Pojęcie „dobra osobiste” pojawia się wielokrotnie w przepisach Kodeksu cywilnego (art. 23, 24, 43, 142, 448 KC) oraz w innych aktach prawnych. Mimo to Kodeks cywilny nie zawiera definicji czy też jakiegoś bardziej ogólnego określenia tego terminu. Ustalenie treści pojęcia „dobra osobiste” ma istotne znaczenie, gdyż ustawodawca gwarantuje, zgodnie z art. 23 KC, ochronę wszystkim dobrom osobistym. Pojęcie dóbr osobistych. Brzmienie art. 23 KC wskazuje, że dobrami osobistymi człowieka są w szczególności: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Artykuł 23 KC jedynie przykładowo wymienia dobra osobiste korzystające z ochrony prawa, przy czym nie zawiera ani definicji pojęcia „dobro osobiste człowieka”, ani też nie definiuje poszczególnych dóbr. W kontekście art. 23 i 43 KC wyczuwalnie można wskazać trzy cechy dóbr osobistych, tj.: 1) dobra osobiste jako wysoko cenione przez ustawodawcę wartości, 2) dobra osobiste jako wartości ściśle związane z osobowością człowieka oraz 3) dobra osobiste jako atrybut osób prawnych. Próba bliższego sprecyzowania tego ustawowego określenia stała się jednym z głównych celów przedstawicieli nauki prawa. Przedstawiciele doktryny są zgodni co do tego, że ścisłej i wyczerpującej definicji tych dóbr nie da się sformułować, gdyż konstrukcja prawna dóbr osobistych odwołuje się do wartości moralnych, które mogą być różnie oceniane i które ulegają ciągłym zmianom. W zakresie zaś konstrukcji jurydycznej pojęcia dóbr osobistych istnieje w doktrynie wiele sporów i polemik. Dotychczas konstruowane definicje odwołują się bądź do ujęcia subiektywistycznego, bądź kryterium obiektywnej oceny istoty dobra osobistego, jak i jego naruszenia. Początkowo w polskiej literaturze cywilistycznej dominowało ujęcie subiektywistyczne, kładące nacisk przy definiowaniu dóbr osobistych na odczucia osoby żądającej ochrony prawnej. Przyjmowano, że dobra osobiste to indywidualne wartości uczuć i stanu psychicznego konkretnego człowieka. Do najbardziej znanych należy definicja S. Grzybowskiego, zgodnie z którą dobra osobiste to „niemajątkowe, indywidualne wartości świata uczuć, stanu życia psychicznego człowieka”, zaś o ich naruszeniu można mówić wtedy, gdy naruszenie dobra osobistego wywołało odczucie naruszenia tych indywidualnych wartości. Ocena naruszenia dobra osobistego w ujęciu subiektywistycznym dokonywana była przez pryzmat indywidualnej miary wrażliwości podmiotu żądającego ochrony. Subiektywne odczucie konkretnego człowieka miało decydujące znaczenie dla oceny, czy doszło do naruszenia jakiegoś cenionego przez niego dobra osobistego. Za takim stanowiskiem początkowo opowiadało się zarówno orzecznictwo, jak i przedstawiciele nauki. Z czasem jednak takie określanie dóbr osobistych zaczęło spotykać się z dezaprobatą cywilistów. Obecnie w nauce polskiej przeważa pogląd o konieczności posługiwania się przy wyjaśnianiu istoty dobra osobistego i ocenie jego naruszenia kryterium obiektywnym. W świetle ujęcia obiektywistycznego o uznaniu pewnych wartości za dobra osobiste nie może decydować wyłącznie subiektywna ocena podmiotu domagającego się ochrony, ale obiektywne stwierdzenie naruszenia pewnych wartości niemajątkowych wiążących się z osobowością człowieka i powszechnie akceptowanych w danym społeczeństwie¹. W ujęciu obiektywistycznym przy ocenie, czy doszło do naruszenia dobra osobistego, decydujące znaczenie ma reakcja, jaką to naruszenie wywołuje w odbiorze społecznym, przy uwzględnieniu całokształtu okoliczności. Obszerną definicję dóbr osobistych w ujęciu kryteriów obiektywnych przy kwalifikowaniu konkretnych wartości jako dóbr osobistych zaproponował Z. Radwański. Zdaniem autora należy przyjąć, że mówiąc o dobrach osobistych, mówimy o „uznanych przez system prawny wartościach (tj. wysoko cenionych stanach rzeczy) obejmujących fizyczną i psychiczną integralność człowieka, jego indywidualność oraz godność i pozycję w społeczeństwie, stanowiącą przesłankę samorealizacji osoby ludzkiej”.Za obiektywizacją dóbr osobistych wypowiedzieli się również inni cywiliści. Adam Szpunarproponuje definicję dóbr osobistych, według której są one „wartościami niemajątkowymi, wiążącymi się z osobowością człowieka, uznawanymi powszechnie w danym społeczeństwie”². Zdaniem autora nie indywidualne odczucia, lecz panujące w danym społeczeństwie zapatrywania prawne, moralne i obyczajowe rozstrzygają o tym, czy w konkretnym przypadku mamy do czynienia z dobrem osobistym. Ustalenie faktu naruszenia dobra osobistego musi być, w jego opinii, oparte na obiektywnej ocenie konkretnych okoliczności. Janina Panowicz-Lipska także stoi na stanowisku obiektywnego ujęcia przy określaniu pojęcia dóbr osobistych. Jej zdaniem przy określaniu dóbr osobistych należy zaakcentować element obiektywizacji, zaś subiektywne, indywidualne odczucia odnieść do oceny zagrożenia czy też naruszenia dobra osobistego. Autorka proponuje definiować dobra osobiste jako „niemajątkowe wartości, jakie dla każdego człowieka przedstawiają: jego fizyczna i psychiczna integralność oraz przejawy jego twórczej działalności”³. Natomiast A. Wojciechowska, analizując wcześniejsze definicje, charakteryzuje na ich podstawie dobra osobiste jako „wartości niemajątkowe, związane z indywiduum, osobowością określonego człowieka i przez niego jako dobra odczuwane”⁴ oraz jako wartości o zmiennym w czasie zakresie, co jest skutkiem przemian warunków życia społecznego i ewolucji poglądów dotyczących wartości.Stanowisko Sądu Najwyższego - Problemem zdefiniowania pojęcia dóbr osobistych zajmowała się również judykatura. W wyroku z 19.9.1968 r. SN określił dobra osobiste jako „wartości związane z wewnętrzną stroną życia ludzi, niejednakowo wymierzalne, podlegające ochronie cywilnej w razie ich bezprawnego naruszenia lub zagrożenia”⁵. Z kolei w wyroku z 10.6.1977⁶ SN stwierdził, że za dobra osobiste należy uznać „ogół czynników mających na celu zapewnienie obywatelowi rozwoju jego osobowości, jego egzystencji i zapewnienia mu prawa do korzystania z tych dóbr, które są dostępne na danym etapie rozwoju społeczno-ekonomicznego społeczeństwa”. Interesująca jest również definicja dobra osobistego w uchwale SN (skład siedmiu sędziów) z 16.7.1993 r.⁷: „pojęcie to należy odnosić do określonego poziomu rozwoju technologicznego i cywilizacyjnego, przyjętych w społeczeństwie zasad moralnych i prawnych, istniejącego rodzaju stosunków społecznych, gospodarczych czy nawet politycznych”. Zgodnie z przeważającą doktryną SN również przyjmuje, że oceny dobra osobistego, a w konsekwencji i jego naruszenia, dokonywać należy z punktu widzenia kryteriów obiektywnych. Wyrazem tego stanowiska jest choćby orzeczenie SN z 26.1.1976 r.⁸, w którym wyraźnie podniesiono, że „przy ocenie naruszenia czci należy mieć na uwadze nie tylko subiektywne odczucie osoby żądającej ochrony prawnej, ale także obiektywną reakcję w opinii społeczeństwa”. Warto przytoczyć również wyrok SN z 11.3.1997 r.⁹: „ocena, czy nastąpiło naruszenie dobra osobistego, jakim jest stan uczuć, godność osobista i nietykalność cielesna (art. 24 § 1 KC), nie może być dokonana według miary indywidualnej wrażliwości zainteresowanego (ocena subiektywna). Kryteria oceny muszą być poddane obiektywizacji, a mianowicie trzeba uwzględnić odczucia szerszego grona uczestników i powszechnie przyjmowane, a zasługujące na akceptację normy postępowania (obyczaj, tradycja itp.). Nie jest przy tym bez znaczenia motywacja działań sprawcy naruszenia”. Analiza tych oraz innych orzeczeń pozwala na sformułowanie wniosku, że ugruntowane jest przekonanie o konieczności stosowania obiektywnych kryteriów ocen. Stosowanie tej dyrektywy polega na odwołaniu się do odczuć przeciętnego przedstawiciela określonej społeczności, tj. osoby, której odczucia nie odbiegają od normy społecznej. Inne określenia proponowane przez doktrynę czy zawarte w orzecznictwie zbliżone są na ogół do jednej z wyżej cytowanych definicji. W definicjach tych oraz dołączonych do nich rozważaniach można odnaleźć powtarzające się sformułowania, które stanowić mogą pewną ogólną charakterystykę dóbr osobistych.

Cechy dóbr osobistych

Bez wątpienia cechami dóbr osobistych człowieka są:

1) Dobra osobiste są wartościami wysoko cenionymi przez ustawodawcę oraz społeczeństwo. Dobra osobiste są dobrami chronionymi prawem. Konstrukcja tych dóbr odwołuje się do wartości moralnych uznanych w społeczeństwie.

2) Dobra osobiste są atrybutem każdej osoby fizycznej. Ze względu na charakter dóbr osobistych są one nieodłącznie związane z człowiekiem bez względu na jego wiek, stan zdrowia czy psychiki. Istotną cechą dóbr osobistych jest ich ścisły związek z podmiotem, któremu służą10. Wielu autorów nawiązuje do tego, podkreśla ich nierozerwalny związek z osobowością człowieka. Konsekwencją ścisłego związku dóbr osobistych z podmiotem jest to, że podstawowy zespół dóbr osobistych „powstaje” z momentem zaistnienia podmiotu, czyli gdy chodzi o człowieka - w zasadzie z chwilą jego urodzenia. Chodzi tu w szczególności o takie dobra, jak życie, zdrowie, wolność, cześć itp., przysługujące każdemu człowiekowi w sposób przyrodzony. Drugą kategorię dóbr osobistych tworzą te, które podmioty „nabywają” jako następstwo określonych działań. Chodzi tu przede wszystkim o dobra osobiste związane z działalnością twórczą, ale także inne, których powstanie jest uzależnione od innych zdarzeń czy uczestniczenia w określonych stosunkach społecznych.

3) Dobra osobiste są wartościami o charakterze niezbywalnym i niedziedzicznym. Następstwem ścisłego powiązania dóbr osobistych z podmiotem jest wygaśnięcie wszystkich dóbr osobistych z chwilą ustania istnienia podmiotu, któremu służyły. Stąd też moment śmierci człowieka oznacza też, w zasadzie, ustanie ochrony jego dóbr osobistych. Nie oznacza to jednak, że poza wszelką ochroną pozostaje pamięć o osobach już nieżyjących. Osoby im bliskie mogą domagać się ochrony własnych dóbr osobistych związanych na przykład z kultem pamięci osoby najbliższej. Dobra osobiste jako ściśle związane z osobą nie mogą być przenoszone na inne osoby, bowiem nie dają się oddzielić od podmiotu, któremu służą. Podobnie roszczenia służące ochronie dóbr osobistych są nieprzenoszalne11.4) Dobra osobiste są wartościami o charakterze niemajątkowym. Dobra osobiste nie dają się wprost wyrazić w kategoriach ekonomicznych, co nie przekreśla faktu, że reperkusje ich naruszenia mogą się odbijać w sferze majątkowej.

5) Dobra osobiste jako wartości obiektywne.

6) Dobra osobiste są wartościami o zmiennym zakresie. Dobra osobiste są odczuwane i uznawane w danym konkretnym społeczeństwie.

Wraz ze zmianami warunków życia społecznego i ewolucją poglądów dotyczących dóbr osobistych - zmienia się ich zakres.

Katalog dóbr osobistych

Prawu polskiemu nie jest znany wyczerpujący katalog dóbr osobistych. Sam przepis art. 23 KC, wymieniając dobra osobiste, takie jak: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, podlegające ochronie wymienia je tylko przykładowo. Ustawodawca przytacza bowiem różne dobra osobiste z zaznaczeniem, że czyni to „w szczególności”, przy czym nie definiuje poszczególnych dóbr. Pod wpływem judykatury i doktryny lista dóbr osobistych jest stale poszerzana. O katalogu dóbr osobistych można więc mówić jedynie umownie, o tyle tylko, o ile będzie się go traktowało jako zbiór otwarty. Stąd też w różnych stanach faktycznych można dopatrzyć się naruszenia dobra osobistego niewymienionego w art. 23 KC.

Zdrowie

W treści art. 23 KC na pierwszym miejscu ustawodawca wymienia zdrowie, jednakże w piśmiennictwie prawniczym na równi ze zdrowiem traktować należy życie i nietykalność cielesną. Łączne ujmowanie tych wartości uzasadniane jest ich funkcjonalną więzią.

Wolność

Kolejnym wyraźnie wymienionym w art. 23 KC dobrem osobistym jest wolność. Gdy chodzi o to dobro osobiste, w literaturze spotykane są dwa jego ujęcia - w sensie węższym i szerszym. Pierwsze z nich wskazuje na wolność osobistą w znaczeniu fizycznej swobody ruchu, natomiast drugie ujęcie obejmuje nie tylko stronę fizyczną oddziaływania, ale także wolność od obawy i strachu oraz od działania pod przymusem czy jakąkolwiek presją. Chodzi zatem o ochronę przed niedozwolonymi naciskami, krępującymi dysponowanie wartościami osobistymi.

Cześć człowieka

Doniosłe miejsce wśród dóbr osobistych wyraźnie wymienionych w art. 23 KC zajmuje również cześć człowieka. Jej ochronę zapewnia też Konstytucja RP (art. 47). W cywilistyce przez cześć człowieka zwykło się rozumieć dwa jej aspekty, tzw. cześć zewnętrzną i cześć wewnętrzną. Cześć człowieka w ujęciu zewnętrznym wskazuje na cześć w znaczeniu dobrej sławy, dobrego imienia, zaś tzw. cześć wewnętrzna - na godność osobistą człowieka.

Zdaniem Sądu Najwyższego cześć „obejmuje wszystkie dziedziny życia osobistego, zawodowego i społecznego”12, zaś „godność osobista jest tą sferą osobowości, która konkretyzuje się w poczuciu własnej wartości człowieka i oczekiwaniu szacunku ze strony innych ludzi. Poczucie to stanowi istotny element psychiki człowieka (…). Godność człowieka wyraża się w zdolności obrony pewnych uznanych wartości, z których ochroną związane jest poczucie własnej wartości i oczekiwanie z tego tytułu szacunku ze strony innych ludzi”13.

W wyroku SN z 29.10.1971 r.14 czytamy, że „naruszenie czci może nastąpić zarówno przez pomówienie o ujemne postępowanie w życiu osobistym i rodzinnym, jak i przez zarzucenie niewłaściwego postępowania w życiu zawodowym, naruszające dobre imię danej osoby i mogące narazić ją na utratę zaufania potrzebnego do wykonywania zawodu lub innej działalności”.

Swoboda sumienia

Następnym przytoczonym przez ustawodawcę dobrem osobistym pozostającym pod ochroną prawa cywilnego jest swoboda sumienia. W przypadku tego dobra przedmiot ochrony stanowi swoboda wyznawania (względnie niewyznawania) religii oraz towarzyszące jej praktyki religijne.

Nazwisko

Nazwisko i pseudonim także zostały wprost wymienione w art. 23 KC. Pełnią one ważną rolę w zakresie identyfikacji osoby fizycznej. Ochrona tych dóbr osobistych polega na tym, że każdy może żądać, by inna osoba nie używała jego nazwiska lub pseudonimu.

Wizerunek

Kolejnym dobrem osobistym, które wylicza art. 23 KC, jest wizerunek. Najczęściej spotykanym sposobem naruszenia prawa do własnego wizerunku jest jego rozpowszechnianie bez zgody osoby zainteresowanej. Przykładem może być opublikowanie zdjęcia w prasie, na pocztówkach, ulotkach reklamowych etc., które może stanowić bezprawne naruszenie prawa do wizerunku, uzasadniające dochodzenie przez uprawnionego stosownych roszczeń.

Tajemnica korespondencji

Tajemnica korespondencji jako dobro osobiste obejmuje nie tylko tradycyjną korespondencję (listy), ale również e-maile czy też SMS-y. Dobro to może zostać naruszone przez działanie polegające na bezprawnym otwieraniu lub przejmowaniu czyjejś korespondencji, jej niszczeniu lub uniemożliwianiu jej dotarcia do adresata, zaznajamianiu się z nią lub w jakiejkolwiek formie rozporządzaniu nią (bez względu na to, czy treść korespondencji stanowi, czy też może stanowić przedmiot tajemnicy).

Nietykalność mieszkania

Naruszenie kolejnego dobra osobistego, które przepis art. 23 KC określa jako nietykalność mieszkania, ujmować trzeba szeroko. Chodzi o nietykalność mieszkania zarówno w ścisłym słowa tego znaczeniu, jak również w jego obrębie, np. ogródku przydomowym, klatce schodowej etc. Tak więc naruszeniem przedmiotowego dobra osobistego może być tak wdarcie się do cudzego mieszkania, domu, na działkę gruntu związaną z ich używaniem, jak również inne wypadki niepokojenia podmiotu w obrębie mieszkania czy też utrudnianie z jego korzystania.

Twórczość

Twórczość naukowa i artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska to także w myśl art. 23 KC dobra osobiste człowieka. Pozostają one pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach prawa (art. 24 § 3 KC). Chodzi tu zwłaszcza o przepisy prawa autorskiego i prawa wynalazczego. Najczęściej spotykanymi przykładami naruszenia tych dóbr są: przywłaszczenie sobie autorstwa, wydanie dzieła mimo braku zgody twórcy, zniekształcenie treści lub formy, naruszenie patentu.

Kult osoby zmarłej

Jednym z dóbr osobistych niewymienionych w Kodeksie cywilnym, a powszechnie uznanych przez doktrynę i orzecznictwo jest kult pamięci osoby zmarłej.

W wyroku SN z 12.7.1968 r.15 czytamy m.in., że „sfera uczuciowa związana z kultem zmarłej osoby może stanowić przedmiot ochrony prawnej na podstawie art. 23 i 24 KC”. Odnoszące się do tego dobra osobistego prawo bliskich zmarłego obejmuje w szczególności uprawnienia do pochowania zwłok, ich przeniesienia lub ekshumacji, wybudowania nagrobku, ustalenia napisu, pielęgnacji grobu, odwiedzania go, odbywania ceremonii religijnych i oddawania się kontemplacji.

W piśmiennictwie zwraca się również uwagę na to, że ochrona kultu pamięci osoby zmarłej jest też pośrednią ochroną czci zmarłego, zaś uwłaczanie pamięci zmarłego może stanowić naruszenie dóbr osobistych pozostałego przy życiu małżonka lub najbliższego krewnego.

Sfera prywatności

Za dobro osobiste uznawana jest sfera życia prywatnego jednostki czy inaczej sfera prywatności. Jest ona wymieniana w przepisach Konstytucji RP (art. 47, 51, 76), w której dobro to uzyskało wysokie uznanie. Kwestia ta znalazła również wyraźne unormowanie w art. 14 ust. 6 ustawy z 26.1.1984 r. - Prawo prasowe16. Przepis wyraźnie statuuje zakaz naruszania „prywatnej sfery życia” bez zgody osoby zainteresowanej, chyba że wiąże się to bezpośrednio z działalnością publiczną danej osoby. Mimo że odnosi się do naruszeń spowodowanych przez środki masowego przekazu, przesądza wiele istotnych kwestii o charakterze ogólnym. Panuje pogląd, że przepis ten rozszerza ustawowy katalog dóbr osobistych. Cząstkowe regulacje tej wartości znajdują wyraz w treści szeregu innych dóbr osobistych, takich jak wizerunek, cześć, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania. Jednakże nie stanowią one dostatecznej podstawy dla objęcia ochroną całej sfery życia prywatnego człowieka i dlatego celowe było wyodrębnienie sfery prywatności jako dobra osobistego. W piśmiennictwie polskim A. Kopff, nawiązując do poglądów wykształconych w nauce i orzecznictwie zagranicznym, jako pierwszy przytoczył przekonujące argumenty przemawiające za ochroną sfery życia prywatnego jednostki. Przywołując pogląd wyrażony przez SN w wyroku z 18.1.1984 r.17, stwierdzić należy, że katalog dóbr osobistych obejmuje także dobra osobiste związane ze sferą życia prywatnego, rodzinnego, ze sferą intymności i ochrona w tym zakresie odnosi się do wypadków ujawniania faktów z życia osobistego i rodzinnego, nadużywania uzyskanych informacji, zbierania w drodze prywatnych wywiadów informacji i ocen ze sfery intymności, aby je publikować lub w inny sposób rozgłaszać.

Orzecznictwo nie jest jednolite co do tego, jakie komponenty należą do sfery życia prywatnego. Jak podkreślił B. Kordasiewicz, sfera ta nie jest czymś stałym i niezmiennym. Także głębokość tej ochrony jest zróżnicowana. Sąd Najwyższy podkreślił w wyroku z 24.5.1999 r.18, że przy wykładni prywatnej sfery życia uwzględnić należy konkretne okoliczności charakteryzujące określoną sytuację. Przyjmuje się, że prywatność człowieka obejmuje w szczególności zdarzenia związane z życiem rodzinnym, seksualnym, stanem zdrowia, przeszłością, sytuacją majątkową, w tym także uzyskiwanymi dochodami. Naruszeniem prywatności jest już samo zachowanie godzące w spokój psychiczny człowieka, przejawiające się w podsłuchiwaniu, śledzeniu, filmowaniu, nagrywaniu wypowiedzi, nawet jeśli nie zostaną później opublikowane.

Sfera prywatności bywa różnie pojmowana przez różnych autorów. W literaturze pojawiła się koncepcja, aby w sferze prywatności człowieka wyróżnić prawo do intymności życia osobistego człowieka i prawo do prywatności życia osobistego (A. Kopff19), a nawet aby sferę intymności uznać za odrębne dobro osobiste intensywniej chronione (A. Sut20). Z kolei A. Szpunar twierdzi, że w omawianej dziedzinie mamy do czynienia z jednym dobrem osobistym, a w jego obrębie można wyróżnić pewne sfery, między którymi granice są bardzo płynne. Zbędne jest, zdaniem autora, wprowadzanie dodatkowych komplikacji poprzez wyodrębnianie dwóch różnych dóbr osobistych w tej sferze21.

Prywatność życia seksualnego

Kolejnym dobrem osobistym, o którym mówi się, że poszerza katalog z art. 23 KC, jest integralność seksualna, w piśmiennictwie nazywana również swobodą życia seksualnego czy też czystością. Podstawy do wyodrębnienia integralności seksualnej jako dobra osobistego człowieka istnieją zarówno w porządku prawnym (wyraźnie wspomina o niej art. 445 § 2 KC), jak i w opinii społecznej.

Doktryna opowiada się również za przyjęciem możliwości udzielenia ochrony prawnej stanu cywilnemu człowieka, w znaczeniu jego przynależności i stanowiska prawnego w danej rodzinie, jako dobra osobistego (J. Ignatowicz22). Postuluje się również ochronę tajemnicy przysposobienia (A. Zielonacki23) czy też przyznania ochrony poczuciu przynależności do danej płci. Jak czytamy w postanowieniu SN z 22.3.1991 r.24: „poczucie przynależności do danej płci może być uznane za dobro osobiste (art. 23 KC) i jako takie podlega ochronie również w drodze powództwa o ustalenie na podstawie art. 189 KPC”.

Podsumowanie

Ogólna zasada gwarancji cywilnoprawnej ochrony dóbr osobistych ma fundamentalne znaczenie, gdyż dopuszcza ona udzielenie ochrony kolejnym, niewymienionym w ustawie dobrom osobistym, jeśli organy stosujące prawo dostrzegą taką potrzebę. I tak na przykład w wyroku z 29.11.2006 r.25 SA w Warszawie przyznał ochronę takim dobrom osobistym jak prawo do odpoczynku i spokoju. Tak więc ustalenie, czy mamy do czynienia z dobrem osobistym, zależy od analizy wielu czynników, takich jak przyjęte w społeczeństwie zasady moralne i prawne, istniejące stosunki społeczne, gospodarcze czy nawet polityczne26. Lista dóbr osobistych jest stale poszerzana. Ich katalog (w umownym znaczeniu) jest ze swej istoty zmienny, bowiem wraz ze zmianami stosunków społecznych mogą pojawiać się lub znikać pewne dobra osobiste podlegające ochronie prawnej.

Czasy, kiedy wykłady były skrzętnie i odręcznie notowane w zeszytach, bezpowrotnie minęły. Dziś niemal każdy student zaopatrzony jest w sprzęt, który pomaga mu zdobywać, zapisywać i zwielokrotniać wiedzę… choć nie zawsze ma to przełożenie na wyniki.

Nowoczesne zdobycze techniki pozwalają na nagrywanie wykładu, którego nie jesteśmy w stanie, bądź po prostu nie chcemy notować. Zapominamy jednak, że prawo stoi po stronie autora i musimy mieć na to jego zgodę.

Wykład na taśmie

Nagrywanie wykładów to kwestia coraz bardziej naturalna i popularna. Niekiedy dochodzi nawet do sytuacji, że notatki robi tylko kilka osób na sali. - Często posiłkuję się dyktafonem, szczególnie wtedy, gdy wykładowca mówi szybko i nie nadążam z notowaniem - deklaruje Natalia, studentka Uniwersytetu Jagiellońskiego. - Poza tym dobrze jest móc przed sesją wysłuchać sobie wykładów w ramach powtórki. Coraz więcej urządzeń jest wyposażanych w dyktafon. Telefony komórkowe, palmtopy, odtwarzacze MP3, a nawet niektóre cyfrowe aparaty fotograficzne można wykorzystywać do nagrywania. Należy jednak pamiętać o tym, że jakość tych nagrań pozostawia wiele do życzenia. Ponadto telefon komórkowy czy aparat ma ograniczoną pamięć, więc nie da się na nim nagrać półtoragodzinnego wykładu. Coraz bogatszy asortyment na rynku RTV powoduje jednak, że tylko nieliczni korzystają z dyktafonów kasetowych odziedziczonych po starszym rodzeństwie. Obecnie dyktafony cyfrowe nie są drogie, a dla lubiących się uczyć i spisywać notatki stają się dobrą inwestycją.

Nagrane wykłady są zazwyczaj rozsyłane do znajomych lub rozpowszechniane na uczelnianych forach i innych stronach internetowych. Niekiedy studenci wymieniają się nagraniami, a nawet sprzedają je zgrane na płytę CD.

Wielu studentów zapomina, bądź w ogóle nie zdaje sobie sprawy z tego, że wykorzystanie cudzych wypowiedzi nie jest całkowicie dowolne. Każdy wykład stanowi własność intelektualną autora i jest w prawniczym żargonie określany mianem „utworu” chronionego art. 16 prawa autorskiego. Wedle niego, autorskie prawa osobiste dbają o tzw. więź twórcy z utworem, a w szczególności prawa autora do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem, ale też nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, czy nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Do tego dochodzi choćby rzetelność przytoczenia, brak manipulacji, które prowadzić mogą do wypaczenia intencji autora w sposób, który prowadzi do naruszenia dóbr osobistych. Jednym z naruszanych dóbr osobistych podczas nagrywania wykładu bez wiedzy autora jest prawo do głosu. Kwestia ta jest bardzo ciekawa, m.in. ze względu na brak przepisów prawa, odnoszących się wprost do zasad ochrony głosu. W katalogu dóbr osobistych, podlegających ochronie na podstawie przepisów prawa cywilnego, zawartym w art. 23 kodeksu cywilnego (w skrócie k.c.), brak dobra osobistego w postaci głosu. Ponieważ jednak wskazany przepis zawiera tylko wyliczenie przykładowe („w szczególności”) - pod wpływem orzecznictwa i doktryny prawa cywilnego lista dóbr osobistych jest poszerzana. Wskazuje się m.in. na zasadność objęcia ochroną z art. 23 k.c., obok prawa do wizerunku, także głosu. W związku z powyższym można przyjąć, że głos stanowi dobro osobiste człowieka, podlegające ochronie z art. 23 i 24 k.c.

Utwór w rozumieniu prawa jest zatem rezultatem działania człowieka, stanowiącym „przejaw działalności twórczej”, który jednocześnie cechuje się „indywidualnym charakterem”.

Dozwolony użytek osobisty

Wyjątek od reguły, w której za każde nagranie wypowiedzi wykładowcy w ramach wykładu bez jego zgody odpowiadamy prawnie, stanowi instytucja dozwolonego użytku. Najprościej można ująć tę zasadę w ten sposób, że jeśli nagrywamy dany wykład, nawet bez pozwolenia, ale - co najważniejsze - jedynie dla swojego użytku osobistego lub ewentualnie udostępniamy takie nagranie osobom nam bliskim, wówczas bezprawność tego czynu jest wyłączona, czyli nie łamiemy prawa. Trudno zgodzić się z twierdzeniem, jakoby twórcy byli zainteresowani sytuacją, w której odbiorcy ich pracy intelektualnej korzystaliby z niej jedynie w domowym zaciszu, nawet jeśli chodzi o tworzenie kopii na własny użytek. W rzeczywistości uprawnienia dla poszczególnych jednostek (wraz z osobami będącymi w ich najbliższym kręgu) ewidentnie nie leżą w interesie zarówno twórców, jak i podmiotów, które uzyskały autorskie prawa majątkowe do określonych utworów. Ważne okazuje się bowiem to, że monopol prawno-autorski jest zasadą, zaś dozwolony użytek osobisty jest wyjątkiem od tej zasady i jest przez ustawodawcę ograniczony. W dyskusji na ten temat przywołuje się często art. 35 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, zgodnie z którym „dozwolony użytek nie może naruszać normalnego korzystania z utworu lub godzić w słuszne interesy twórcy”. Nie oznacza to jednak, że norma ta wyłącza dozwolony użytek jako taki.

Kwestia dozwolonego użytku osobistego jest dla tematu nagrywania wykładów o tyle istotna, że oznacza, iż w ramach niego można dzielić się takim utworem (jego opracowaniem) z ludźmi, z którymi pozostajesz „w kręgu towarzyskim" w sposób całkowicie legalny. Ale niestety nic poza tym. Jeśli umieścimy własne opracowanie wykładu na stronie internetowej, do której mają dostęp wszyscy, autor utworu ma wszelkie podstawy, by pozwać nas do sądu.

Okiem wykładowcy

A jak na zjawisko nagrywania wykładów reagują wykładowcy? Różnie. Wielu z nich nie życzy sobie rejestrowania prowadzonych przez siebie zajęć. Niektórzy uparci studenci ryzykują i dochodzi do tego, że niekiedy są wypraszani z sali. - Niektórzy wykładowcy nawet wyrzucają za nagrywanie - mówi Marcin, student prawa. - Ale studenci pozostają górą, chowając dyktafony za pazuchę, czy do uchylonego plecaka. Prof. UJ Ewa Nowińska, prawnik z zawodu, zwraca uwagę na to, iż kwestia nagrywania wykładów, choć dla wielu studentów sporna, ma swoje oparcie w przepisach prawa. - Nagrywanie wykładów ze względu na ograniczenia prawa zawsze wymaga zgody osoby nagrywanej. Wyjątek może stanowić instytucja tzw. dozwolonego użytku.

Istnieją oczywiście wykładowcy, którzy nie przejmując się prawnymi obwarowaniami, pewni treści swych wykładów oraz tego, że nie ma w nich miejsca na spontaniczne uwagi, pozwalają na nagrywanie - Wiem, że studenci podchodzą do tego we właściwy sposób, to stanowi po prostu dla nich naukową pomoc, a mi zaoszczędza pracy przy skryptach - twierdzi Joanna Maszczak, wykładowca matematyki na Uniwersytecie Rzeszowskim. Jednak większość kadry profesorskiej korzysta z prawa autorskiego i dba o swoje intelektualne zdobycze.

Czy przepisy są w stanie zmienić zakrojoną na szeroką skalę modę na nagrywanie wykładów? Wydaje się, że nie. Wszystko pozostanie takie, jakie jest. Wykładowcy będą wymagali zgody na takie korzystanie z wiedzy, jaką się dzielą ze studentami na wykładach, a studenci będą szukać rozmaitych sposobów, by przepisy ominąć. W końcu zasady są po to, by je łamać.

Art. 23. Dobra osobiste człowieka, jak w szczególności zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania, twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska, pozostają pod ochroną prawa cywilnego niezależnie od ochrony przewidzianej w innych przepisach.

Art. 24. § 1. (8) Ten, czyje dobro osobiste zostaje zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, chyba że nie jest ono bezprawne. W razie dokonanego naruszenia może on także żądać, ażeby osoba, która dopuściła się naruszenia, dopełniła czynności potrzebnych do usunięcia jego skutków, w szczególności ażeby złożyła oświadczenie odpowiedniej treści i w odpowiedniej formie. Na zasadach przewidzianych w kodeksie może on również żądać zadośćuczynienia pieniężnego lub zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.

§ 2. Jeżeli wskutek naruszenia dobra osobistego została wyrządzona szkoda majątkowa, poszkodowany może żądać jej naprawienia na zasadach ogólnych.

§ 3. Przepisy powyższe nie uchybiają uprawnieniom przewidzianym w innych przepisach, w szczególności w prawie autorskim oraz w prawie wynalazczym.

Art. 16. § 1. Osoba pełnoletnia może być ubezwłasnowolniona częściowo z powodu choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego albo innego rodzaju zaburzeń psychicznych, w szczególności pijaństwa lub narkomanii, jeżeli stan tej osoby nie uzasadnia ubezwłasnowolnienia całkowitego, lecz potrzebna jest pomoc do prowadzenia jej spraw.

§ 2. Dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo ustanawia się kuratelę.

Art. 35. Powstanie, ustrój i ustanie osób prawnych określają właściwe przepisy; w wypadkach i w zakresie w przepisach tych przewidzianych organizację i sposób działania osoby prawnej reguluje także jej statut.

Art. 43. Przepisy o ochronie dóbr osobistych osób fizycznych stosuje się odpowiednio do osób prawnych.

Art. 142. § 1. Właściciel nie może się sprzeciwić użyciu a nawet uszkodzeniu lub zniszczeniu rzeczy przez inną osobę, jeżeli to jest konieczne do odwrócenia niebezpieczeństwa grożącego bezpośrednio dobrom osobistym tej osoby lub osoby trzeciej. Może jednak żądać naprawienia wynikłej stąd szkody.

§ 2. Przepis powyższy stosuje się także w razie niebezpieczeństwa grożącego dobrom majątkowym, chyba że grożąca szkoda jest oczywiście i niewspółmiernie mniejsza aniżeli uszczerbek, który mógłby ponieść właściciel wskutek użycia, uszkodzenia lub zniszczenia rzeczy.

Art. 445. § 1. W wypadkach przewidzianych w artykule poprzedzającym sąd może przyznać poszkodowanemu odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę.

§ 2. (183) Przepis powyższy stosuje się również w wypadku pozbawienia wolności oraz w wypadku skłonienia za pomocą podstępu, gwałtu lub nadużycia stosunku zależności do poddania się czynowi nierządnemu.

§ 3. Roszczenie o zadośćuczynienie przechodzi na spadkobierców tylko wtedy, gdy zostało uznane na piśmie albo gdy powództwo zostało wytoczone za życia poszkodowanego.

Art. 448. (185) W razie naruszenia dobra osobistego sąd może przyznać temu, czyje dobro osobiste zostało naruszone, odpowiednią sumę tytułem zadośćuczynienia pieniężnego za doznaną krzywdę lub na jego żądanie zasądzić odpowiednią sumę pieniężną na wskazany przez niego cel społeczny, niezależnie od innych środków potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia. Przepis art. 445 § 3 stosuje się.

Art. 449. Roszczenia przewidziane w art. 444-448 nie mogą być zbyte, chyba że są już wymagalne i że zostały uznane na piśmie albo przyznane prawomocnym orzeczeniem.

Art. 444. § 1. W razie uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia naprawienie szkody obejmuje wszelkie wynikłe z tego powodu koszty. Na żądanie poszkodowanego zobowiązany do naprawienia szkody powinien wyłożyć z góry sumę potrzebną na koszty leczenia, a jeżeli poszkodowany stał się inwalidą, także sumę potrzebną na koszty przygotowania do innego zawodu.

§ 2. Jeżeli poszkodowany utracił całkowicie lub częściowo zdolność do pracy zarobkowej albo jeżeli zwiększyły się jego potrzeby lub zmniejszyły widoki powodzenia na przyszłość, może on żądać od zobowiązanego do naprawienia szkody odpowiedniej renty.

§ 3. Jeżeli w chwili wydania wyroku szkody nie da się dokładnie ustalić, poszkodowanemu może być przyznana renta tymczasowa.

Dobra osobiste

Dobra osobiste- definicja

DOBRA OSOBISTE ( wg prof. Szpunara ) pewne wartości

- niemajątkowe

- ściśle związane z człowiekiem,

- powszechnie uznane w społeczeństwie.

Inne definicje:

a) Prof. Radawński- pewne wartości, obejmujące psychiczną i fizyczną integralność człowieka.

b) Prof. Grzybowski- indywidualne wartości świata uczuć i przeżyć psychicznych człowieka.

Istniej spór w doktrynie:

a) jedno prawo podmiotowe- jedno dobro osobiste w postaci osobowości ( F. Zoll starszy ), które jest wyrażone w różnych jego

przejawach.

b) jedno prawo podmiotowe- wiele dóbr osobistych ( prof. Kopf z Poznania- nikt nie ma prawa nas zniesławić czy pobić, ale

obowiązuje zasada numerus classus praw bezwzględnych ( erga omnes- a takimi są prawa podmiotowe )- a katalog dóbr

osobistych jest otwarty- tak więc jest jedno prawo podmiotowe, które chroni wszystkie dobra osobiste. Jest to pogląd

odosobniony

c) wiele praw podmiotowych- wiele dóbr osobistych, Musimy zgodnie z Art. 23., który mówi o większej ilości dóbr osobistych

przyjąć, że jest wiele dóbr osobistych, a każdemu dobru osobistemu odpowiada prawo podmiotowe. Możemy przyjąć, że na

straży każdego dobra stoi chroniące go PRAWO PODMIOTOWE OSOBISTE.

Są to prawa:

- niemajątkowe,

- bezwzględne, których przedmiotem których są dobra niematerialne.

- niezbywalne ( choć wydaje się że kto występuje w reklamie zbywa się prawa do wizerunku ).

- niedziedziczne

---