Temat pracy: Potrzeby licealistów i ich zaspokajanie
Plan pracy
WSTĘP
ROZDZIAŁ I
KLASYFIKACJA, ZNACZENIE I ROZMIARY POTRZEB MŁODZIEŻY
Definicje i typologia potrzeb
Kryterium ważności potrzeb.
Okres dojrzewania jako bardzo ważny okres w życiu młodego człowieka
1.4. Potrzeby psychiczne młodzieży
1.4.1.Potrzeba bezpieczeństwa
1.4.2.Potrzeba przynależności
1.4.3.Potrzeba kontaktu
1.4.4.Potrzeba akceptacji
1.4.5.Potrzeba poznawcza
1.4.6.Potrzeba aktywności
1.4.7.Potrzeba samodzielności
1.4.8.Potrzeba posiadania
1.4.9.Potrzeba seksualna
1.4.10.Potrzeba sensu życia
Znaczenie zaspokojenia potrzeb dla prawidłowego rozwoju psychicznego dzieci.
Skutki niezaspokojenia potrzeb psychicznych
ROZDZIAŁ II
METODOLOGIA BADAŃ WŁASNYCH
2.1. Charakterystyka badanej grupy
2.2. Przedmiot i cel badań własnych
2.3. Problemy badawcze
2.4. Hipotezy badawcze
2.5. Zmienne zależne i niezależne
ROZDZIAŁ III
POTRZEBY LICEALISTÓW W ŚWIETLE BADAŃ WŁASNYCH
3.1. Środowisko rodzinne i społeczne badanych
3.2. Rodzaje potrzeb według hierarchii badanych
3.3. Metody zaspokajania potrzeb
3.4. Ocena stopnia zaspokojenia potrzeb
PODSUMOWANIE
BIBLIOGRAFIA
SPIS TABEL
SPIS WYKRESÓW
ANEKS
Kwestionariusz ankiety
ROZDZIAŁ I
KLASYFIKACJA, ZNACZENIE I WYMIAR POTRZEB MŁODZIEŻY
Definicje i typologia potrzeb
Potrzeby są to "stany organizmu będące odchyleniem od jego optimum życiowego, charakteryzujące się napięciem o zabarwieniu emocjonalnym, wzmożoną ruchliwością ogólną i wybiórczą wrażliwością".
W psychologii budowano różne definicje potrzeb. Mimo różnorodności definicji i klasyfikacji potrzeb można zgodzić się z twierdzeniem, iż potrzeba jest czynnikiem dynaminizującym zachowanie ludzi, jest źródłem aktywności człowieka.
Na użytek tego opisu korzystam przede wszystkim z teorii potrzeb Maslowa. Według niego potrzeby ludzkie ułożone są w strukturze hierarchicznej, gdzie zaspokojenie potrzeb niższego rzędu prowadzi do pojawienia się potrzeb wyższego rzędu. Wymienia on następujące potrzeby podstawowe: fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości oraz potrzeby wyższe: uznania (szacunku), samourzeczywistnienia, wiedzy i zrozumienie oraz estetyczne.
Wymieniając potrzeby w układzie hierarchicznym, Maslow zakłada z góry, że warunkiem wykształcenia się potrzeby wyższej jest zaspokojenie potrzeby podstawowej.
Psychologowie definiując potrzeby utożsamiają je często z: nastawieniem, napięciem, postawą, motywem i popędem.
Irena Jundziłł stwierdza, że potrzeby to tendencje pobudzające osobnika do działania. Wyznaczają one konkretne motywy. Według autorki bardzo często potrzeba staje się samym motywem. Stąd często motywy uosabia się z potrzebami. Irena Jundziłł wyróżnia potrzeby biologiczne, społeczne i osobiste. W grupie potrzeb społecznych wyróżnia:
- potrzebę afiliacji,
- potrzebę przynależności uczuciowej,
- potrzebę miłości,
- potrzebę uznania i szacunku,
- potrzebę dominowania lub ulegania,
- potrzebę agresji.
Potrzeby osobiste powiązane są ściśle ze społecznymi. Do potrzeb osobistych należą:
- potrzeby poznawcze,
- potrzeby pozytywnej samooceny,
- potrzeby samo urzeczywistnienia,
- potrzeby estetyczne.
Kazimierz Obuchowski przeprowadził zasadniczą klasyfikację potrzeb powszechnych człowieka w następujący sposób:
- potrzeby fizjologiczne,
- potrzeby seksualne,
- potrzeby orientacyjne,
- potrzeby poznawcze,
- potrzeby kontaktu emocjonalnego,
- potrzeby sensu życia,
- potrzeby indywidualne.
Większość tych potrzeb jest wspólna wszystkim ludziom. Utrzymują się one przez całe życie. Jednak w zależności od wyposażenia jednostki, od oddziaływania środowiska, a przede wszystkim od wieku potrzeby podlegają rozwojowi i przekształceniom.
Z uwagi na to, iż człowiek stanowi jedność psychofizyczną tj. jego psychika i organizm są ze sobą ściśle powiązane, opisując mechanizmy powstawania i zaspokajania potrzeb psychicznych nie sposób pominąć potrzeb natury biologicznej. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb fizjologicznych może utrudniać wytworzenie się i prawidłowy rozwój potrzeb psychicznych. Twierdzenie, że niezaspokojenie potrzeb niższych (biologicznych) uniemożliwia powstawanie potrzeb wyższych (psychicznych) jest powszechnie znane. Jego prawdziwość nie budzi wątpliwości -permanentny i skrajny głód implikuje u osób doświadczających braku w tym zakresie podejmowanie aktywności w celu zaspokojenie tej właśnie potrzeby.
Kryterium ważności potrzeb.
Ponieważ potrzeby stanowią czynnik motywujący działanie człowieka, wobec tego jednostka dążyć będzie w pierwszej kolejności do zaspokojenia potrzeb najsilniej odczuwanych, a dopiero w dalszej - o mniejszej sile odczuwania. w ten sposób można określić kolejność zaspokajania potrzeb, opierając się na sile z jaką są one odczuwane. można więc powiedzieć, że potrzeby silniej odczuwane są ważniejsze i jako takie muszą być zaspokojone w pierwszej kolejności. Różna ważność potrzeb oceniana jest na ogół według jednego z trzech zjawisk, które mogą być traktowane jako swego rodzaju miara ważności potrzeb. Są to: wielkość nakładów, jakie jednostka jest skłonna ponieść dla zaspokojenia potrzeb; kolejność powstawania i zaspokajania potrzeb; wielkość przyjemności uzyskiwanej dzięki zaspokojeniu potrzeby lub też wielkość przykrości w razie rezygnacji z zaspokojenia.
Warto zauważyć, iż kolejność w jakiej wymienia się różne rodzaje potrzeb, odpowiada w pewnym zakresie podziałom dokonywanym według kryterium genezy, jako że na pierwszym miejscu znajdują się na ogół potrzeby o przewadze uwarunkowania biologicznego.
W ekonomii za przykład ujmowania potrzeb od strony ich ważności należy uznać cały kierunek subiektywistyczny, łącznia z jego współczesną odmianą, jaką jest tzw. ekonomia dobrobytu. Poszczególne potrzeby, a raczej dobra służące ich zaspokojeniu, próbuje się uszeregować według siły odczuwania potrzeb, opierając się na wielkości przyjemności, zadowolenia, szczęścia itp., jakie uzyskuje człowiek dzięki ich posiadaniu. W tym układzie użyteczność przedmiotów, a zwłaszcza ich końcową użyteczność, traktuje się jako miarę siły, ważności, niezbędności itp. potrzeby, którą dane przedmioty zaspokajają. Jednostka zaspokaja w pierwszej kolejności te potrzeby, których pokrycie daje jej największą przyjemność lub innymi słowy wybiera dobra o największej użyteczności krańcowej.
Na istnienie pewnej naturalnej kolejności w powstawaniu potrzeb wskazuje S. Jevons, formułując „prawo kolejnego powstawania potrzeb” i wymieniając następujące ich rodzaje poprzez określenie środków zaspokojenia:
1) powietrze,
2) pożywienie,
3) ubranie,
4) mieszkanie,
5) literatura,
6) przedmioty służące do ozdoby.
Według podobnej zasady dzieli potrzeby A. Marshall, wyodrębniając kolejno potrzeby:
1) pożywienie,
2) ubranie,
3) mieszkanie,
4) rozwijanie różnorodnej działalności.
Jednocześnie dokonuje on podziału rzeczy na niezbędne, konwencjonalnie niezbędne oraz zbytkowne (luksusowe). W odniesieniu do potrzeb mogłoby to oznaczać, że istnieją:
a) potrzeby o dużym znaczeniu, których zaspokojenie jest niezbędne,
b) potrzeby, których zaspokojenie jest konwencjonalnie niezbędne,
c) potrzeby, których zaspokojenie nie jest konieczne.
Ważność, czy też niezbędność zaspokojenia pewnych potrzeb musi mieć jakiś punkt odniesienia. Owym punktem może być cel lub cele działania człowieka. Można zatem wyodrębnić różne rodzaje potrzeb, opierając się na określeniu celu, którego realizacji służy zaspokojenie potrzeb (ważny jest związek potrzeb z celem, lub celami, oraz relacja między nimi).
Przykładem ujmowania potrzeb z punktu widzenia celu jest wspomniany już kierunek subiektywistyczny. Ogólny cel jest jeden - maksymalizacja przyjemności.
Z kolei za przykład rozróżniania potrzeb większej niż jeden liczby celów może służyć propozycja K. Zagórskiego. Korzyści (które można potraktować jako cele) można podzielić na cztery rodzaje, opierając się na następujących kryteriach:
- kryterium biologiczne; zaspokajanie pewnych potrzeb daje korzyści biologiczne (prawidłowe funkcjonowanie organizmu człowieka) - cel biologiczny,
- kryterium społeczne; zaspokajanie potrzeb umożliwia osiąganie pewnych korzyści społecznych (ułatwienie funkcjonowania człowieka jako jednostki społecznej) - cel społeczny,
- kryterium subiektywne; wartości, które dają osobista satysfakcję, zadowolenie mogą przynieść korzyść subiektywną - cel subiektywny,
- kryterium instrumentalne; wartości pomagające w osiąganiu
w przyszłości innych wartości, które przyniosą korzyść w jednym z trzech wyżej wymienionych znaczeń - cel instrumentalny.
Okres dojrzewania jako bardzo ważny okres w życiu młodego człowieka
Okres rozwoju dziecka następujący po młodszym wieku szkolnym nazywany jest dojrzewaniem lub dorastaniem. Dojrzewanie odnosi się do przemian biologicznych organizmu. Dorastanie to intensywny rozwój psychiczny i społeczny.
Przemiany zachodzące w organizmie dziewcząt i chłopców są bardzo intensywne. Dokonują się we wszystkich dziedzinach. Najważniejsze aspekty rozwoju to:
- dojrzewanie fizjologiczne,
- dorastanie społeczne,
- rozwój umysłowy,
- dojrzewanie emocjonalne.
Podczas dojrzewania dominującą rolę zajmuje życie uczuciowe. Przeżycia uczuciowe młodzieży cechuje pewna przesada i afektacja oraz duża zmienność, przechodzenie od zachwytu do pogardy, od zapału do zniechęcenia. Te stany emocjonalne cechuje nieokreśloność i mglistość. Duży wpływ na taką nieokreśloność nastrojów i życzeń ma popęd płciowy.
Charakterystyczna też jest bezprzedmiotowość uczuć u dorastających, ich doznawane uczucia radości i smutku nie wiążą się z określonym bodźcem.
J. Piaget zwraca uwagę na związek rozwoju uczuć i intelektu u dorastającej młodzieży. Zwłaszcza kształtowanie się uczyć wyższych uzależnia od rozwoju procesów intelektualnych i społeczno - kulturowych.
Podobnie M. Przetacznikowa stwierdza: "Warunki historyczno - społeczne, system wychowania w rodzinie i w szkole, nowe zadania i wymagania stawiane dorastającej młodzieży oddziałują niewątpliwie na jej życie uczuciowe. Wzorce i normy kulturowe, które dopiero teraz młodociani potrafią przyswajać sobie ze zrozumieniem, bardziej świadomie i krytyczne, wywołują u nich różne rodzaje przeżyć emocjonalnych. Kształtowaniu się postaw, przekonań i opinii towarzyszą uczucia moralne i intelektualne. Wytwarzanie się hierarchii, ocen, rzutujących na obraz świata jak i na samego siebie, stanowi również podłoże powstawania nowych jakości uczuciowych. Dzięki poszerzaniu się interakcji między młodocianymi a grupami socjalnymi, w których uczestniczą, rozwijają się również uczucia społeczne. Tak, więc uczucia, afekty, nastroje i namiętności przeżywane przez młodzież nie są zjawiskiem wyizolowanym z całokształtu jej życia psychicznego, lecz stanowią jego integralną część, włączoną w proces rozwoju osobowości, wielokierunkową działalność w różnych środowiskach".
Wiek dojrzewania charakteryzuje się szybkim i znacznym rozwojem umysłowym. Spostrzeżenia stają się dokładniejsze, wielostronne i bardziej świadomie ukierunkowane, planowe i systematyczne. Dorastający zaczynają się posługiwać w większej mierze pamięcią logiczną niż pamięcią mechaniczną. Pamięć mimowolna przekształca się w dowolną. Pogłębia się zdolność analizy i syntezy oraz rozwija się myślenie abstrakcyjne i logiczno dedukcyjne. Młody człowiek zaczyna rozumieć i posługiwać się pojęciami abstrakcyjnymi, takimi jak wolność, sprawiedliwość, prawda i tolerancja.
Również wyobraźnia odgrywa dużą rolę w kształtowaniu osobowości młodego człowieka. Przejawia się to w marzeniach i twórczości młodych. Najczęściej marzą oni o miłości, sławie, przygodach, podróżach, a także o własnej sytuacji rodzinnej i społecznej.
Dorastający chętnie oddają się twórczości pisząc wiersze, nowele, pamiętniki. Ich wyobraźnia również jest rozwijana poprzez książki, filmy, muzykę.
W tym wieku rodzi się lekceważący stosunek do innych, zwłaszcza dorosłych. Wpływ rodziny, dotąd tak olbrzymi, w miarę rozszerzania się kontaktów ze szerszym światem, stopniowo maleje. Jednak po okresie buntu i zrywania kontaktów uczuciowych z rodzicami, następuje powrót na łono rodziny. Zjawisko to wiąże się z odkryciem własnej indywidualności i odrębności.
Młodzież wtedy nie chce uznawać żadnych autorytetów i jest nastawiona buntowniczo do rodziców i wychowawców. W wieku tym budzi się i jest silnie odczuwana wielka wrażliwość i podatność na wszelkie wpływy środowiska i otoczenia. Charakter młodych urabiają: teatr, kino, pisma ilustrowane, a także przede wszystkim koledzy.
Związki przyjaźni zawarte w tym okresie są bardzo trwałe. Ta podatność na wpływy środowiska i otoczenia może pchnąć młodzież zarówno w kierunku czynów szlachetnych, jak i w kierunku czynów przestępczych.
Zachodzące w młodym człowieku istotne zmiany w ustroju i psychice są źródłem wielu niepokojów i konfliktów zarówno z sobą samym, jak i z otoczeniem. Właściwe zrozumienie tego faktu zarówno przez dorosłych, jak i przez młodzież ułatwiają bezbolesne przejście przez trudny okres dojrzewania.
1.4. Potrzeby psychiczne młodzieży
1.4.1.Potrzeba bezpieczeństwa
Potrzeba bezpieczeństwa należy do najważniejszych, najbardziej podstawowych potrzeb psychicznych. Niezaspokojenie tej potrzeby powoduje nie tylko doraźne przeżycia lękowe, prowadzić może do trwałych zaburzeń w funkcjonowaniu układu nerwowego, co skutkować będzie zaburzeniami w funkcjonowaniu emocjonalnym i społecznym, a niekiedy może też rzutować na sferę poznawczą człowieka. U podstawy wielu nerwic leży lęk, a genezy nastawień lękowych należy szukać we wczesnym dzieciństwie, w niewłaściwym zaspakajaniu potrzeby bezpieczeństwa przez rodziców i opiekunów.
Czynniki, które mogą szczególnie frustrować poczucie bezpieczeństwa u dzieci mogą mieć charakter biologiczny np. lęk przed bólem, chorobą, jak i charakter psychologiczny -lęk przed odrzuceniem rozpadem rodziny, przed samotnością.
Niewłaściwie funkcjonująca rodzina, w której dochodzi do sytuacji agresji i przemocy, bądź rozwodu rodziców, a także system rodzinny w którym rodzice prezentują różne strategie wychowawcze, stawiają odmienne, czasem wzajemnie wykluczające się wymagania, są czynnikami silnie frustrującymi potrzeby bezpieczeństwa dziecka. Niekiedy czynniki te dorosłemu obserwatorowi mogą wydawać się z pozoru mało stresogenne np. zmiany miejsca zamieszkania rodziny; prowadzić to może jednak do częstych zmian środowiska rówieśniczego dziecka, powodować sytuacje gdy dziecko nie ma możliwości zawierania trwalszych przyjaźni, czuje się outsiderem.
Obserwowanie przez dzieci lękowych nastawień swoich rodziców wobec otaczającego świata, podwyższonego niepokoju o siebie, swoich bliskich, o przyszłość może powodować przejmowanie tych skłonności przez dziecko, generuje niewłaściwy rozwój dziecka ze skłonnością w przyszłości do reagowania neurotycznego.
1.4.2.Potrzeba przynależności
Pierwszą grupą społeczną, do której dziecko przynależy jest rodzina. To ona w najpełniejszy sposób zaspakaja potrzebę bezpieczeństwa, bliższego kontaktu emocjonalnego a także wiele innych potrzeb. Pozycję dziecka w rodzinie charakteryzuje zależność od dorosłych. Pozycja zależności, podporządkowania odpowiada potrzebom małego dziecka. Sprawia, że dorośli pomagają, obsługują, czasem wyręczają, ponieważ dziecko nie jest zdolne do prowadzenia siebie samodzielnie. Potrzeba podporządkowania jest jednak zgodna z potrzebami dziecka do pewnych granic, które wyznacza przede wszystkim wiek dziecka, im dziecko starsze, im bardziej samodzielne i bardziej dojrzałe tym bardziej pragnie być niezależne, tym trudniej się podporządkowuje. Jeśli rodzice uwzględniają tę jego potrzebę czuje się ono w rodzinie dobrze, jego więź z rodziną, poczucie przynależności do niej nie są zagrożone.
Nie każde dziecko wraz z wiekiem odczuwa potrzebę uniezależnienia. Są osoby, którym odpowiada sytuacja zależności, uległości, podporządkowania, cechuje je niepełna dojrzałość społeczno - emocjonalna. Postawa taka jest wynikiem błędów wychowawczych rodziny, która niedostatecznie rozwijała potrzebę samodzielności dziecka, w której rodzice byli nadmiernie opiekuńczy, nie kształtowali jego poczucia tożsamości i odrębności od rodziców.
Rodzina nie jest jedyną grupą, do której człowiek przynależy. Dziecko wraz ze wzrostem i rozwojem odczuwa potrzebę przynależności do grupy rówieśniczej, klasowej, sąsiedzkiej. Przynależność ta nie zawsze ma charakter pozytywny. Szczególnie silna więź z nieformalną grupą rówieśniczą (o negatywnych wzorcach zachowań) i silna potrzeba przynależności do takiej grupy występuje u tych dzieci, które są zaniedbywane przez swoich rodziców, odrzucane przez nich. Dzieci takie to często dzieci nieakceptowane, takie, którym rodzice poświęcają za mało czasu, uwagi. Potrzeba przynależności bywa realizowana przez poszukiwanie grupy o negatywnych wzorcach postępowania, nie akceptowanych przez dorosłe autorytety. Realizując swoją potrzebę przynależności do takich nieformalnych grup czasami wystarczy upodobnić się do członków grupy, do której się należy, naśladować ich. Na potrzebie upodobnienia się do innych opiera się zjawisko mody na określone stroje, fryzury, posiadanie różnych przedmiotów, upodobnienia się sposobem bycia, używania określonych wyrażeń. Jednostka, która nie podporządkowuje się wymaganiom grupy, nie przejmuje jej reguł, może być przez nią odrzucona.
1.4.3.Potrzeba kontaktu
Z potrzebą przynależności bardzo silnie łączy się potrzeba kontaktu, która ujawnia się jako jedna z pierwszych potrzeb psychicznych u małego dziecka. W pierwszych latach życia dziecko manifestuje potrzebę bliskiego kontaktu przede wszystkim z dorosłymi, a początkowo z jedną tylko dorosłą osobą, którą zazwyczaj jest matka. Potrzeba kontaktu z dorosłymi w pierwszych latach życia dziecka zaspokajana jest wówczas, gdy dzieckiem zajmuje się osoba zaangażowana emocjonalnie, gdzie doświadcza ono przejawów serdeczności, troski.
Kontakt emocjonalny nabiera wraz z rozwojem dziecka charakteru dwustronnego. Dziecko nie tylko jest przedmiotem uwagi, troski, miłości ale uczy się zwracania uwagi na innych, okazywania najbliższym troski, współczucia na miarę swoich możliwości rozwojowych. Okazując dziecku zainteresowanie i miłość, zaspakajając jego potrzebę kontaktu emocjonalnego rodzice muszą pomagać w stopniowym przekształcaniu jego postawy egocentrycznej w uczenie się dostrzegania potrzeb innych.
Stopniowo wraz ze wzrastaniem i dojrzewaniem dziecka potrzebny jest mu nie tylko kontakt z rodzicami, ale i dalszymi członkami rodziny, z szerszym kręgiem osób, innymi rówieśnikami. Z czasem potrzeba kontaktów z rówieśnikami zdominuje potrzebę obcowania z rodzicami. Aby dziecko mogło zaspakajać swoją potrzebę kontaktu z rówieśnikami w sposób prawidłowy rodzice powinni pozwolić by przychodzili oni do domu, by dziecko mogło ich odwiedzać. Rodzice powinni wiedzieć, jak układają się kontakty własnego dziecka z rówieśnikami, czy nie jest tak że realizuje ono jedynie swoje osobiste, egoistyczne cele np. dominacji, przewodzenia czy potrafi dostrzegać potrzeby innych dzieci, dzielić się, współdziałać.
Potrzeba kontaktu społecznego z innymi rówieśnikami najsilniej przeżywana jest w wieku dorastania. Są one intensywne, obejmują kontakty koleżeńskie, przyjaźnie, udział w tzw „paczkach” oraz sympatie miedzy dziewczętami i chłopcami. Rodzice muszą rozumieć istnienie tej potrzeby, umożliwiać młodzieży jej zaspakajanie, czuwać nad tym, by dokonywała się ona w sposób prawidłowy, przynoszący radość i korzyści własnemu dziecku jak i jego koleżankom i kolegom. Pozornie rodzice wywierają niewielki wpływ na kontakty rówieśnicze dorastającej młodzieży. Jednak właściwie realizowane stosunki wewnątrzrodzinne i dobra atmosfera od pierwszych lat życia dziecka przygotowują je do obcowania i współdziałania z szerszym środowiskiem.
1.4.4.Potrzeba akceptacji
Równie ważna jak potrzeba przynależności i kontaktu emocjonalnego jest potrzeba akceptacji. Przejawia się ona w każdym okresie rozwoju człowieka nie tylko u dzieci i młodzieży, ale i u dorosłych. Każdy pragnie nie tylko pozostawać w bliskim kontakcie emocjonalnym z otoczeniem, nie tylko przynależeć do rodziny i innych grup społecznych lecz także zwracać na siebie uwagę, być pozytywnie ocenianym, coś znaczyć.
Potrzeba akceptacji jest szczególnie silna u małego dziecka. jest ono obiektywnie słabsze od otoczenia, wszystkie czynności wykonuje mniej sprawnie. Jeśli dorosły stale daje do zrozumienia dziecku, że jest nieumiejętne, krytykuje jego samodzielne poczynania bardzo łatwo może wytworzyć u dziecka poczucie małej wartości. Dziecko, szczególnie małe, nie potrafi przeciwstawić się ocenie dorosłych, jego samoocena kształtuje się pod wpływem ich opinii. Opinie i oceny rodziców powinny być formułowane stosownie, najsłuszniej jest poddawać ocenie poszczególne, konkretne zachowanie, czyn, wytwór pracy, próbować znaleźć pozytywne elementy. W najtrudniejszej sytuacji psychologicznej są te dzieci, których rodzice poddają negatywnej ocenie jego wszystkie właściwości psychiczne („bo ty się do niczego nie nadajesz”).
Niezaspokojenie potrzeby akceptacji powoduje napięcie psychiczne, pod którego wpływem dziecko często rezygnuje z wysiłku, dezorganizuje działania. Może wywołać w psychice dziecka trwałe skutki w postaci nie wytworzenia się poczucia własnej wartości.
Jeśli dziecko nie jest akceptowane w środowiskach, które mają dla niego największe znaczenie poszukuje grupy, w której łatwo może znaleźć uznanie (w nieformalnej grupie rówieśniczej). Trudno jest bowiem żyć bez doznawania choćby minimum akceptacji.
Przyczyny niezaspokojenia potrzeby akceptacji dziecka w rodzinie mogą być różnorakiego np.: nie planowanie dziecka, a w związku z jego urodzeniem pojawiające się komplikacje, konflikt między rodzicami i przypisywanie dziecku negatywnych cech partnera itp. Często brak akceptacji jest wynikiem wytworzenia przez rodziców pewnego idealnego obrazu dziecka, któremu ich potomstwo nie jest w stanie sprostać.
Akceptacja jest ważna nie tylko dla małego dziecka, ale też i dla młodzieży w wieku dorastania. Jest to okres szczególnie nasilonego samokrytycyzmu, który często bywa maskowany, ukrywany. Owa krytyczna postawa dotyczy zarówno własnej fizyczności (wyglądu, sprawności fizycznej) jak i innych umiejętności intelektualnych, uzdolnień artystycznych etc.
Słuszne jest stawianie dziecku wymagań, powinny być one jednak dostosowane do realnych możliwości dziecka. Negatywne uwagi rodzica powinny zawsze znajdować przeciwwagę w wyrazach uznania, w stosowaniu wzmocnień pozytywnych, które bardziej motywują do wysiłku człowieka na każdym etapie jego rozwoju.
1.4.5.Potrzeba poznawcza
Opisane do tej pory potrzeby: bezpieczeństwa, przynależności, akceptacji i kontaktu emocjonalnego należą do najważniejszych, najbardziej podstawowych potrzeb psychicznych, których zaspokojenie (bądź deprywacja) mają pierwszoplanowy wpływ na kształtowanie się sfery emocjonalnej dziecka, są bazą do kształtowania się dojrzałej osobowości człowieka dorosłego.
Ważną potrzebą w rozwoju jest potrzeba poznawcza. Małe dziecko eksploruje otoczenie - pragnie zobaczyć, dotknąć, sprawdzić co jest w środku. Niekiedy naraża się na przykre, bolesne przeżycia: kaleczy się, parzy, przewraca. Nieprzyjemne doświadczenia jedynie na krótko powstrzymują jego aktywność poznawczą, co wymaga od opiekunów wzmożenia opieki. Zadaniem dorosłego jest umożliwienie dziecku zaspokojenia potrzeby poznawczej, ułatwienia poznawania otaczającej rzeczywistości np. przez dostarczanie mu odpowiednich materiałów, zabawek edukacyjnych, podejmowanie aktywności, które stymulują rozwój poznawczy. Nie wszyscy zdają sobie w pełni sprawę z tego, jakie konsekwencje dla rozwoju małego dziecka pociąga za sobą nie dostarczenie mu dostatecznej ilości bodźców. W skrajnych przypadkach prowadzić to może do opóźnień rozwoju umysłowego.
Warunkiem zaspokojenia potrzeby poznawczej małego dziecka jest nie tylko liczba bodźców pobudzających jego aktywność poznawczą, lecz także obecność w jego życiu osób dorosłych, które pomagają mu, pośredniczą w poznawaniu świata. Dziecko rozwija, wzbogaca swoją wiedzę o rzeczywistości głównie dzięki temu, co dorośli mu powiedzą, wyjaśnią, pokażą.
1.4.6.Potrzeba aktywności
Potrzeba aktywności wiąże się z potrzebą poznawczą. Realizując swoje zainteresowania zarówno dziecko jak i dorosły zaspakajają obie te potrzeby równocześnie. Potrzeba aktywności, działania wyraża się bardziej w zamiłowaniach a potrzeba poznawcza bardziej w zainteresowaniach.
Niektóre dzieci przejawiają silniejszą potrzebę aktywności, inne natomiast słabszą. Różnice te wynikają m.in. z indywidualnych właściwości organizmu i układu nerwowego dziecka. Dzieci zdrowe, u których procesy nerwowe odznaczają się większą siłą i pobudliwością ujawniają większą potrzebę aktywności. Dorośli mogą pobudzać aktywność dziecka, stymulować ją, mogą też ograniczać, tłumić. Dorośli pobudzą aktywność dziecka zapewniając mu zewnętrzne warunki do zabawy, a w dalszych etapach rozwoju do innych rodzajów aktywności: nauki, realizacji zainteresowań, zamiłowań. Małe dziecko trzeba zachęcać do zabawy, uczyć je, objaśniać, pomagać. Dziecko, naśladując dorosłych, zaspokaja swoją potrzebę aktywności w sposób najbardziej korzystny dla swojego rozwoju.
W stosunku do wszelkiej aktywności dziecka, w tym także i zabawowej, rodzice mają zadanie nie tylko dostarczać bodźców z zewnątrz (np. zabawek), ale powinni też uczyć dziecko by realizowało swoją potrzebę działania we właściwy sposób. Dorośli powinni czuwać nad zabawą dziecka by była nie tylko swobodna, wesoła, ale także by była zorganizowana, doprowadzona do końca.
Niewłaściwe postępowanie wychowawcze rodziców może spowodować ograniczenie, stłumienie potrzeby aktywności. Dzieje się tak wówczas, gdy rodzice nie zapewniają dziecku warunków do zabawy, nie dają mu miejsca ani zabawek. Ponadto matka i ojciec mogą stawiać dziecku zbyt wysokie wymagania, żądając by zawsze było „grzeczne”, by było cicho, nie biegało, nie rozkładało zabawek lub by zachowywało się tak jakby było starsze, na wyższym poziomie rozwoju. Ograniczenie zaspokojenia potrzeby aktywności może zachodzić również wtedy gdy rodzice przejawiają w stosunku do dziecka postawę nadopiekuńczą - nie pozwalają dziecku wykonywać wielu czynności z obawy o to, że się przewróci, skaleczy, zmęczy, zaziębi. W takich warunkach dziecko albo podporządkowuje się rodzicom i staje się bierne, mało aktywne, albo buntuje się, przeżywa nieustanne konflikty, sytuacje napięcia.
Aktywność stanowi bardzo ważną potrzebę dziecka, ma duże znaczenie w każdym okresie jego życia. Rozwijanie jej, kształtowanie, ukierunkowywanie to jedno z ważniejszych zadań wychowania, które jest jednym z elementów przygotowania dzieci i młodzieży do samodzielnego, dorosłego życia.
Cele ludzkiego działania mogą być różne - nie tylko osiąganie wartości materialnych, lecz także intelektualnych, społecznych, moralnych. Ważne jest, aby dziecko miało okazję zetknąć się z ich bogactwem i różnorodnością, ważne jest także wdrażanie go jak najwcześniej do podejmowania wysiłku celowego, do aktywności pożytecznej, ukierunkowanej na zaspakajanie potrzeb własnych i potrzeb innych ludzi. Jeśli nauczymy dziecko doznawania radości z działania, zaspokoimy jego potrzeby i dobrze przygotujemy je do życia nie tylko pożytecznego, ale i szczęśliwego.
1.4.7.Potrzeba samodzielności
Potrzebę samodzielności ujawnia już małe dziecko, gdy np. chce samo budować z klocków, odrzuca rodzica usiłującego pomóc mu w ubieraniu się, chwyta za łyżkę by pokazać, że jest samodzielne przy jedzeniu. Rozwojowi potrzeby samodzielności nie sprzyjają nadopiekuńcze postawy rodziców. Dziecko przywykłe do nieustannego wyręczania w środowisku rodzinnym nie rozwija swojej potrzeby samodzielności, oczekuje pomocy, wyręki. Dorośli wychowujący dziecko powinni rozumieć i doceniać potrzebę samodzielności, powinni pomagać w jej rozwijaniu, nie wyręczać dziecka w tym, co może ono wykonać samo. Pomagać mu w stopniu minimalnym - tylko tyle, aby nie zniechęciło się, gdy trudność jest zbyt duża.
Okresem szczególnego nasilenia potrzeby samodzielności jest wiek dorastania. Już tylko krok dzieli młodzież od życia całkowicie samodzielnego, do którego trzeba się przygotować, realizując pewne jego elementy już teraz. Wskazana jest w tym okresie zmiana formy kontaktu z dzieckiem na takie, które nosi cechy relacji partnerskiej. Nie chodzi w tym o całkowite zniesienie dystansu między dzieckiem i rodzicami. Partnerstwo w pełnym znaczeniu nie jest możliwe - dzieli rodzica od dziecka różnica pokoleń, odmienna rola do wypełniania w rodzinie. W relacji partnerskiej pomiędzy rodzicami a dorastającym dzieckiem chodzi o to by bardziej brać pod uwagę zdanie dziecka, liczyć się ze zobowiązaniami i kontaktami pozarodzinnymi dorastających dzieci.
Młodzież w wieku dorastania dąży przede wszystkim do uzyskania przywilejów związanych z samodzielnością: decydowania o sposobie spędzania czasu wolnego, kontaktach rówieśniczych, wydatkowaniu kieszonkowego. Czasem ma potrzebę udziału w tym, co jest dostępne dla dorosłych: nieopowiadania się dokąd idzie i kiedy wróci, oglądania wszystkich filmów, palenia papierosów, picia alkoholu. Jednocześnie w zakresie przyjmowania na siebie obowiązków subiektywnie odczuwana potrzeba samodzielności przejawia się w stopniu znacznie mniejszym. Rodzice powinni starać się, by proces usamodzielniania przebiegał w równowadze: łączył w sobie elementy uzyskiwania przywilejów, ale i podejmowania pewnych zobowiązań na rzecz rodziny, pozostałych jej członków.
Zaspokajanie potrzeby samodzielności powinno mieć charakter wszechstronny i oprócz działania praktycznego obejmować również aktywność poznawczą oraz aktywność „samowychowawczą” -wzbudzać refleksyjność, zachęcać do samooceny, do analizy własnego postępowania.
Ważne jest by tak rozwijać potrzebę samodzielności, wzrostu, rozwoju dzieci, by była ona realizowana w sposób wszechstronny, by obejmowała wszystkie możliwości i uzdolnienia dzieci, ich właściwości psychiczne, by była to nie tylko potrzeba samodzielnego działania, lecz również potrzeba samorealizacji.
1.4.8.Potrzeba posiadania
Nie tylko dorośli, ale i dzieci pragną mieć różne przedmioty dla samej przyjemności ich posiadania. Większość tych przedmiotów służy zaspokojeniu różnych potrzeb biologicznych i psychicznych. Przez posiadanie różnych przedmiotów dzieci i młodzież zaspakajają także potrzebę zwracania na siebie uwagi innych, uznania z ich strony, stanowią one jeden ze środków zdobycia dla siebie dobrej pozycji w zespole rówieśników. Niektóre przedmioty zaspakajają także potrzeby estetyczne.
Niesłuszne jest rozbudzanie i umacnianie u dziecka potrzeby posiadania dla samego posiadania. Zdarza się, że rodzice nie wytwarzają u dziecka właściwego stosunku do posiadanych przedmiotów. Dziecko powinno nauczyć się je szanować, powinno się też nauczyć, że ma być rozsądnym użytkownikiem swoich rzeczy.
Rodzice winni w procesie wychowania zadbać również o to, by dziecko ciesząc się z posiadania i użytkowania rzeczy, które służą zaspokajaniu różnych potrzeb i sprawiają przyjemność nie chełpiło się nimi, by nie uważało siebie za więcej warte od innych, bo ma ładne ubranie, zabawki etc. Chodzi o to, by nie mierzyło wartości człowieka na podstawie tego, co posiada. Liczy się przecież to, jaki człowiek jest, co sobą reprezentuje, a nie jakie ma rzeczy i ile one kosztowały.
Ważne jest by rodzice uczyli dziecko dzielenia się posiadanymi przedmiotami, by dziecko rozumiało, że dobra materialne mają wartość o tyle, o ile służą ludziom, żeby zaspakajanie potrzeb otoczenia stało się potrzebą silniejszą od potrzeby posiadania.
Ważne jest też by kształtować stosunek dziecka do pieniędzy. Dziecko, które otrzymuje drobne kieszonkowe i któremu pozwolimy na wydawanie tej sumy ma szansę zrozumieć, że jeśli zaspokoi jedną swoją potrzebę kupując jakiś przedmiot może nie wystarczyć na realizację innej. Dzięki temu dziecko może nauczyć się gospodarować pieniędzmi, a nie wydawać je bezmyślnie.
1.4.9.Potrzeba seksualna
Wprawdzie potrzeba seksualna w formie ukształtowanej występuje dopiero u ludzi dorosłych, ale już w wieku dorastania zaczyna odgrywać ważną rolę w życiu młodego człowieka i w kształtowaniu jego osobowości. Aby ten proces przebiegał prawidłowo, młodzież musi być do niego przygotowana wcześniej. Przygotowanie to winno być prowadzone od pierwszych lat życia na równi z innymi dziedzinami wychowania. Największa rola w realizacji tego zadania przypada rodzinie.
Potrzeba seksualna jest zaliczana do grupy potrzeb biologicznych. Człowiek jednak stanowi jedność psychofizyczną i trudno jest wprowadzić ostre rozgraniczenie między potrzebami biologicznymi a psychicznymi. Powiązania między tymi dwoma rodzajami potrzeb w szczególny sposób obejmują potrzebę seksualną. Choć jest to potrzeba biologiczna u człowieka nie ogranicza się jedynie do sfery przeżyć somatycznych, jest ściśle powiązana z potrzebami psychicznymi.
Udzielania dziecku wiedzy i informacji na temat spraw płci nie należy odkładać do okresu dojrzewania. Niesie to ze sobą ryzyko, iż dziecko wcześniej zaczerpnie tę wiedzę ze źródeł niewłaściwych - od rówieśników, ze środków masowego przekazu, czasopism etc. Dorośli powinni troszczyć się o uświadomienie dziecka dostatecznie wcześnie. Informacje przekazywane stopniowo i w sposób rzeczowy, zgodny z prawdą, choć dostosowany do wieku rozwojowego, nie zawierające szczegółów są na ogół przyjmowane przez dzieci w sposób właściwy, nie towarzyszą im bowiem jeszcze przeżycia emocjonalne. Dzięki uzyskanej w ten sposób wiedzy dziecko łatwiej przeżywa wiek pokwitania i przemiany fizjologiczne organizmu oraz towarzyszące im zmiany psychiczne. Rola matki i ojca w tym okresie polega na dalszym uświadamianiu dziewcząt i chłopców, na kształtowaniu ich postaw, na przygotowaniu do życia w rodzinie i całej bogate problematyki, która wiąże się z tym życiem. Składa się na nią między innymi wybór partnera -przyszłej żony lub męża. Koniecznym warunkiem tego wyboru są kontakty koleżeńskie, sympatie młodzieży. Realizując te kontakty młodzież ma szansę uczenia się współpracy, współdziałania, poznaje wiążące się z tym radości ale i trudności, uczy się dostrzegania i respektowania potrzeb drugiego człowieka.
Najważniejszym elementem przygotowania młodzieży do przyszłego zaspakajania potrzeby seksualnej, ważniejszym od uświadomienia w zakresie fizjologii, jest wychowanie jej do miłości, wykształcenie umiejętności empatii, troski o drugiego człowieka, odpowiedzialności, umiejętności rezygnacji z własnych potrzeb na rzecz bliskiej osoby. Ważne jest wytworzenie u młodzieży przekonania, że problemy seksu stanowią tylko jeden z elementów miłości, że prawdziwa miłość to nie tylko zakochanie, zauroczenie, chwilowe uczucie lecz postawa, która rozwija się i kształtuje.
Wychowanie seksualne nie może być problemem oderwanym od pozostałych dziedzin kształtowania osobowości. Nie może być problemem oderwanym od wychowania moralno-społecznego. Czynnikiem, który wywiera największy wpływ na kształtowanie się przekonań dziecka na temat potrzeby seksualnej, jej zaspakajania, roli małżeństwa jest to, co dziecko przeżywa i obserwuje we wzajemnych relacjach własnych rodziców.
1.4.10.Potrzeba sensu życia
Potrzeba sensu życia przejawia się u człowieka dorosłego. Ludziom dorosłym nie wystarcza na ogół istnienie dla samego istnienia, nie wystarcza życie z dnia na dzień czy realizacja krótkofalowych celów. Dziecko, szczególnie małe, nie dostrzega natomiast w swoim działaniu celów dalszych, perspektywicznych, nie potrafi przewidywać odległych skutków swoich działań. Ponieważ jednak potrzeba sensu życia rozwija się stopniowo, nie pojawia się nagle, rozwija się w zależności od oddziaływania otoczenia, w tym głównie osób najbliższych, na dziecko ważne jest zajęcie się nią w opisie dotyczącym potrzeb psychicznych dzieci i młodzieży.
Już małe dziecko interesuje się przydatnością przedmiotów, racją ich działania, niejako sensem ich istnienia. Padają pytania „dlaczego?, po co?”. Codzienne czynności dziecka stanowią fragment większej całości, są podporządkowane jakiejś idei, z której dziecko nie zdaje sobie jeszcze sprawy. Uświadomienie tej idei przewodniej, tego sensu niektórych działań dziecka jest zadaniem rodziców. Uświadamia się dziecku np. potrzebę jedzenia owoców i warzyw, połykania witamin, poddawania się szczepieniom, dbania o stan zdrowia. Rodzice zachęcają dziecko do rozwijania, ćwiczenia fizycznego, ćwiczenia funkcji poznawczych, usprawniania umiejętności, uzdolnień. Używają do tego celu perswazji, rozmawiają, w wypowiedziach ukazują dziecku odległe cele ukierunkowane na realizację różnych wartości: pracy, twórczości, życia rodzinnego.
Należy jednak wskazać, iż same rozmowy z dzieckiem nie wystarczają. Musi ono widzieć, że podejmowane przez rodziców różne działania, codzienne czynności służą realizacji jakiś wartości: społecznych, duchowych, moralnych, estetycznych, intelektualnych. Wówczas rodzice będą mogli rozbudzić i rozwijać u dziecka potrzebę sensu życia, zachęcić je by nie zadawalało się życiem z dnia na dzień lecz dążyło do wypracowania koncepcji własnej roli w świecie.
Ogromna większość ludzi nie ma jednak okazji czy możliwości dokonywania wielkich czynów. Życie ich wydaje się być przeciętne. W każdym zwykłym, przeciętnym życiu mogą być realizowane wartości najcenniejsze: prawdy, dobra, piękna, miłości, działania na rzecz innych a równocześnie doskonalenia własnej osobowości.
Znaczenie zaspokojenia potrzeb dla prawidłowego rozwoju psychicznego dzieci.
Zaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka ma zasadnicze znaczenie dla jego pełnego, harmonijnego rozwoju. Najbliższe jego środowisko, które najlepiej zaspakaja jego potrzeby to środowisko rodzinne. Istota wpływu środowiska na rozwój psychofizyczny dziecka polega na tym, że dostarcza ono bodźców względnie stałych i powtarzających się w tej same kolejności. Na bodźce te dziecko reaguje za pośrednictwem układu nerwowego. Powtarzane stale reakcje utrwalają się w postaci nawyków, przyzwyczajeń, postaw. Wpływ otoczenia społecznego jest tym większy, im dziecko jest młodsze, im bardziej plastyczna jest jego psychika.
Rodzina jest dla dziecka środowiskiem naturalnym, w którym przebywa ono najczęściej. Atmosferę domu rodzinnego, uczucia pozytywne lub negatywne, odpychające dziecko od rodziców lub przyciągające do nich, odczuwa ono zanim zacznie rozumieć sens słów. Jednym z podstawowych zadań rodziny jest zaspokojenie potrzeb psychicznych dziecka. Bardzo ważną rolę odgrywa skład rodziny i jakość relacji wewnątrzrodzinnych. Dużo częściej sfrustrowane potrzeby psychiczne mają dzieci z rodzin rozbitych, w których dochodzi do konfliktów. Najlepsza pod względem wychowawczym jest rodzina pełna. Brak jednego z rodziców a także jedynactwo stanowią „mankament”, który może być wyrównany przez inne czynniki, takie jak dobra atmosfera, serdeczny stosunek do dziecka, właściwe oddziaływania wychowawcze.
Potrzeby fizjologiczne, a więc zaspokajanie głodu, pragnienia, odpowiedniej temperatury, snu są potrzebami podstawowymi. Jeżeli potrzeby fizjologiczne są względnie dobrze zaspokojone wówczas pojawia się nowy zespół potrzeb, między innymi potrzeba bezpieczeństwa.
Na poczucie bezpieczeństwa składają się dobre, niezaburzone kontakty ze środowiskiem, stopień odporności jednostki na nieuniknione w życiu frustracje, umiejętność dostosowania się do zmieniających się warunków środowiska bez rezygnowania z rozwoju indywidualnego. Wskaźnikiem potrzeby bezpieczeństwa jest u dziecka skłonność do pewnego niezakłóconego rytmu czy porządku. Dziecko potrzebuje środowiska zorganizowanego a nie chaosu, czynnikami silnie frustrującymi poczucie bezpieczeństwa są konflikty, separacja rodziców, śmierć osoby bliskiej.
Potrzeba przynależności, miłości i akceptacji sprzyja właściwemu kształtowaniu się poczucia własnej wartości, sprzyja też kształtowaniu się takich postaw jak empatia wobec innych, odpowiedzialność za losy najbliższych.
Zaspokojenie potrzeby szacunku prowadzi do kształtowania się poczucia pewności siebie, wartości, własnych kompetencji, a także poczucia że jest się pożytecznym i potrzebnym.
Od rozwoju i zaspokojenia potrzeby poznawczej i aktywności uzależniony jest rozwój intelektualny i społeczny dziecka, przygotowuje do samodzielnego podejmowania ról zawodowych, rodzinnych, społecznych.
Skutki niezaspokojenia potrzeb psychicznych
Przeszkody uniemożliwiające zaspokojenie potrzeb psychicznych określane są w literaturze jako frustracje. Mogą mieć one charakter wewnętrzny (konflikty wewnętrzne) i zewnętrzny. Konflikty wewnętrzne będą powstawały wówczas gdy zaspokojenie jednych potrzeb wyklucza zaspokojenie innych, gdy sposób zaspokojenia potrzeby przez jednostkę będzie niezgodny z oczekiwaniami jej środowiska zewnętrznego co powoduje odczuwanie wewnętrznego dyskomfortu jednostki.
Osoba, dążąc do zaspokojenia potrzeby stara się ominąć bądź usunąć przeszkodę. Dłużej utrzymujący się stan deprywacji potrzeb psychicznych, często powtarzające się sytuacje frustracyjne wytwarzają mechanizmy obronne takie m.in. jak agresja, apatia (rezygnacja), fantazjowanie, regresja.
Wytworzone mechanizmy obronne są próbą szukania środków zastępczych, usuwają nie zaspokojoną potrzebę, funkcjonują dzięki zniekształceniu rzeczywistości. Z czasem mechanizmy obronne utrwalają się, funkcjonując jako osobne nastawienie. Utrwalone mechanizmy obronne uniemożliwiają wykorzystanie wiedzy i doświadczenia w uczeniu się sposobów zaspakajania potrzeb, kształtowaniu nowych potrzeb psychicznych, sprzyjają kształtowaniu się osobowości niedojrzałej.
W przypadku napotkania przeszkody uniemożliwiającej człowiekowi zaspokojenie potrzeby powstaje stan frustracji odczuwany subiektywnie jako przykre napięcie emocjonalne. Człowiek stara się usunąć ten przykry stan albo zapobiec mu poprzez bądź pokonanie lub ominięcie przeszkody i osiągnięcie celu zaspakajającego potrzebę, bądź jeśli potrzeba jest słaba, mało ważna, poprzez zrezygnowanie z jej zaspokojenia albo zaspokoić przez osiągnięcie innego celu.
W wyniku nastawienia na przeszkodę mogą powstawać zmiany albo nawet zaburzenia w zachowaniu, będące doraźnymi skutkami frustracji. Należą do nich m.in.:
· agresywne zachowania których celem jest zniszczenie przeszkody powodującej frustrację (agresja może być ukierunkowana na świat zewnętrzny, na przeszkody rzeczywiste, wyobrażone lub też może przybierać charakter autoagresji),
· regresja, która jest zachowaniem nieadekwatnym do poziomu dojrzałości umysłowej i emocjonalnej, jest jakby cofaniem się do wcześniejszego etapu rozwoju,
· represja (wyparcie) która jest nieświadomym „zapominaniem” o rzeczach przykrych, co chroni przed odczuwaniem frustracji.
· racjonalizacja, która polega na przypisywaniu swojemu, czasami niewłaściwemu zachowaniu, jakichś społecznie akceptowanych motywów będących niejako wytłumaczeniem - racją tych zachowań,
· projekcja która polega na przypisywaniu innym ludziom własnych cech, stanów psychicznych dla uzasadnienia słuszności postępowania w stosunku do innych
· fantazja może występować wówczas gdy w rzeczywistości człowiek nie może osiągnąć celu zaspakajającego jego potrzebę, może to uczynić w wyobraźni.
Trwałe następstwa frustracji występują zazwyczaj w przypadku długotrwałej i często powtarzającej się frustracji. Może to prowadzić do tzw. nieprzystosowania. Uważa się, że złe przystosowanie jest wynikiem frustracji permanentnej, polegającej na niezaspokojeniu większości potrzeb. Objawy złego przystosowania to m.in. poczucie niższej wartości, depresja, poczucie niesprawiedliwości, przewrażliwienie, zależność w stosunkach międzyludzkich, obawa przed niepowodzeniami, nieokreślony lęk w nowych sytuacjach, poczucie izolacji, agresywność, nieliczenie się z normami i innymi regulatorami życia społecznego.
A. H. Maslow: Motywacja i osobowość, Instytut Wydawniczy PAX ,Warszawa 1990r., s. 14.
I. Jundziłł: Środowiskowy system wychowawczy, WSiP, Warszawa 1992, s. 21.
K. Obuchowski: Galaktyka potrzeb, Zysk i Ska, Poznań 2000, s. 33.
I. Jundziłł: Środowiskowy system wychowawczy, WSiP, Warszawa 1992, s. 64.