• Mgr Nina Dobrzyńska

OCHRONA RÓŻNORODNOŚCI BIOLOGICZNEJ OBSZARÓW WIEJSKICH W POLSCE

1. Wstęp

Po 1 maja br. rozpoczął się trudny proces zmian na wsi polskiej, przed którą otworzyły się szanse, a także zagrożenia związane z wejściem do Unii Europejskiej. Wieś ta jest ewenementem w skali Europy, bowiem szczególny splot okoliczności uchronił ją zarówno przed doktrynalną kolektywizacją, jak i rynkową farmeryzacją. W efekcie jest ona największą ostoją różnorodności biologicznej otwartych krajobrazów na kontynencie europejskim, a jednocześnie - w niektórych aspektach - skansenem XIX-wiecznej struktury agrarnej. Niewątpliwie jest to wartość ze wszech miar godna ochrony poprzez odpowiednie instrumenty, w tym wiele nowych możliwości pojawia się dzięki naszemu członkostwu w Unii Europejskiej.

2. Zagrożenia różnorodności biologicznej obszarów wiejskich

• Jednym z poważnych zagrożeń bioróżnorodności obszarów wiejskich jest odłogowanie. Grunty odłogowane to grunty orne, na których zaniechano użytkowania rolniczego przez okres dłuższy niż dwa lata. W 2002 r. powierzchnia odłogów i ugorów wyniosła w Polsce 2,3 mln ha, tj. 17,6% ogólnej powierzchni gruntów ornych. W niektórych regionach, gdzie przeważały użytki zielone, nastąpiła całkowita regresja rolnictwa, w innych regionach rolnicy przenieśli się na żyźniejsze siedliska, położone np. na obszarach zmeliorowanych.

• W związku z modernizacją metod hodowli bydła oraz ze spadkiem pogłowia, na terenach słabiej rozwiniętych zmniejszyło się też zapotrzebowanie na turzyce i trawy o niskiej wartości paszowej, tradycyjnie używane jako ściółka dla bydła. Doprowadziło to do całkowitego już niemal zaniku łąk jednokośnych, na których następuje obecnie szybka sukcesja roślinności. Z podobnych powodów zaprzestaje się też pastwiskowego użytkowania nieurodzajnych gruntów, w tym np. muraw ciepłolubnych, których wyjątkowa flora i fauna były uzależnione dotychczas od prowadzenia ekstensywnego wypasu. Na łąki wkraczają inwazyjnie wysokie gatunki roślin (trzcina, zakrzaczenia i ziołorośla), z którymi gatunki niskie przegrywają konkurencję o światło i składniki pokarmowe.

• Faza sukcesji, jaka następuje po zaniechaniu użytkowania, oznacza drastyczne załamanie się różnorodności gatunkowej w ekosystemie bagiennym. Zasiedla go wówczas kilka pospolitych gatunków ptaków i niewiele więcej pospolitych gatunków roślin naczyniowych.

Bardzo niekorzystny jest nieprzerwany odpływ wody ze zmeliorowanych obszarów dolinowych, powodowany brakiem urządzeń piętrzących na rowach odwadniających. Oznacza to, że większość siedlisk hydrogenicznych w kraju jest bezcelowo odwadniana w ciągu całego roku. Odpowiednio zorganizowane nawodnienia realizuje się tylko sporadycznie. Tymczasem prawidłowo prowadzone nawodnienia mogą m.in. zapewnić egzystencję bogatym biocenotycznie łąkom wilgotnym - obecnie coraz rzadszym w kraju.

Niecelowe odwodnienia, stymulowane ocieplaniem się klimatu, powodują wzrost mineralizacji gleb organicznych, czasem również wzrost zasolenia gleb, nieodwracalne zanikanie siedlisk gatunków mokradłowych (flory i fauny), spadek różnorodności gatunkowej. W przypadku łąk osuszanie prowadzi do drastycznego zubożenia awifauny, w szczególności do wycofania się gatunków najcenniejszych. Przyspiesza także zarastanie łąk przez krzewy i drzewa, prowadząc do szybkiej utraty siedliska. Również w przypadku gruntów ornych meliorowanie i osuszanie istniejących oczek wodnych i mokradeł, niekiedy połączone z ich zasypywaniem - powoduje bardzo silne zubożenie awifauny lęgowej.

Skutki przesuszenia bardzo wyraźnie odzwierciedla stan krajowej fauny, wśród której zagrożone jest wszystkich 18 występujących w Polsce gatunków płazów oraz 9 gatunków gadów występujących w siedliskach mokradłowych. Płazy są zagrożone wskutek likwidowania i zaniku drobnych, podsychających latem akwenów, a ponadto w wyniku stosowania środków chemicznych w rolnictwie, jak również przez sztuczne bariery dla ich naturalnych migracji, tworzone przez szlaki komunikacyjne, szczególnie drogi o dużym natężeniu ruchu.

Zjawiskiem o zasięgu globalnym jest eutrofizacja. W obrębie obszarów rolniczych zjawisko to dotyczy szczególnie cennych łąk turzycowo-mszystych, które ulegają przeżyźnieniu azotem na skutek murszenia gleb torfowych, podsychających w wyniku ocieplenia klimatu oraz ogólnego deficytu wody. Ubogie murawy na glebach mineralnych narażone są na depozycję biogenów z powietrza. Powszechnym zjawiskiem jest użyźnianie nisko położonych siedlisk zmywami z pól i zagród, choć w miarę porządkowania gospodarki wodno-kanalizacyjnej i poprawy warunków przechowywania nawozów sytuacja w tym zakresie powinna ulegać stopniowej poprawie.

Silnie zagrożone eutrofizacją na skutek spływu biogenów są akweny śródpolne, w tym unikalne ekosystemy tzw. jezior "lobeliowych" spotykanych głównie na Pojezierzu Pomorskim. Ekosystemy tego rodzaju są szczególnie podatne na przeżyźnienie, a żyjące w nich gatunki mają niewielką odporność na zmiany środowiska. Podobnie zagrożone są jeziora dystroficzne, wrażliwe na zmiany stosunków wodnych i eutrofizację. W związku z tym do najbardziej zagrożonych zalicza się zbiorowiska podwodnej roślinności “lobeliowej”, bardzo rzadkie są już zbiorowiska grzybieni północnych, grążela drobnego, grzybieńczyka i kotewki orzecha wodnego ze względu na stały ubytek małych, płytkich jeziorek.

Z ornitologicznego punktu widzenia eutrofizacja prowadzi do szybszego wzrostu i większego zwarcia łodyg runi łąkowej, co może okazać się zgubne dla ptaków związanych z ekstensywnymi łąkami. Gęsta, zwarta ruń rozwijająca się w takich warunkach jest niekorzystna, ponieważ:

• jest niedostępna dla ptaków, które nie mogą wylądować wśród gęstych, wysokich łodyg (np. skowronek) i dostać się do poziomu gruntu, gdzie można założyć gniazdo lub znaleźć pokarm;

• utrudnia lub uniemożliwia przeciskanie się między łodygami ptakom naziemnym (derkacz, przepiórka, kuropatwa);

• utrudnia rozwój chwastów pod jej okapem na skutek zacienienia, redukując w ten sposób bazę pokarmową ptaków - nasiona chwastów oraz owady żerujące na chwastach.

Można przewidywać, że równolegle zachodzącym zjawiskiem będzie intensyfikacja rolnictwa, co wiąże się przede wszystkim ze zmianami ekonomicznymi w następstwie integracji z Unią Europejską. Wynika z tego szereg procesów niekorzystnych dla bioróżnorodności. Nie wnikając bliżej w mechanizmy ekonomiczne trzeba podkreślić, że tzw. Wspólna Polityka Rolna doprowadziła kraje Europy Zachodniej do olbrzymich strat przyrodniczych, przynosząc w zamian kłopotliwą nadprodukcję żywności.

Intensyfikacja rolnictwa i związane z nią, opisane dalej zjawiska, stoi w sprzeczności z priorytetami ochrony przyrody. Tak np. priorytety ochrony ornitofauny to:

• na trwałych użytkach zielonych:

• utrzymanie lub zwiększenie areału łąk i pastwisk, w szczególności łąk zalewowych i wielkopowierzchniowych pastwisk wspólnotowych (wygonów);

• a na gruntach ornych:

• zmniejszenie udziału gruntów ornych w krajobrazie na korzyść trwałych użytków zielonych i siedlisk marginalnych;

• utrzymanie lub zwiększenie powierzchni śródpolnych zbiorników wodnych (oczek, mokradeł, zabagnień);

• utrzymanie lub zwiększenie powierzchni miedz, ugorów i innych stref buforowych porośniętych spontaniczną roślinnością zielną;

• utrzymanie powierzchni zajmowanej przez zadrzewienia i zakrzewienia;

• utrzymanie możliwie dużej różnorodności upraw w obrębie sąsiadujących działek

Towarzyszący intensyfikacji upraw wzrost stosowania pestycydów wiąże się ze zwiększonym prawdopodobieństwem zatrucia dzikich zwierząt (nie będących szkodnikami w rozumieniu rolnika), zanikaniem siedlisk i bazy pokarmowej wielu gatunków, zaburzeniami w sieciach troficznych, nabieraniem odporności przez niektóre zwalczane gatunki.

Z punktu widzenia ekonomicznego główną słabość polskiego rolnictwa stanowi rozdrobnienie struktury obszarowej gospodarstw. Ma to wielorakie skutki ekonomiczne i społeczne: stanowi o niskim dochodzie rolników i ich rodzin, uniemożliwia akumulację kapitału niezbędnego dla podjęcia inwestycji mogących podnieść efektywność gospodarstw. Rolnik wytwarzający niewielkie ilości produktów w dużym asortymencie ma trudności z utrzymaniem wysokiej jakości (dotyczy to zwłaszcza mleka) i zbytem produkcji.

Nieuchronne więc w warunkach naszego kraju i bardzo potrzebne polskiemu rolnictwu scalanie gruntów, które wywoła między innymi wypłacanie rolnikom rent strukturalnych w ramach Planu Rozwoju Obszarów Wiejskich, spowoduje stopniowe zanikanie struktur liniowych i drobnopowierzchniowych - miedz, szpalerów drzew, drobnych cieków i oczek wodnych, pasm szuwarów, ziołorośli, a w efekcie spadek zróżnicowania krajobrazu i różnorodności gatunkowej, zwłaszcza, że odbywać się będzie równolegle ze wzrostem nawożenia, mechanizacji oraz stosowania pestycydów. Wymienione elementy krajobrazu mają decydujące znaczenie dla różnorodności gatunkowej ptaków. Powstające rozległe monokultury niektórych popularnych upraw (np. kukurydzy, rzepaku) charakteryzują się bardzo nielicznym występowaniem ptaków, należących z reguły do kilku zaledwie gatunków.

Intensyfikacja rolnictwa w połączeniu ze scalaniem gruntów - określane jako farmeryzacja, związane jest ze zmniejszaniem się mozaiki siedlisk oraz zajmowaniem nowych terenów pod uprawy, w tym także zamianę użytków zielonych na grunty orne. Oznacza to ograniczenie powierzchni naturalnej i półnaturalnej przyrody, zanikanie zadrzewień śródpolnych, oczek wodnych, miedz, wypadanie gatunków towarzyszących uprawom (zarówno roślin - np. chwastów, jak i zwierząt), izolację populacji dziko żyjących gatunków w enklawach, a także zwiększenie erozji.

Zwiększanie udziału upraw ozimych w miejsce jarych niekorzystnie oddziałuje na ptaki, gdyż wczesną wiosną łany upraw ozimych są z reguły zbyt wysokie i zbyt gęste, by typowo polne ptaki (np. skowronek, czajka) mogły w nich założyć swe gniazda. Gatunki te chętnie zakładają gniazda w zbożach jarych.

Zmniejszanie udziału ściernisk pozostawianych na okres zimy powoduje kurczenie się bazy pokarmowej ptaków zimujących na polach. Większość z nich jesienią i zimą odżywia się nasionami chwastów porastających ścierniska i nasionami zboż rozsypanych przy jego sprzątaniu. Odstępowanie od pozostawiania ściernisk idzie z reguły w parze ze stosowaniem upraw ozimych.

Zwiększające się pogłowie bydła wymusza intensyfikację produkcji masy roślinnej na użytkach zielonych. Nadmierny wzrost obsady zwierząt (na jednostkę powierzchni) oznacza eutrofizację spowodowaną pozostawianymi przez zwierzęta odchodami, zwiększoną erozję gleb, ekspansję kilku gatunków roślin nie zjadanych przez zwierzęta i spadek bogactwa gatunkowego pastwisk. Wzrost obsady krów na pastwiskach prowadzi do wysokich strat w lęgach łąkowych ptaków i ich wycofywania się z zajmowanych terenów.

Specjalizacja w nowoczesnej produkcji zwierzęcej jest zagrożeniem dla zachowania istniejącej różnorodności zwierząt gospodarskich. Produkcja intensywna, prowadzona metodami przemysłowymi, oparta jest bowiem na niewielkiej liczbie wysokowydajnych ras, które przez wiele pokoleń były intensywnie selekcjonowane w kierunku jednostronnej użytkowości (mlecznej, mięsnej, nieśnej), przy wysokim poziomie żywienia i w ściśle kontrolowanych warunkach środowiskowych. Stanowi to poważne zagrożenie dla zachowania lokalnych ras, odznaczających się niższą użytkowością jednostkową, ale za to doskonale przystosowanych do miejscowych, często trudnych warunków środowiskowych (klimatu, gleb, ukształtowania terenu), ograniczonych i ubogich zasobów paszowych oraz prymitywnych systemów chowu.

Ze wzrostem obsady zwierząt związane jest zwiększenie częstotliwości koszenia, oznaczające eliminację gatunków późno kwitnących oraz związanej z nimi fauny bezkręgowej, promowanie jedynie kilku gatunków traw, redukcję lub eliminację ptactwa lęgowego łąk. Przykładem najbardziej zagrożonego typu cennych przyrodniczo łąk są łąki trzęślicowe - ekosystem bardzo bogaty florystycznie, a związany ze specyficznym systemem gospodarczym - wczesnojesiennym koszeniem runi na ściółkę, co daje możliwość rozwoju rzadkim gatunkom późno dojrzewającym.

Mechanizacja gospodarki łąkarskiej oznacza degradację struktury gleby i ubytek warstwy glebowej, niszczenie struktury roślinności i redukcję drobnej fauny na łąkach, zwłaszcza bagiennych i ciepłolubnych. Wzrost mechanizacji stanowi oczywisty czynnik zagrożenia dla ptaków, których lęgi narażone są na zniszczenie wskutek rozlicznych zabiegów agrotechnicznych prowadzonych przy pomocy wydajnego i szybko poruszającego się sprzętu. W trakcie pokosu może ginąć kilkadziesiąt procent piskląt znajdujących się na działce.

Zamiana trwałych użytków zielonych na grunty orne to bezpowrotne zanikanie specyficznych ekosystemów i środowiska życia wielu gatunków związanych z kośno-pastwiskowym użytkowaniem oraz zwiększenie degradacji gleb.

Chemizacja rolnictwa, w tym zwiększenie stosowania środków ochrony roślin oraz nawozów oznacza wypadanie gatunków towarzyszących uprawom (zarówno roślin, np. chwastów, jak i zwierząt), zmianę warunków siedliskowych (eutrofizację), a w efekcie przekształcanie ekosystemów i wypadanie gatunków wrażliwych. Nawozy sztuczne, przedostając się do wód gruntowych mogą powodować zmiany nawet w odległych przestrzennie ekosystemach. Środki ochrony roślin niekorzystnie oddziałują na populacje ptaków, zarówno bezpośrednio - zabijając ptaki lub obniżając ich rozrodczość - jak też i w sposób pośredni i bardziej niebezpieczny - drastycznie redukując ilość dostępnego pokarmu. Większość ptaków krajobrazu rolniczego odżywia się pokarmem zwierzęcym, przede wszystkim owadami. Spora część ptaków polnych to ziarnojady, uzależnione przez większość roku od nasion chwastów, jednak w okresie karmienia piskląt przestawiające się na dietę złożoną z owadów. Zarówno herbicydy, jak i insektycydy mają więc zabójcze działanie na populacje ptaków polnych. W szczególności, rozległe efekty przynosi stosowanie herbicydów, które niszcząc chwasty, redukują liczebność uzależnionych od nich owadów, stanowiących z kolei pokarm ptaków.

Przebieg procesu intensyfikacji rolnictwa w Polsce, związany z mechanizmami unijnymi, jest obecnie trudny do przewidzenia i niekoniecznie musi mieć charakter gwałtowny. Na przeszkodzie stanie zapewne „zacofanie” strukturalne polskiej wsi, w tym znaczne rozdrobnienie własnościowe i przeludnienie, co spowolni proces farmeryzacji pozostającej w sprzężeniu zwrotnym z intensyfikacją.

3. Najważniejsze instrumenty ochrony różnorodności biologicznej obszarów wiejskich w Polsce

W „Strategii ochrony i umiarkowanego użytkowania różnorodności biologicznej wraz programem działań", zatwierdzonej przez Radę Ministrów w 2003 roku, w odniesieniu do sektora rolnego, położono nacisk na realizację następujących zadań:

• zachowanie agro-bioróżnorodności w warunkach gospodarki rolnej;

• ograniczenie zanieczyszczeń związkami biogennymi pochodzenia rolniczego i środkami ochrony roślin, które prowadzą do degradacji siedlisk i eliminacji wielu cennych gatunków roślin i zwierząt;

• zwiększenie zróżnicowania strukturalnego siedlisk w krajobrazie rolniczym, które decydują o zdolności do buforowania negatywnych zjawisk i stwarzają możliwości przemieszczania się organizmów w przestrzeni;

• opracowanie mechanizmów przekazywania gruntów rolnych na cele ochrony przyrody;

• podniesienie świadomości ekologicznej.

Dotychczas stosowane instrumenty w Polsce były - wobec omówionych w poprzednim rozdziale zagrożeń - niewystarczające. Większość inicjatyw polityki środowiskowej dotyczyła działań prawnych i związanych z planowaniem przestrzennym (np. tworzenie obszarów chronionych, czy zakaz stosowania pewnych praktyk rolniczych, takich jak wypalanie traw), które okazały się w praktyce mało skuteczne. Wprowadzane ograniczenia i nakazy na terenach obszarów chronionych często wywoływały sprzeciw wiejskich społeczności. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy było to, że lista zachęt finansowych wdrażanych w sektorze rolniczym była stosunkowo krótka, jak również zasięg oddziaływania tych instrumentów jest bardzo ograniczony.

Bodźce ekonomiczne, dostępne obecnie dla rolników indywidualnych, zostały wprowadzone w celu zachowania lokalnych ras zwierząt gospodarskich, przynosząc pozytywne efekty mimo niepełnych rekompensat. Od 1999 roku dotowane jest również rolnictwo ekologiczne, co doprowadziło do zwielokrotnienia w krótkim czasie liczby gospodarstw ekologicznych. Uruchomiono też system zachęt w zakresie zalesiania gruntów rolnych należących do prywatnych właścicieli. Realizowane są również projekty z dotowaniem inwestycji pro-środowiskowych, aranżowane z inicjatywy agencji rządowych i organizacji pozarządowych, które mają raczej charakter pilotażowy bez perspektyw stałego finansowania.

Pewne efekty można odnotować w kształtowaniu świadomości ekologicznej społeczności zamieszkującej obszary wiejskie ze względu na stosunkowo długi już okres propagowania idei rozwoju zrównoważonego i aktywizację organizacji pozarządowych. Jednakże niski poziom ogólnej edukacji mieszkańców wsi jest powodem, że wysiłki na rzecz podnoszenia kultury rolnej i przestrzegania standardów ekologicznych długo jeszcze powinny pozostać priorytetem wszelkich działań.

Przedsięwzięcia jednorazowe podejmowane na rzecz ochrony różnorodności biologicznej w ostatnich latach to:

• odtwarzanie lub renaturyzacja siedlisk, poprawa warunków egzystencji gatunków zagrożonych;

• zakup lub dzierżawa ziemi na rzecz ochrony przyrody;

• wprowadzanie infrastruktury służącej poprawie świadomości ekologicznej (centra informacyjne, punkty obserwacyjne, gospodarstwa demonstracyjne;

• tworzenie miejsc pracy związanych z ochroną różnorodności biologicznej;

• inwentaryzacja zasobów różnorodności biologicznej;

• sanitacja obszarów wiejskich.

Przedsięwzięcia o charakterze ciągłym na rzecz ochrony różnorodności biologicznej to:

• realizacja programów ochrony siedlisk i gatunków chronionych;

• monitoring przyrodniczy;

• wieloletnie umowy z posiadaczami ziemi, którzy uczestniczą w programach ukierunkowanych na ochronę środowiska i różnorodności biologicznej;

• materiały informacyjne i akcje promocyjne;

• sterowanie ruchem turystycznym;

• szkolenia i edukacja.

Wdrożenie w życie wszystkich zadań związanych z ochroną różnorodności biologicznej wymaga wprowadzenia rozwiązań systemowych, począwszy od usprawnienia systemów zarządzania, rozbudowania aparatu administracyjnego, powołania nowych służb lub wzmocnienie kadrowe istniejących, aktywizację organizacji lokalnych działających zarówno w układzie pionowym (np. organizacje ogólnoeuropejskie, regionalne, krajowe wzajemnie ze sobą powiązane), jak i poziomym (np. współpraca uczonych różnych państw, ekspertów organizacji pozarządowych). Dopiero współdziałanie na wszystkich szczeblach i integracja różnych instrumentów może zaowocować w formie długotrwałej i skutecznej polityki ochrony i zachowania różnorodności biologicznej w rolnictwie. Bez wsparcia finansowego budżetu Unii Europejskiej trudno będzie zrealizować taki scenariusz.

Do nowych bodźców ekonomicznych, mających najważniejsze bezpośrednie i pośrednie znaczenie dla realizacji celów ochrony różnorodności gatunków i siedlisk, które mogą być wdrażane po wejściu Polski do UE, należy zaliczyć 8 działań (tab. 1).

Tab. 1. Zestawienie działań służących ochronie różnorodności biologicznej na obszarach rolnych (gwiazdką oznaczono działania uwzględnione w programach na lata 2004-2006).

Działania służące ochronie różnorodności biologicznej	Działania służące ochronie środowiska
Wspieranie inwestycji służących odtwarzaniu lub przywróceniu utraconych zasobów przyrodniczych (art. 33 Rozp. 1257/99)	Inwestycje w gospodarstwach rolnych służących ochronie środowiska (Rozdział I Rozp. 1257/99) Dostosowanie gospodarstw do standardów UE
Zalesianie gruntów rolnych (art. 31 Roz. 1257/99)	Wspieranie gospodarstw na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania
Rekompensaty na obszarach, na które nałożono prawne ograniczenia (art. 16 Rozp. 1257/99)	Wspieranie systemu doradztwa rolniczego
Wspieranie przedsięwzięć rolnośrodowiskowych	Wspieranie produktów, które zostały wyprodukowane w sposób przyjazny środowisku

W pierwszym okresie członkostwa Polski w strukturach UE (2004-2006) będą realizowane tylko niektóre z nich: zalesienia gruntów rolnych, przedsięwzięcia rolnośrodowiskowe (w tym ochrona zasobów genetycznych i rolnictwo ekologiczne), inwestycje w gospodarstwach, wspieranie gospodarstw na obszarach o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), dostosowanie gospodarstw do standardów UE, wspieranie systemu doradztwa rolniczego. Instrumenty te będą realizowane w ramach dwóch programów, które są przygotowane przez Ministerstwo Rolnictwa, a będą wdrażane głównie przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa. Są to:

• Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2004-2006 (PROW) [Plan Rozwoju... 2004];

• Sektorowy Program Operacyjny „Restrukturyzacja i modernizacja rolnictwa oraz rozwój obszarów wiejskich” (SPO) [Sektorowy Program... 2004].

Na sfinansowanie obydwu programów w latach 2004-2006 zaplanowano środki o wysokości ponad 5 mld Euro (PROW - 3,2 mld Euro, zaś SPO - 1,8 mld Euro), przy czym tylko ok. 20% będzie pochodziło z budżetu państwa. O sposobie, w jaki te środki zostaną wykorzystane, decydują państwa członkowskie UE. Właściwe zaplanowanie i wykorzystanie tych funduszy będzie zadaniem o kluczowym znaczeniu dla rozwoju wsi i rolnictwa.

Najważniejszym nowym instrumentem realizacji Strategii jest Krajowy Program Rolnośrodowiskowy.

3.1. Krajowy Program Rolnośrodowiskowy

Program Rolnośrodowiskowy został stworzony na podstawie rozporządzeń wspólnotowych. Określają one ramy programów rolnośrodowiskowych, tzn. cele, ogólne warunki uczestnictwa i realizacji, szczegóły dotyczące płatności, kwestie monitoringu i oceny oraz przepisy administracyjne.

W Polsce wdrożenie Programu będzie przebiegało etapami, począwszy od 5% użytków rolnych w latach 2004-2006. Średnia stawka pomocy finansowej będzie wynosić około 500 zł/ha/rok. Na realizację Programu przewidziano środki finansowe o wysokości ponad 1,6 mld zł (349 mln Euro), które pozwolą na sfinansowanie działań rolnośrodowiskowych na obszarze około 1 mln użytków rolnych w całym kraju. W dalszych etapach obszar i zakres realizacji programu powinien stopniowo rosnąć, osiągając około 40-50% powierzchni użytków rolnych.

Jesienią roku 2001 rozpoczęto w dwóch regionach (podkarpackim i warmińsko -mazurskim) realizację pilotażowego programu rolnośrodowiskowego w ramach projektu „Phare'99 - rozwój instytucjonalny w regionach Warmii i Mazur oraz Podkarpacia”. Był to pierwszy program rolnośrodowiskowy na taką skalę w Polsce. Okazało się, że kluczową rolę w zachęceniu rolników do udziału w programie spełniają doradcy rolni oraz ….Kościół. W krótkim czasie przeszkolono doradców, a ci ostatni - zgłoszonych rolników i zabrano się za opracowywanie planów rolnośrodowiskowych dostosowanych do zapisów programu. Projekt oparty był na prostych działaniach:

• renowacji zaniedbanych łąk;

• wykaszaniu rowów;

• zachowywaniu przez cały rok „zielonych pól”;

• prowadzeniu zapisów księgowych oraz dokumentacji zabiegów agrotechnicznych.

W sumie w programie wzięło udział ok. 400 rolników, przekonanych skutecznie do idei programów rolnośrodowiskowych.

W Polsce w latach 2004-2006 program rolnośrodowiskowy zawiera katalog pakietów rolnośrodowiskowych, obejmujący 7 pakietów. Średni poziom płatności dla rolników to ok. 500 zł/ha/rok, a poszczególne płatności wahają się od 170 zł do 1800 zł/ha/rok.

Zestawienie działań opracowanych dla potrzeb Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego zawiera tabela 2. Tłustą czcionką zaznaczono działania przewidziane do realizacji w latach 2004-2006.

Tab. 2. Krajowy katalog rolnośrodowiskowy (pakiety przewidziane do realizacji w latach 2004-2006 oraz w latach następnych)

Typy pakietów	Rodzaje pakietów	Warianty pakietów
SYSTEMOWE (S)	Rolnictwo zrównoważone	Rolnictwo zrównoważone
				Rolnictwo zrównoważone o wielostronnej produkcji
			Rolnictwo ekologiczne	Uprawy rolnicze bez certyfikatu
				Uprawy rolnicze z certyfikatem
				Użytki zielone bez certyfikatu
				Użytki zielone z certyfikatem
				Uprawy warzywnicze bez certyfikatu
				Uprawy warzywnicze z certyfikatem
				Uprawy sadownicze i jagodowe bez certyfikatu
				Uprawy sadownicze i jagodowe z certyfikatem
		PRZYRODNICZE (P)	Łąki półnaturalne jednokośne	Łąki bagienne wykaszane sporadycznie
				Łąki bagienne wykaszane raz na rok
				Łąki wilgotne trzęślicowe
				Łąki ciepłolubne
			Łąki półnaturalne dwukośne	Łąki nizinne tradycyjnie użytkowane
				Łąki nizinne z opóźnionym koszeniem
				Łąki górskie
			Pastwiska ekstensywne	Pastwiska na murawach ciepłolubnych
				Pastwiska nizinne wypas tradycyjny
				Pastwiska nizinne wypas regulowany
				Pastwiska górskie
			Użytki przyrodnicze	Torfowiska
				Szuwary i ziołorośla
			Zadrzewienia śródpolne	Renowacja zadrzewień śródpolnych
				Nowe zadrzewienia śródpolne 1-rzędowe
				Nowe zadrzewienia śródpolne 2-rzędowe
		ŚRODOWISKOWE (K)	Renaturyzacja łąk i pastwisk	Przekształcenie łąk uprawnych na łąki półnaturalne
				Przekształcenie pola ornego w TUZ - z siewem traw
			Przeciwdziałanie erozji i zanieczyszczeniom wód	Wsiewki poplonowe
				Międzyplon ozimy
				Międzyplon ścierniskowy (mulcz)
				Zielony ugór - na gruntach uprawianych
				Zielony ugór- na gruntach zaniedbanych
				Ochrona gruntów narażonych na erozję
				Ochrona gruntów narażonych na erozję poprzez wprowadzanie roślinności strukturotwórczej
		Tereny otwarte w krajobrazie	Utrzymanie terenów otwartych
		Strefy buforowe	Strefy buforowe - 2m (100mb)
				Strefy buforowe - 5m (100mb)
		Sady	Sady tradycyjne
	UZUPEŁNIAJĄCE (U)		Usuwanie inwazyjnej roślinności
			Dni otwarte
	OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH (G)	Zachowanie lokalnych ras zwierząt gospodarskich	Bydło polskie czerwone
				Bydło białogrzebiete
				Koniki polskie
				Konie huculskie
				Konie małopolskie
				Konie śląskie
				Owce (różne rasy)
			Zachowanie lokalnych odmian roślin	Produkcja lokalnych odmian uprawnych
				Produkcja nasienna lokalnych odmian uprawnych

3.2. NATURA 2000 w Polsce

Sieć NATURA 2000, europejski system ochrony przyrody, oparty na ochronie cennych siedlisk oraz gatunków zwierząt (głównie ptaków) obejmie wiele najcenniejszych przyrodniczo obszarów wiejskich w Polsce. Istotny jest fakt, że ochrona wartości przyrodniczych tych obszarów podlegać będzie rygorom międzynarodowym.

Według danych z sierpnia 2004 r., na terenie Polski przewiduje się powołanie 247 obszarów. Obszary lądowe zajmują powierzchnię 3 217 560,9 ha, co stanowi 10,3% powierzchni Polski. Brak jest informacji na temat udziału użytków rolnych, aczkolwiek - na podstawie wcześniejszych wersji projektu można zakładać, że wynosić on będzie ok. 30%.

Krajowy Program Rolnośrodowiskowy uważa się za główne źródło finansowania czynnej ochrony na terenach, które nie są obszarami leśnymi sieci. Bardzo ważne jest, że stawki rekompensat wypłacanych rolnikom w ramach Programu będą zwiększone o 20% w odniesieniu do użytków rolnych położonych na obszarach „naturowych”.

4. Wnioski

Sumy przeznaczone na programy dotacyjne dla rolnictwa na lata 2004-2006, odpowiednio ukierunkowane, mogą w sposób znaczący wpłynąć na redukcję zagrożeń dla różnorodności biologicznej obszarów wiejskich oraz efektywność czynnej ochrony obszarów najcenniejszych. Ich pełne wykorzystanie stoi jednak wymagać będzie ogromnego wysiłku w sferze organizacyjnej, edukacyjnej i doradczej, biorąc pod uwagę wieloletnie opóźnienia w tym zakresie.

Konieczne jest także jak najszybsze przygotowanie strategii ochrony różnorodności biologicznej i krajobrazowej obszarów wiejskich, która stanowiłaby dokument realizowany na szczeblu międzyresortowym i integrowałaby środowiska dotychczas różnych partnerów społecznych, działające dotychczas w izolacji.

Mgr Nina Dobrzyńska

Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi

00-930 Warszawa, ul. Wspólna 30

• Tel. [phone]

E-mail: [e-mail]

---