Pod pojęciem podatku rozumiemy, że jest on nieodpłatnym, przymusowym i pieniężnym świadczeniem o charakterze ogólnym, które jest nakładane jednostronnie przez związek publicznoprawny. Związkiem tym jest przede wszystkim państwo.
W definicji należy zwrócić uwagę na jej poszczególne elementy :
przymusowy charakter,
bezzwrotność,
nieodpłatność,
jednostronność ustalania,
ogólny charakter,
pieniężna forma,
przewłaszczenie,
Przymusowy charakter oznacza, że w razie odmowy uiszczenia podatku organ administracji państwowej może stosować środki przymusu, aby wyegzekwować należną kwotę. W tym celu przewidziany jest tryb egzekucyjny.
Bezzwrotność polega na tym, że podatek zapłacony nie podlega zwrotowi. Wyjątek stanowią przypadki, w których podatek został błędnie naliczony lub zawyżony.
Nieodpłatność wyraża się tym, że wraz ze świadczeniem podatkowym nie wiąże się bezpośrednio żadne wzajemne świadczenie państwa na rzecz podatnika. Budżet zasilany przez podatki finansuje usługi o charakterze zbiorowym : obrona narodowa, oświata, ochrona zdrowia itd. Jest to odpłatność ogólna w której podatnik uczestniczy ale w innej proporcji niż by to wynikało z ciężaru płaconego przez niego podatku.
Jednostronność oznacza to, że wysokość podatku ustalana jest przez państwo i nie jest wynikiem umowy z podatnikiem. Podatnik ma jedynie pośredni wpływ na wysokość podatku poprzez kształtowanie systemu podatkowego przy wykorzystaniu mechanizmów demokracji parlamentarnej.
Ogólny charakter podatku oznacza to, że wprowadzany jest w życie poprzez akty normatywne ustalając podatki dla określonych adresatów a nie konkretnych osób.
Przewłaszczenie to zmiana właściciela środków pieniężnych płaconych z tytułu podatków.
Rodzaje podatków
Podatki tworzące system podatkowy są zróżnicowane, co do ich formy jak i poboru. Ich podział został sklasyfikowany według następujących kryteriów:
kryterium przedmiotu opodatkowania na:
podatki przychodowe
podatki dochodowe
podatki majątkowe
podatki od wydatków ( konsumpcyjne )
kryterium stosunku przedmiotu opodatkowania do źródła podatku na:
podatki bezpośrednie
podatki pośrednie
kryterium podziału dochodów podatkowych pomiędzy państwo a samorząd na:
podatki państwowe
podatki samorządowe
podatki wspólne
kryterium przeznaczenia:
ogólne
celowe
Podatki przychodowe wymierzane są od dochodów brutto, czyli od całości wpływów pieniężnych danej jednostki, osiąganych z danej działalności. Nie uwzględnia się zatem wydatków poniesionych w związku z uzyskaniem danego wpływu. Cechą charakterystyczna podatków przychodowych jest ich związek ze źródłem przychodów. Tym samym ciążą one na źródłach przychodów, niezależnie od tego w czyim posiadaniu lub w czyjej dyspozycji źródła te się znajdują. Rzeczowy charakter tych podatków powoduje, że odpowiedzialność za nie zapłacony podatek rzeczowy jest związana z każdorazowym dysponentem źródła przychodów. Nie ma też w odniesieniu do tych podatków zastosowania zasady kumulacji przychodów z innymi przychodami podatnika. Przy wymiarze i poborze podatku przychodowego nie uwzględnia się osobistej sytuacji podatnika. Do podatków przychodowych zaliczamy podatki przemysłowe i płacone od działalności produkcyjnej, usługowej i handlowe, podatek rolny od gruntów i podatek leśny a także podatek dochodowy od przychodów osób fizycznych.
Podatki dochodowe charakteryzują się tym, że odnoszą się do indywidualnych dochodów podatników. Pod uwagę bierze się całokształt okoliczności związanych z osobą podatnika czyli dane o rozmiarach przychodu brutto i koszty poniesione w celu uzyskania tego przychodu. Podstawę opodatkowania stanowi nadwyżka uzyskana z różnicy pomiędzy przychodem a kosztami. Do podatków dochodowych zaliczamy podatek dochodowy od osób prawnych, podatek dochodowy od osób fizycznych, wpłaty z zysku przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa.
Podatki majątkowe są rozróżniane w zależności od tego co stanowi przedmiot podatku. Przedmiotem tym może być stan posiadania majątku zarówno jego części jak i całości, obrót majątkiem ( podatki od nabycia odpłatnego i nieodpłatnego praw majątkowych) i przyrost majątku nie związany ze zmianą właściciela.
Opodatkowanie , majątku może mieć charakter stały, periodyczny lub jednorazowy.
Do podatków majątkowych należą : podatek od nieruchomości, podatek od środków transportowych ( posiadanie majątku ), podatek od spadków i darowizn ( przyrost majątku ), opłata skarbowa od czynności cywilno-prawnych ( obrót majątkiem )
Podatki od wydatków ( konsumpcyjne ) obciążają dochód ( majątek ) podatnika w momencie jego wydatkowania. Cechą charakterystyczną tych podatków jest to, że ich materialny ciężar ponosi konsument, natomiast ich podatnikiem w sensie formalnym jest podmiot prowadzący działalność gospodarczą w zakresie obrotu wyrobami lub usługami podlegającymi opodatkowaniu.Należy odróżnić dwie różne sytuacje:
pierwszą, w której dokonywany wydatek stanowi koszt (koszty własnej produkcji, tj. zakup surowców, paliwa, koszt zatrudnienia pracowników )
drugą, w której wydatek jest wykorzystaniem osiągniętego dochodu( na przykład wydatek z zysku przedsiębiorstwa na wypłatę premii kierownictwa, wydatki ludności z uzyskanych wynagrodzeń ).
Podatki od wydatków mają charakter uzupełniający. Uzupełniają mechanizm bezpośredniego opodatkowania dochodów i majątków indywidualnych. Są one instrumentem pośrednim.
Do podatków konsumpcyjnych należą : podatek od towarów i usług, podatek akcyzy ,opłaty monopolowe, podatek importowy, podatek od gier.
Podatki pośrednie to podatki pośrednio nawiązujące do zdolności podatkowej osoby fizycznej i prawnej. Gdzie źródło podatku nie pokrywa się z przedmiotem. Podatek pośredni, to taki, który może być przerzucany, polega to na tym, że opodatkowany tylko formalnie jest podatnikiem gdyż w rzeczywistości ma możliwość legalnego przesunięcia ciężaru podatkowego na inne osoby.
Wyróżnia się kilka rodzajów przerzucania. Może ono mieć charakter :
ustawowy, gdy ustawodawca nakazuje lub dozwala przerzucenie ciężaru podatkowego
faktyczny, przerzucenie następuje bez woli ustawodawcy.
Przerzucanie może być zupełne ( cały ciężar opodatkowania ) lub częściowe.
Przerzucanie wyraża też pewien ruch : przerzucanie w przód powoduje wzrost cen zbywanych przez podatnika artykułów i usług, przerzucanie w tył powoduje obniżenie cen produktów i usług nabywanych przez podatnika ( między innymi obniżenie płac robotników, obniżenie ceny nabywanego surowca ). W obu przypadkach przyczyną przerzucania jest nałożenie podatku wywołujące reakcję opodatkowanego. Skutkiem jest zmiana ceny. Podatkami pośrednimi są podatki od obrotu majątkiem i od wydatków.
Podatki bezpośrednie nawiązują bezpośrednio do zdolności podatkowej osoby fizycznej lub prawnej. Źródło podatku pokrywa się z przedmiotem oznacza to, że podatnik jest podatnikiem w sensie formalnym i materialnym. Oznacza to, że podatek nie może być przerzucany lub według zamiaru ustawodawcy nie powinien być przerzucany. Podatki bezpośrednie to podatki przychodowe, dochodowe i majątkowe od posiadanego majątku i przyrostu majątkowego.
W polskim systemie podatkowym podatkami państwowymi są podatki :
-od towarów i usług,
Podstawową zasadą obowiązującą w podatku od towarów i usług (VAT - value added tax) jest, iż sprzedawca oblicza podatek należny od dokonanej sprzedaży i odejmuje od niego podatek zapłacony wcześniej przez dostawców, zawarty w fakturach zakupu. Powstałą różnicę wpłaca do budżetu, lub otrzymuje zwrot, jeśli podatek zawarty w fakturach jest wyższy od należnego.
VAT funkcjonuje w Polsce od 5 lipca 1993 r. Zastąpił przestarzały i w nowoczesnych gospodarkach rynkowych prawie już nie używany podatek obrotowy. Ta zmiana została przeprowadzona sprawnie i gospodarka nie przeżyła z tego powodu większych perturbacji. Obecnie VAT uznawany jest za jeden z najlepiej działających elementów systemu podatkowego w Polsce.
VAT płacą osoby fizyczne, prawne i jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, jeśli sprzedają towary, świadczą usługi, eksportują i importują, lub często wykonują inne czynności np. darowizny towarów akcyzowy,
akcyzowy
Podatek akcyzowy jest rodzajem podatku pośredniego nakładanego na wyroby konsumpcyjne zwane akcyzowymi, między innymi alkoholowe, tytoniowe, paliwa i wyroby uznane za luksusowe. Akcyza może sięgać nawet kilkudziesięciu procent ceny detalicznej. W Polsce dochody budżetowe z tytułu akcyzy stanowią 18%.
Podatkowi akcyzowemu podlegają również: nadmierne ubytki (tj. przekraczające dopuszczalne normy, określone odrębnymi przepisami ) oraz zawinione niedobory wyrobów akcyzowych. Podatek akcyzowy został przywrócony po prawie pięćdziesięciu latach i obowiązuje od 5 lipca 1993 r. Obowiązek podatkowy w podatku akcyzowym ciąży na producencie wyrobów akcyzowych i na importerze wyrobów akcyzowych.
- importowy,
Redakcja prawna podatku zawarta jest w ustawie, z dnia 25 listopada 1993 r. o podatku importowym od towarów sprowadzanych lub nadsyłanych z zagranicy. Podstawą obliczenia podatku jest wartość celna towarów, powiększona o należne cło.
od gier,
Obowiązek podatkowy został nałożony ustawą z dnia 29 lipca 1992 r. o grach losowych i zakładach wzajemnych. Przedmiotowym zakresem tego podatku objęte zostały gry losowe i zakłady wzajemne. Ustawa zdefiniowała gry losowe jako "gry o wygrane pieniężne lub rzeczowe, których wynik zależy od przypadku, a warunki gry określa regulamin". Opodatkowaniu podatkiem od gier nie podlegają loterie promocyjne, w których uczestniczy się poprzez nabycie towaru lub usługi, a podmiot urządzający loterię oferuje wygrane rzeczowe lub pieniężne. Sposób naliczania podatku jest dość skomplikowany, stosuje się stawki procentowe oraz kwotowo-procentowe (od 2% do 60%). Znaczenie podatku od gier dla budżetu państwa jest niewielkie, przynosi on zaledwie 0,4% wpływów podatkowych.
wpłaty z zysku od przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa,
Do podatków samorządowych należą :
podatek leśny,
Podatek leśny, podobny w charakterze do podatku rolnego obejmuje pół miliona podatników, wpływy natomiast wynoszą 111 mln zł, tj. 0,09% dochodów państwa i 0,3% dochodów gmin. Podstawę opodatkowania podatkiem leśnym stanowi liczba hektarów przeliczeniowych, ustalona na podstawie powierzchni głównych gatunków drzew w drzewostanie i klas bonitacji drzewostanu dla głównych gatunków drzew - wynikających z planu urządzenia lasu, według stanu na dzień 1 stycznia roku podatkowego. Podatek leśny od jednego hektara przeliczeniowego wynosi równowartość pieniężną 0,200 m3 drewna tartacznego iglastego, obliczoną według ceny sprzedaży tego drewna uzyskanej przez nadleśnictwa.
podatek rolny,
Jest to w zasadzie podatek majątkowy, naliczany od powierzchni użytków rolnych przeliczonych na tzw. hektary przeliczeniowe przy uwzględnieniu rodzaju gruntów, klas użytków rolnych i miejsca położenia gruntów. Mimo że podatników jest ponad 2 mln, udział tego podatku w dochodach państwa nie przekracza 0,7%, a w budżetach gmin 2%.Obowiązek podatkowy z tego tytułu został nałożony ustawą z dnia 15 listopada 1984 r. o podatku rolnym.
podatek od nieruchomości,
Podatek od nieruchomości ma charakter podatku majątkowego, a podstawę opodatkowania gruntów i budynków stanowi ich powierzchnia bez uwzględnienia ich wartości. Przy 10 mln podatników, w 1997 r. wpływy z tego podatku wyniosły 4.427 mln zł, a więc 3,8% ogółu i 11,2% dochodów podatkowych gmin. Stawki podatkowe w podatku od nieruchomości określa Rada gminy. Nie mogą one jednakże przekroczyć maksymalnych stawek określonych przez ustawodawcę
podatek od środków transportowych,
Podatek od środków transportowych ma również charakter podatku majątkowego. Od 1998 r. nie są nim objęci właściciele samochodów osobowych, a jedynie ciężarowych od 2 ton, autobusów, przyczep i naczep powyżej 5 ton oraz ciągników siodłowych i balastowych. Stąd udział tego podatku w dochodach z tytułu podatków ogółem spada z 1% w 1997 r. do 0,2% w tym roku, a w dochodach gmin z 2,9% do 0,6%.
podatek od posiadania psów,
opłaty lokalne ( targowa i miejscowa )
zryczałtowany podatek dochodowy w formie karty podatkowej,
podatek od spadku i darowizn,
Podatkowi od spadków i darowizn podlega nabycie przez osoby fizyczne własności rzeczy i praw majątkowych, w drodze spadku lub darowizny. Obowiązek podatkowy ciąży na nabywcy własności rzeczy i praw majątkowych, a w wypadku darowizny obowiązek podatkowy ciąży solidarnie na obdarowanym i darczyńcy. Podstawę opodatkowania stanowi wartość nabytych rzeczy i praw majątkowych po potrąceniu długów i ciężarów (czysta wartość), ustalona według stanu rzeczy i praw majątkowych w dniu nabycia i cen rynkowych z dnia powstania obowiązku podatkowego. Wysokość podatku ustala się w zależności od grupy podatkowej, do której zaliczony jest nabywca. Zaliczenie do grupy podatkowej następuje według osobistego stosunku nabywcy do osoby, od której lub po której zostały nabyte rzeczy i prawa majątkowe. Podatek oblicza się od nadwyżki podstawy opodatkowania ponad kwotę wolną od podatku, według obowiązujących skal. W 1997 r. wpływy z tytułu podatku od spadków i darowizn wyniosły 85 mln zł, i stanowiły zaledwie 0,07% ogółu dochodów budżetu państwa i 0,5 % dochodów gmin
- opłata skarbowa od czynności cywilno prawnych,
Do podatków wspólnych należą :
podatek dochodowy od osób fizycznych.
Podstawę opodatkowania stanowi dochód danej osoby, pomniejszony o odliczenia i ulgi. Podatek dochodowy od osób fizycznych obejmuje swym zasięgiem wszystkie dochody osób fizycznych Wprowadzony w 1992 r. system opodatkowania dochodów osób fizycznych miał na celu powszechne i jednolite opodatkowanie tych osób. Jednak, z uwagi na oddalanie się w czasie innych reform, do systemu podatkowego wprowadzono szereg ulg i zwolnień (np. w związku z opóźnianiem się reformy zasiłków rodzinnych do systemu opodatkowania dochodów osobistych wprowadzone zostały ulgi o charakterze prorodzinnym).
- podatek dochodowy od osób prawnych
W obecnej postaci podatek dochodowy od osób prawnych został wprowadzony ustawą z 15 lutego 1992 r.. Ustawa ta została poprzedzona ustawą z 31 stycznia 1989 r. stanowiącą pierwszy etap reformy systemu podatkowego w kierunku stworzenia jednolitych zasad podatkowych dla podmiotów gospodarczych. Podatnikami są osoby prawne oraz niektóre jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej (np. zakłady budżetowe, placówki naukowe PAN, szkoły i placówki oświatowe, zakłady opieki zdrowotnej, różnego rodzaju przedstawicielstwa społeczności itp.)
Podatkowi temu nie podlegają spółki cywilne, jawne, komandytowe, w których - w sytuacji braku osobowości prawnej - podmiotem opodatkowania (podatkiem dochodowym od osób fizycznych) jest wspólnik, a nie spółka. Podatek dochodowy od osób prawnych nie obejmuje m.in.: Skarbu Państwa, Narodowego Banku Polskiego oraz gmin.
Ten podział podatków ma istotne znaczenie z punktu widzenia równoważenia budżetów lokalnych. Z podziałem tym wiąże się podział podatków na:
obligatoryjne, podatki obowiązujące z mocy prawa
fakultatywne, podatki, które mogą ale nie muszą być wprowadzane przez władze gminy, oraz na których wysokość gmina ma wpływ.
Podatki ogólne - dominujące nie mają określonego przeznaczenia, stanowią ogólne źródło dochodów budżetowych.
Podatki celowe, to te, które przeznaczone są na finansowanie z góry określonych zadań. Podatki celowe są źródłem tworzenia funduszy celowych. Należą do nich podatki od środków transportowych oraz opłaty wyrównawcze.
1.2 Zasady podatkowe
Zasady podatkowe to warunki, jakie powinny spełniać podatki żeby zapewnić odpowiednie dochody budżetowi i stwarzać sytuacje zachęcające podatników do prowadzenia i intensyfikacji działań gospodarczych. Zasady podatkowe nie mają prawnie wiążącego charakteru, natomiast mogą one być, w mniejszym lub większym stopniu, wykorzystywane przez prawodawcę w procesie tworzenia założeń oraz budowy systemu podatkowego. Zasady podatkowe mogą być wówczas expresis verbis treścią przepisów lub mogą być uwzględnione przy konstruowaniu poszczególnych instytucji prawno podatkowych.
Pierwsze zasady zostały sformułowane już w drugiej połowie XVIII wieku, ich autorem był Adam Smith. Były to zasady: równości podatkowej, pewności podatków, dogodności podatków i taniości. Zasady stworzone przez Adama Smitha znalazły swe odzwierciedlenie w pracach nad zasadami podatkowymi u jego następców.
H. Haller wyróżnił w konstrukcji podatków : zasadę ekwiwalentności, neutralności, wydajności podatkowej, skuteczności oddziaływania konstrukcji podatkowej.
W XIX wieku Adolf Wagner uwzględniając w większym stopniu ochronę interesów państwa ujął stworzone przez siebie zasady w cztery grupy zasad :
fiskalnych do których zaliczył wydajność i elastyczność podatku,
gospodarczych czyli nienaruszalności majątku podatnika,
sprawiedliwości z powszechnością i równością opodatkowania
oraz grupę zasad technicznych a wśród nich znalazły się pewność, dogodność i taniość.
We współczesnej doktrynie podatkowej państw o tradycjach demokratycznych można spotkać się z wyprowadzeniem katalogu zasad podatkowych z podstawowej zasady ustrojowej, jaką jest zasada demokratycznego państwa prawa. Wśród zasad tych wyróżnia się zasady formalne, dotyczące tworzenia i stosowania prawa podatkowego, oraz zasad materialnych, dotyczących rozłożenia obciążeń podatkowych pomiędzy obywateli.
Zasady Adama Smitha
Zasada równości podatkowej polega na proporcjonalnym obciążeniu podatnika w stosunku do jego dochodu, czyli zdolności płatniczej. Podatek rozkładany jest równomiernie. Podatnik osiągający duże dochody zapłaci proporcjonalnie więcej od tego, który prowadząc swą działalność dochodów ma mniej. Opodatkowanie powinno, zatem być dostosowane tylko do faktów ekonomicznych.
Zasada pewności podatków mówi o tym, że podatek nie powinien ulegać zmianom w długim okresie. Konstrukcja podatku musi być stabilna tak, aby podatnik miał świadomość tego, że wysokość czy forma płatności nie zostanie zmieniona. Dowolność w określaniu podatków spowodowałaby wzrost korupcji a brak przewidywalności, co do jego wysokości nie możność podejmowania decyzji dotyczących przedsięwzięć rozwojowych.
Zasada dogodności podatku zakłada, że podatek powinien być pobierany w miejscu i terminie najdogodniejszym dla płacącego. Na przykład podatki od czynszu dzierżawnego powinny być pobierane w czasie, gdy ten czynsz jest pobierany.
Zasada taniości podatku postuluje o uzyskiwanie wpływów z podatkowych przy minimalnych kosztach wymiaru i poboru podatków. Spełnienie tego postulatu może nastąpić dzięki uproszczeniu konstrukcji poszczególnych podatków oraz całego systemu podatkowego. Zasada ta odnosi się zarówno do państwa, jak i do podatników. W pierwszym wypadku chodzi o minimalizację kosztów wymiaru, poboru i ewentualnej egzekucji świadczeń podatkowych. W drugim wypadku zaś chodzi o ograniczenie kosztów towarzyszących zapłacie podatków. Zasada taniości podatku koresponduje z zasadą wydajności podatku. Przyjmuje się, bowiem, że niewielka liczba wydajnych podatków, z jednej strony - odpowiada postulatowi prostoty systemu, z drugiej zaś - zapewnia zebranie odpowiedniej ilości środków pieniężnych przy stosunkowo niskich kosztach.
Zasady H. Hallera
Zasada ekwiwalentności zakłada iż poziom obciążenia podatkowego na rzecz państwa powinien być dostosowany do usług państwa świadczonych podatnikom.
Zasada wydajności mówi że poziom obciążenia powinien wynikać z „obfitości” źródła będącego przedmiotem podatku.
Zasada skuteczności zakłada zachowanie wewnętrznej i zewnętrznej zgodności konstrukcji podatku. Wewnętrzna zgodność ma miejsce wówczas, gdy nie zachodzą sprzeczności pomiędzy poszczególnymi elementami konstrukcji podatku.
Zasada neutralności podatku nie oznacza negacji jego motywacyjnego oddziaływania, lecz taką jego konstrukcję, która umożliwia równomierne obciążenie podatników spełniających takie same warunki.
Zasady Adolfa Wagnera
Zasady fiskalne:
Zasada wydajności mówi, że podatek powinien przynosić możliwe wysokie dochody budżetowe. Przedmiot opodatkowania musi być zatem dobierany w odpowiedniej wielkości, przy danej stopie opodatkowania. Podatki muszą przynosić wpływy przewyższające poziom kosztów funkcjonowania podatku jeżeli nie spełniałyby tego kryterium nie miałyby racji bytu.
Zasada pewności podatku zawiera podobne stwierdzenia co w zasadzie pewności Adama Smitha. Podatek musi być stabilny, ustalany na czas nieokreślony.
Zasada elastyczności oznacza automatyczny wzrost dochodów budżetowych wraz z poprawą koniunktury gospodarczej i ich spadek wraz z jej pogorszeniem. Wzrost roli podatków elastycznych ( zwłaszcza progresywnego podatku dochodowego ) powodował coraz większą zależność sytuacji finansów państwa od koniunktury w gospodarce. Było to korzystne w okresach wzrostu gospodarczego i okazało się niekorzystne w czasach depresji. W okresach depresji i recesji rządy z reguły aktywizują podatki pewne, stabilizujące dochody budżetowe ( na przykład podatek obrotowy ).
Zasady gospodarcze
Zasada nienaruszalności majątku podatnika zakłada podatek nie powinien być nadmierny. Nie może doprowadzić do takiej sytuacji, w której podatek będzie godził w działalność gospodarczą uniemożliwiając jej rozwój i ograniczając chęć podatnika do zwiększania dochodu z tejże działalności oraz pracy.
Zasady sprawiedliości
Zasada powszechności mówi, o tym że obowiązkowi podatkowemu powinien podlegać każdy, ponieważ każdy jest równy wobec prawa. Zasada ta odgrywała duże znaczenie w czasach gdy istniały grupy uprzywilejowane ze względu na swoją przynależność klasową.
Zasada równości zakładała tak jak u Smitha że podatek powinien być dostosowany do zdolności podatnika
.
Zasady techniczne
Tu Adolf Wagner sklasyfikował zasady sformułowane wcześniej przez Adama Smitha ( pewność, dogodność, taniość )
Podział współczesny
Podstawową zasadą w grupie zasad formalnych jest zasada nakładania obciążeń podatkowych wyłącznie w drodze ustawowej. Zasada ta jest nierozerwalnie związana z demokratycznym sposobem sprawowania rządów, w którym naród, poprzez swoją reprezentacje, sam określa jakimi podatkami chce być obciążony.
Zasadę tę uzupełniają dalsze postulaty pod adresem ustawodawcy podatkowego i organów administracji podatkowej. Należą do nich :
nakaz formułowania norm prawno podatkowych w taki sposób, aby stan faktyczny lub prawny, z którym wiąże się obowiązek podatkowy, był dostatecznie jasno określony. Ustawy podatkowe nie mogą być zbyt ogólne, dałoby to szerokie pole interpretacji organom stosującym prawo i dokonującym jego wykładni. Stan faktyczny lub prawny, z którym wiąże się obowiązek podatkowy, powinien w sposób jednoznaczny wynikać z ustawy.
Zakaz wypełniana luk w prawie i stosowania analogii, których skutkiem będzie pogorszenie sytuacji podatnika. Ustawy powinny określać podatek w taki sposób aby podatnik sam był w stanie określić wysokość należnego podatku.
Zasada pewności prawa i ochrony zaufania podatnika do organów państwa jest podstawą demokratycznego państwa prawnego. Na treść tej zasady składa się:
nie działania prawa wstecz,
niedokonywanie zmian wysokości obciążeń podatkowych na niekorzyść podatników w trakcie roku podatkowego czyli w okresie, w którym już obowiązują reguły odnoszące się do całego okresu.
zachowania odpowiedniego okresu dostosowawczego ( vacatio legis ) .Podatnicy powinni mieć bowiem czas na dostosowanie swoich decyzji do podatku, który będą musieli zapłacić w nadchodzącym roku podatkowym.
Podstawową zasadą materialną jest zasada sprawiedliwości podatkowej która w swym brzmieniu odnosi się do zasad powszechności i równości
Zastosowanie wszystkich zasad jest niemożliwe do spełnienia gdyż występują między nimi sprzeczności. Wynika to z faktu że część zasad została stworzona z punktu widzenia podatnika a część z punktu widzenia skarbu państwa. Na przykład podatek nastawiony na wydajność i nie szkodzenie gospodarce może naruszać interes większości obywateli tym samym nie może być podatkiem sprawiedliwym.
1.3 Funkcje i cele podatków
Podatki pełnią funkcję, które, z jednej strony, mają charakter obiektywny, z drugiej zaś - zmieniają się wraz przeobrażeniami ustrojowymi i społeczno - gospodarczymi. Można wyodrębnić cztery podstawowe funkcje podatków :
1. Funkcja fiskalna
2. Funkcja redystrybucyjna
3. Funkcja stymulacyjna
4. Funkcja informacyjna
Funkcja fiskalna podatku polega na zapewnieniu budżetowi odpowiednich dochodów niezbędnych do pokrycia wydatków publicznych. Podatek przewyższa wpływy z innych tytułów, takich jak opłaty, cła i pożyczki stanowi on zatem główne źródło dochodów budżetowych.
Analizując te funkcję brane są pod uwagę takie cechy podatków jak wydajność, pewność i równomierność wpływów.
Funkcja redystrybucyjna łączy się ściśle z funkcją fiskalną. Polega ona na kształtowaniu dochodu i majątku będących w dyspozycji podatników. Dochód i majątek narodowy przemieszczany jest między podatnikami a związkami publiczno prawnymi, jakimi jest państwo i jego organy samorządu terytorialnego. W ten sposób dokonywana jest korekta dochodów.
Zakres redystrybucji podatkowej zależy od struktury gospodarki. Jest on szerszy w tych krajach , w których występuje wiele sektorów gospodarczych : państwowy, spółdzielczy i prywatny.
W przedsiębiorstwach państwowych regulowanie ich dochodów za pośrednictwem podatków dotyczy przede wszystkim ( ze względu na przeznaczenie tych dochodów ) procesów samofinansowania tych przedsiębiorstw oraz udziału załogi w zyskach. W zakresie obu tych zadań rola podatków i ich konkretna konstrukcja zleżą od wielu czynników, takich jak przyjęte rozwiązania modelowe, stopień samodzielności finansowej przedsiębiorstw państwowych oraz znaczenie jakie nadaje się udziałowi pracowników w zyskach.
W odniesieniu do sektorów pozapaństwowych ich dochód wytworzony w nie może być pozostawiony w całości wyłącznie do ich dyspozycji. Jego część przejmowana jest do budżetu. Rozmiary tej części określają naczelne organy państwa przy jednoczesnym przestrzeganiu zasady równości podatkowej.
Dzięki redystrybucji podatki pozwalają regulować udział w dochodzie narodowym tych podmiotów w stosunku, do których państwo nie może posługiwać się innymi instrumentami, takimi jak ceny czy płace. Redystrybucja jest podstawową funkcją, ponieważ dotyczy przesuwania części dochodu narodowego bądź też w szczególnych przypadkach majątku narodowego. W trakcie opodatkowania podział ten może wystąpić bezpośrednio pomiędzy podatnikiem a budżetem, bądź też pośrednio - jeżeli w tych rozliczeniach uczestniczy płatnik. W każdym z tych przypadków źródłem zapłaty jest dochód lub majątek.
Funkcja stymulacyjna oznacza wykorzystywanie instrumentów podatkowych w celu wywarcia wpływu na warunki działania jednostek oraz na kierunki i tempo ich rozwoju. Funkcja stymulacyjna urzeczywistnia się poprzez zróżnicowanie obciążeń podatkowych, dzięki czemu podatek może wpłynąć zachęcająco lub zniechęcająco na decyzje w sprawie podejmowania lub likwidowania działalności oraz ustalenia zakresu jej prowadzenia. Praktycznym wyrazem realizacji tej funkcji w sensie pozytywnym jest system zwolnień i ulg podatkowych. Dotychczas w systemie podatkowym istniał bardzo wąski zakres ulg i zwolnień podatkowych. Szczególne znaczenie ma wprowadzenie podatkowych ulg inwestycyjnych, które mogą stanowić instrument wychodzenia z recesji gospodarczej, zwłaszcza przy braku nisko oprocentowanego kredytu.
Funkcja informacyjna - polega na tym, że realizacja wpływów podatkowych ogółem lub z określonego podatku dostarcza informacji o prawidłowościach lub nieprawidłowościach w przebiegu procesów gospodarczych. Znaczne obniżenie wpływów od podmiotów gospodarczych może świadczyć np. o trudnościach ze zbytem produkcji lub wyegzekwowaniem należności od niektórych kontrahentów.
Cele podatków
W klasycznej teorii jedynym celem podatku jest pokrycie wydatków publicznych; podatek nie powinien mieć żadnego wpływu na gospodarkę. Taka koncepcja, ograniczająca rolę podatku do zasilania kas Skarbu Państwa i przyznająca mu funkcje czysto finansowe, jest zbliżona do koncepcji państwa żandarma. Podatek, będąc instrumentem takiego państwa, nie może sprawować funkcji gospodarczych lub społecznych, skoro państwo ogranicza się do utrzymywania porządku i nie wolno mu interweniować w dziedzinie gospodarczej i społecznej. Ta doktryna absolutnej neutralności podatku nie daje się już dziś obronić, ponieważ w oczywisty sposób niemożliwe jest pobranie z użyciem przymusu fiskalnego niemal ¼ PKB, nie powodując przy tym znacznych reperkusji gospodarczych. Dlatego podatek powinien mieć również inne cele oprócz finansowego takie jak cele gospodarcze i cele społeczne lecz spośród nich pierwszeństwo powinien mieć jednak cel finansowy.
Oddziaływanie podatków na sferę społeczną może mieć charakter globalny lub selektywny. Poprzez podatki zmniejszyć można nierówności występujące w społeczeństwie. Na przykład poprzez zastosowanie progresywnych podatków dochodowych i spadkowych, wyłączenie spod opodatkowania artykułów pierwszej potrzeby i wysokiemu opodatkowaniu artykułów luksusowych. Podatki mogą także walczyć z alkoholizmem poprzez zwiększenie stawek podatkowych na napoje alkoholowe. Ulgi na koszty utrzymania dzieci czy zmniejszone podatki spadkowe są podatkowymi elementami polityki prorodzinnej, natomiast dochody podatkowe mogą być przeznaczone na finansowanie instytucji pomocy społecznej.
Oddziaływanie podatków na sferę gospodarczą może być również ogólne lub selektywne. Jako ilustrację oddziaływania całości gospodarki można podać ostrą interwencję podatkową, mającą wchłonąć nadmierną siłę nabywczą i zwalczyć inflację. Selektywne oddziaływanie to użycie procedur podatkowych np. do rozwoju badań naukowych, ustanawiając system ulg skłaniających do wzrostu nakładów przedsiębiorstw na badania, czy rozładowanie kryzysu mieszkaniowego stymulując inwestycje budowy domów czynszowych.
Czasami oddziaływanie selektywne przybiera jeszcze bardziej szczególną postać. Chodzi w niej nie tyle o faworyzowanie pewnej dziedziny produkcji, ile o wsparcie konkretnego przedsiębiorstwa. Jest to technika „coś za coś”, realizowana z użyciem uzgodnień, czyli przywilejów podatkowych przyznawanych wybranym przedsiębiorstwom pod warunkiem spełnienia przez nie określonych wymagań oraz podjęcia określonych zobowiązań zgodnych z celami polityki rządowej.
1.4 Podstawy regulacji prawnej podatku
Obecnie obowiązuje w Polsce 8 głównych ustaw nakładających obowiązki podatkowe. Konstytucja nakazuje, aby podatki były nakładane wyłącznie w drodze ustawy.
Zasady funkcjonowania systemu podatkowego (procedury, informacja, ochrona tajemnicy itp.) reguluje uchwalona w sierpniu 1997 r. Ordynacja podatkowa.
Na prawną infrastrukturę systemu podatkowego składają się też ustawy przyznające podatnikom przywileje, w tym tzw. ustawy związkowe; umowy międzynarodowe, w tym 63 umowy o unikaniu podwójnego opodatkowania oraz - wskazane ustawami - rozporządzenia wykonawcze.
Uchwalona w 1997 r. Konstytucja RP ostatecznie potwierdziła, że do przepisów prawa podatkowego nie zalicza się wszelkiego rodzaju zarządzeń, obwieszczeń, okólników czy pism wyjaśniających. Obowiązują one wyłącznie jednostki podległe wydającemu zarządzenie, a nie podatników.
Na polski system podatkowy składa się dziś 11 tytułów podatkowych, czyli rodzajów podatków. Dochodami budżetów gminnych są także 4 rodzaje opłat, które co prawda nie noszą wszystkich cech podatku, jednak stosuje się do nich przepisy o zobowiązaniach podatkowych. Do elementów polskiego systemu podatkowego trzeba też zaliczyć quasi-podatki, nazywane składkami, a w tym przede wszystkim składkę na ubezpieczenie społeczne (ZUS).
Konstrukcja podatku
Cechy zmienne podatku tworzą elementy konstrukcji podatku ( technikę podatkową ), wprowadzają one różnicę pomiędzy poszczególnymi podatnikami, są instrumentami realizacji określonej polityki podatkowej państwa.
Elementy tworzące konstrukcje podatku to:
podmioty podatku
przedmiot podatku
podstawa opodatkowania
stawki podatkowe
Podmioty podatku dzielą się na podmioty
- czynne
- bierne
Czynny podmiot jest uprawniony do wymierzania i pobierania podatku. Jest to z reguły państwo, lecz mogą to być także lokalne związki publicznoprawne takie jak gmina miejska czy wiejska. W przypadkach wyjątkowych podmiotami czynnymi są tez organizacje między narodowe. Ma to miejsce wówczas, gdy państwa członkowskie wyposażą je w uprawnienia do nakładania podatków.
Podmiotem biernym podatku jest podmiot, na który państwo nakłada obowiązek świadczenia podatkowego - podatnik. W ramach obowiązku podatkowego mieści się nie tylko ponoszenie ciężaru podatkowego - co jest sprawą zasadniczą - ale także obowiązek natury proceduralnej, polegający na czynnościach związanych z zapłatą podatku. Podatnikiem jest osoba prawna, fizyczna, ale także spadki nie objęte, stowarzyszenia nie mające osobowości prawnej i rodziny żyjące we wspólnym gospodarstwie domowym.
W świadzczeniu podatkowym uczestniczyć może:
płatnik
inkasent
Płatnik to podmiot zobowiązany do obliczenia i pobrania podatku oraz wypłaceniu go na rachunek właściwego organu podatkowego. Ustanowienie płatnika może nastąpić albo na podstawie ustawy, albo na podstawie rozporządzenia Ministra Finansów.
Inkasent podatku pobiera jedynie należne kwoty podatku od podatnika i wpłaca je na rachunek właściwego organu podatkowego.
Przedmiot podatku jest to sytuacja faktyczna , lub prawna z której zaistnieniem przepisy prawa wiążą obowiązek zapłaty podatku.Sytuacja taka to np. zawarcie umowy sprzedaży samochodu, otrzymanie spadku, posiadanie nieruchomości, osiąganie dochodu itd.
Podstawa opodatkowania jest to wartościowe lub ilościowe ujęcie przedmiotu podatku. Z reguły wyrażane w pieniądzu. Wartościowe ujęcie obejmuje takie elementy jak np. wartości rynkowa, ewidencyjna, czynszowa ustalona dla celów ubezpieczeniowych czy przychód, dochód. Ilościowe ujęcie to np. objętość, ciężar, powierzchnia.
W momencie, gdy organ podatkowy ustali dla konkretnego podatnika określoną kwotę podatku, powstaje zobowiązanie podatkowe. Zasadą jest wydawanie decyzji podatkowej ustalającej zobowiązanie podatkowe, tj. nakazującej podatnikowi zapłacenie tytułem podatku określonej kwoty w ciągu 14 dni od doręczenia decyzji ( nakazu płatniczego).Podstawę opodatkowania ustala się bądź na podstawie rachunkowości podatnika lub innych dowodów stwierdzających rzeczywistą wartość przedmiotu opodatkowania, bądź też określa się ją szacunkowo, opierając się na z góry przyjętych normach. Organ podatkowy ustala podstawę obliczenia podatku w sposób szacunkowy, jeżeli brak jest danych niezbędnych do ustalenia tej podstawy. Stosowanie szacunku przy ustalaniu podstawy opodatkowania może polegać na konkretnych obliczeniach dokonywanych indywidualnie dla każdego podatnika, może również oznaczać wymierzanie podatku na podstawie szacunku przyjętego generalnie dla określonej kategorii lub grupy podatników.
Instytucją ściśle związaną a odstawą opodatkowania jest tzw. Kumulacja podatkowa. Jej istota wyraża się w łączeniu różnych podstaw opodatkowania w całość, z reguły w celu zwiększenia ciężaru podatkowego.
Istnieją cztery płaszczyzny kumulacji i rozłączności podatkowej: aspekt czasowy, aspekt terytorialny, aspekt podmiotowy, aspekt przedmiotowy.
Jeżeli chodzi o aspekt czasowy, to najczęściej jest stosowany roczny okres kumulowania dochodów, wydatków i przychodów. Niekiedy jednak stosuje się kumulację dłuższą, np. w podatku od spadków i darowizn kumuluje się wartość darowizn w okresie pięcioletnim.
W aspekcie terytorialnym istotne jest łączne lub rozłączne opodatkowanie dochodów uzyskiwanych w kraju i za granicą, np. problem kumulowania lub rozłączności, gdy źródła przychodów są położone na obszarze różnych jednostek administracyjnych i każda znich pobiera odnośny podatek.
Aspekt podmiotowy polega na kumulowaniu względnie rozłącznym opodatkowaniu osób związanych wspólnymi interesami gospodarczymi np. w ramach rodziny lub spółki. Istnieją rozbieżne poglądy na to czy dochód poszczególnych członków rodziny kumulować i łącznie opodatkować, czy stosować zasadę rozłączności, czyli oddzielnego opodatkowania każdego członka rodziny.
Od podstawy opodatkowania odróżnić należy podstawę obliczenia podatku - jest to podstawa opodatkowania po ewentualnych korektach; kwota, od której oblicza się podatek przy zastosowaniu odpowiedniej stawki.
Stawka podatkowa Stawki podatkowe są współczynnikami określającymi wysokość podatku w stosunku do podstawy opodatkowania Uwzględniając technikę obliczenia podatku wyróżniamy stawki:
procentowe,
kwotowe,
różnicowe,
Biorąc pod uwagę stosunek stawek do podstawy opodatkowania, rozróżniamy stawki:
stałe i zmienne.
Stawki stałe, zwane też proporcjonalnymi lub liniowymi, nie zmieniają się mimo zmian w podstawie opodatkowania. Bez względu bowiem na wysokość podstawy opodatkowania są one wyrażone w stałej kwocie lub procencie. Przykładem takiej stawki jest 40% stawka podatku dochodowego od osób prawnych.
Stawki zmienne, zwane też ruchomymi, zmieniają się wraz ze zmianami podstawy opodatkowania. Stawki zmienne są powiązane z skalą podatkową, która jest zbiorem stawek zmiennych. Jest to zestawienie tabelaryczne z wyróżnieniem poszczególnych przedziałów opodatkowania.
Wśród stawek zmiennych można wyróżnić stawki:
progresywne,
degresywne
regresywne.
Stawki progresywne wzrastają w miarę wzrostu podstawy opodatkowania. Można tu wyróżnić progresją globalną i ciągłą. Progresja globalna (niekorzystna) oznacza, że zawsze do całej podstawy opodatkowania stosuje się tylko jedną określoną stawkę. Powoduje to skokowy wzrost należności podatkowych, co w efekcie może sprawić, że wzrost podatku będzie większy od samego przyrostu podstawy opodatkowania (maksymalna stawka skali progresywnej nie może jednak osiągnąć 100% podstawy opodatkowania., gdyż oznaczałoby to likwidacje podstawy opodatkowania).w związku z tym częściej stosuje się progresję ciągłą korzystną dla podatników. Przy jej zastosowaniu należność podatkowa jest obliczona jako suma dwóch wielkość-należności obliczonej od tej części podstawy opodatkowania, która mieści się w granicach poprzedzającego przedziału, oraz należności jaka przypada na wyższy przedział opodatkowania. Krótko mówiąc dla jednej podstawy opodatkowania stosuje się kilka stawek podatkowych.
Stawki degresywne są szczególną odmianą stawek progresywnych - wielkość obciążenia podatkowego wzrasta w miarę wzrostu najniższych podstaw opodatkowania, lecz przy pewnym, stosunkowo niskim, poziomie podstawy obciążenie podatkowe osiąga stałą wysokość, przekształcając się ze wzrastającego w proporcjonalne.
Stawki regresywne (praktycznie nie stosowane) są to takie stawki które maleją wraz ze wzrostem podstawy opodatkowania są odwrotnością stawek progresywnych.
Zwolnienia, ulgi i zwyżki podatkowe
Wymiar podatku, może ulec skorygowaniu na skutek stosowania zwolnień i ulg. Zwolnienia podatkowe polegają na całkowitym lub częściowym pomijaniu niektórych przedmiotów opodatkowania (np. dochodów) przy ustalania podstawy opodatkowania. W konsekwencji formalna podstawa, w stosunku od której oblicza się podatek, jest mniejsza od podstawy rzeczywistej uzyskanej. W efekcie podatek ulega obniżeniu. Zwolnienia mogą mieć charakter przedmiotowy, podmiotowy, mieszany. Przedmiotowy charakter polega na tym, że zwolnienia ustanawiane są ze względu na określone cechy przedmiotu. Podmiotowy natomiast ze względu na określone cechy potencjalnego podatnika. Od zwolnień podatkowych należy wyłączenia od opodatkowania.
Zwolnienie od podatku może mieć charakter zwolnienia z mocy samego prawa. Jest to taki rodzaj zwolnienia, który nie wymaga decyzji właściwego organu. W pozostałych sytuacjach stosowanie niektórych zwolnień, ulg i zwyżek podatkowych może być pozostawione uznaniu organów podatkowych. umożliwia to w praktyce bardziej elastyczne realizowanie przez organy finansowe polityki podatkowej, której zasady ustala Minister Finansów.
Ulgi polegają natomiast na zmniejszeniu wielkości podatku już po obliczeniu wymiaru podatku. Ulgi podobnie jak zwolnienia mogą mieć charakter przedmiotowy, podmiotowy bądź mieszany. Z punktu widzenia konstrukcji podatku, ulgi mogą mieć formę obniżki podstawy obliczenia podatku, obniżki stawek podatkowych bądź też obniżki ustalonej kwoty podatku.
Najistotniejsze znaczenie mają ulgi o charakterze gospodarczym, np. wykorzystywane w celu oddziaływania na rozwój działalności gospodarczej ulgi inwestycyjne. W zakresie opodatkowania ludności są wykorzystywane ulgi o charakterze socjalnym. Chodzi tu o uwzględnienie tych elementów osobistej sytuacji podatnika, które wywierają istotny wpływ na jego zdolność płatniczą, tj. jego stan rodzinny, wiek i inwalidztwo. Celem ulg socjalnych jest dostosowanie obciążeń podatkowych do zmniejszonej zdolności płatniczej podatników.
Ulgi, wynikające z przepisów dotyczących poszczególnych podatków, nazywane są potocznie ulgami systemowymi. Pewne formy ulgowego traktowania podatników przewidują też (nie stosując jednak terminu ulga) przepisy ogólne dotyczące zobowiązań podatkowych.
Zwolnienia i ulgi podatkowe mogą mieć charakter
czasowy
bezterminowy
Ulgi o charakterze czasowym są np. zwolnienia od opłacania podatku dochodowego (przez kilka lat), przyznawane określonym podmiotom zagranicznym.
Charakter bezterminowy mają np. zwolnienia rent inwalidów wojskowych i wojennych od podatku dochodowego od osób fizycznych.
Przeciwieństwem zwolnień i ulg są zwyżki podatkowe, których zastosowanie powoduje zwiększenie obciążeń. Korygują one wymiar podatku ze względu na podwyższenie zdolności płatniczej podatnika.
Warunki zapłaty podatku to zapłata bądź to przez podatnika, bądź za pośrednictwem płatnika lub inkasenta. Podatek może być uiszczany jednorazowo, ratalnie, w formie zaliczek lub przedpłat.
Źródłem podatku jest dochód lub majątek podatnika. Przedmiot podatku może zatem bezpośrednio trafiać do źródła, jeśli jest nim dochód lub posiadany przez podatnika majątek, albo sięgać do tego źródła pośrednio, jeśli jest nim inne zjawisko (np. wydatek).