Czesław Miłosz, Romantyzm,
[w:] tenże, Historia literatury polskiej do roku 1939,
przeł. Maria Tarnowska, Kraków 1993, s. 230-323.
Zarys tła.
Era napoleońska i jej następstwa.
upadek państwa polskiego zbiegł się w czasie ze wzejściem gwiazdy Napoleona Bonaparte: 1797 r. polski legion napoleoński, 1806 wkroczenie do Warszawy, traktat w Tylży i utworzenie Księstwa Warszawskiego (1807 konstytucja, wzorowana na francuskiej i kodeks napoleoń-ski), klęska Napoleona, kongres wiedeński i Królestwo Polskie (zwane Królestwem Kongreso-wym), Kraków wolnym miastem pod nadzorem międzynarodowym (1815-1846).
głową nominalną Królestwa Polskiego był car Aleksander I (koronowany na polskiego króla), wielki książę Konstanty (niezrównoważony psychicznie) zajął się armią, nieludzka dyscyplina ( samobójstwa oficerów i ich podwładnych), rozplenienie się wszelkiego rodzaju „służb” taj-nej policji.
mimo tarć między administracją a parlamentem i porzucanie polityki liberalnej przez Aleksan-dra I - rozwój kulturalny i gospodarczy, m.in. 1817 uniwersytet w Warszawie.
1825 r. dekabryści próba przechwycenie władzy w Rosji, terror Mikołaja I, 1830 powstanie, Wielka Emigracja, Paryż - centrum polskiego życia kulturalnego i politycznego:
Hotel Lambert - monarchia konstytucyjna i arystokratyczna elita.
Towarzystwo Demokratyczne Polskie - rewolucja ludów europejskich przeciw tyra-nom.
Gromady Ludu Polskiego - głównie dawni żołnierze, rzecznicy rewolucji w Polsce podział majątków ziemskich między chłopów w duchu chrześcijańskiego komunizmu.
po upadku powstania w Królestwie Polskim szczątki autonomii, 1836 zamknięte uniwersytety warszawski i wileński, prześladowania Kościoła greckokatolickiego i chłopów białoruskich.
parę nieudanych spisków, m.in. księdza rzymskokatolickiego Piotra Ściegiennego.
rewolucja chłopska Jakuba Szeli w 1846.
1848 powstanie w zaborze pruskim, Józef Bem na Węgry, A. Mickiewicz we Włoszech, 1861 wyzwolenie chłopów po wojnie krymskiej.
styczeń 1863 nowe powstanie, partyzanci: Polacy, Rosjanie, Niemcy, Francuzi i Włosi (zwo-lennicy Garibaldiego); Karol Marks w Londynie I Międzynarodówka Socjalistyczna; „pacyfika-cja” (szubienice, wywózki na Syberię, rujnujące opodatkowanie majątków ziemskich…).
Nacjonalizm, romantyzm, mesjanizm.
po utracie niepodległości stopniowo wyłoniło się pojęcie „polskości”, skłonność do idealizowa-nia „złotej wolności”, Polska godna litości, niewinna ofiara, cierpiąca za grzechy ludzkości + mit napoleoński + utopijny socjalizm, walka światła (demokracji) z ciemnością (tyranią).
walka przeciwko klasycznym regułom dobrego smaku (ok. 1820) + podtekst polityczny, skraj-nie aktywistyczny charakter, wyraźne przedłużenie wielu idei oświecenia.
książę Metternich, arcyreakcjonista: zło polega na zarozumiałości, wiara, prawa i doświad-czenie nie mają wartości dla człowieka zarozumiałego; charakter człowieka zarozumiałego to charakter dzisiejszego społeczeństwa; niemożliwa jest egzystencja całkowicie niezależna od wszelkiej władzy i wszelkiej innej woli; to idea absurdalna i przeciwna naturze człowieka.
nieustanne zaabsorbowanie postulowanymi zmianami politycznymi polskich romantyków upodobanie w filozofii historii.
cześć Byrona w krajach słowiańskich.
triada wieszczów narodowych: A. Mickiewicz, J. Słowacki, Z. Krasiński.
Klasycyzm i preromantyzm.
przez 20 lat nadal Warszawa dyktuje modę, rodzaje wzniosłe (poezja i wierszowany dramat) i przyziemne (powieści sentymentalne i „dramaty mieszczańskie”), rygorystyczne przepisy.
Towarzystwo Iksów - klasycy:
Kajetan Koźmian (1771-1856), m.in. członek TPN, mistrz polskiej poezji późnokla-sycznej.
Ludwik Osiński (1771-1838), krytyk literacki, dyrektor teatru warszawskiego, bardziej tolerancyjny w stosunku do romantyków.
Franciszek Ksawery Dmochowski (1762-1808) i jego syn, Franciszek Salezy (1802-1817).
Stanisław Kostka Potocki (1752-1821), Podróż do Czarnogrodu (1820) - satyryczna powieść, atakująca duchowieństwo.
zainteresowanie teatrem, autorytet - Francuz Jean Francois La Harpe (1739-1803); Louis David - malarstwo, kostium i pastisz; Alojzy Feliński (1771-1820) - tragedia wierszowana Barbara Radziwiłłówna (wyst. 1817); Niemcewicz Śpiewy historyczne (wyd. 1816) - narodo-wa przeszłość jako pełnoprawny temat w poezji i dramacie.
Le Tourneur - tłumacz dzieł Szekspira na francuski (prozą), w przedmowie słowo romantycz-ny; Jean Francois Ducis na nowo Szekspira, oczyszczając go z wszelkiej „pospolitości” i „nonsensu”; w Polsce według Ducisa lub z niemieckiego tłumaczenia Schrödera; doskonały przekład Augusta Wilhelma Schlegla.
teoretyczne zasady romantyzmu w Niemczech, w zachodniej Europie dzięki Madame de Staël (De l'Allemagne).
Julian Ursyn Niemcewicz - pisarz z pogranicza klasycyzmu i romantyzmu; Kazimierz Bro-dziński (1791-1835) O klasyczności i romantyczności tudzież o duchu poezji polskiej (poszu-kiwanie istoty polskiej poezji); Jan Śniadecki O pismach klasycznych i romantycznych (1819) (romantyzm - „szkoła zdrady i zarazy”, zagrożenie dla edukacji i czystości języka).
powieść - „Malwina czyli domyślność serca” (1816) Marii z Czartoryskich księżnej Wirtember-skiej.
Wiersz do Legionów polskich - Cyprina Godebskiego i powieść Grenadier filozof (obie 1805).
poezja nie jest kwestią dobrego smaku intelektualistów, docenienie folkloru słowiańskiego - Zorian Dołęga Chodakowski (ps. Adama Czarnockiego, 1784-1825), samouk, etnograf, autor zbiorów pieśni ludowych z Polski, Białorusi i Ukrainy.
Adam Mickiewicz (1798-1855).
ur. 24 grudnia w Nowogródku lub w Zaosiu, w Wielkim Księstwie Litewskim, drobna szlachta, szkoła dominikanów w Nowogródku, 1815 uniwersytet wileński (nauki ścisłe, wydział humani-styczny), pół tajne stowarzyszenia, np. Filomaci (brak zdecydowanego celu politycznego, „sternianie”, wycieczki, śpiewy, zabawne ceremonie…).
pierwsze wiersze: przekłady i przeróbki Woltera, pisane dla zabawy przyjaciół, upodobanie do tematów lekkich, mistrz klasycystycznej poezji - Stanisław Trembecki, pierwszy opublikowa-ny wiersz Zima miejska (1818), w odpisach z ok. 1820 Oda do młodości, Hymn na dzień Zwiastowania N. P. Maryi (1820), romantyzm jako prąd polityczno-mistyczny; Kartofla (1819, humorystyczny opis odkrycia Ameryki, klasyczne wersy).
nauczyciel w Kownie, nieszczęśliwa miłość do Maryli Wereszczakówny, Schiller, Goethe i By-ron, pierwsze ballady, zbiór Ballady i romanse (1822), przedmowa i wiersze (zwłaszcza Ro-mantyczność) - manifesty nowego nurtu - motywy ludowe, popularność wśród warstw niż-szych.
drugi tomik 1823:II i IV część Dziadów.
Grażyna. Powieść litewska - Grażyna = wdzięczna, imię utworzone przez Mickiewi-cza; koniec XIV wieku, zamek nowogródzki, poemat potępiający współpracę z wro-giem.
II część Dziadów - dzieło nieukończone, chłopi recytujący w nocy zaklęcia i oglądają-cy duchy: lekkie (dwa rorokowe cherubiny), ciężkie (zły pan), pośrednie (tych, którzy żyli „nie dla ludzie, nie dla świata” - młoda pasterka) i widmo romantycznego mło-dzieńca (Werter po swoim samobójstwie?).
IV część Dziadów - ksiądz przyjmuje w gościnę dawnego ucznia, Gustawa, monolog (godzina miłości, rozpaczy i przestrogi).
1823 zaostrzenie polityki władz carskich wobec ruchów młodzieżowych na Litwie, aresztowa-nie Mickiewicza i uwięzienie go na pół roku w klasztorze Bazylianów, wygnania, w listopadzie 1824 do Petersburga, kontakty z młodą rosyjską inteligencją i masonerią, przyjaźń z Konra-dem Rylejewem i Aleksandrem Bestużewem.
nauczyciel w liceum w Odessie 1824/1825, liczne romanse, m.in. z Karoliną z Rzewuskich Sobańską (agentka rosyjskiego wywiadu paszport dla Mickiewicza na podróż zagranicz-ną), Sonety krymskie (Moskwa 1826), cykl 22 sonetów miłosnych w Odessie.
sonety - symboliczne przedstawienie uczuć poety za pośrednictwem odpowiednich krajobrazów, podstawowe symbole: morze, góra, nawiązania po poezji islamskiej lokalny, orientalny koloryt.
przeniesiony do Mokswy w 1826, salony literackie; Karolina Jaenisch (przekładała wiersze Mickiewicza na niemiecki, poetka rosyjska pod nazwiskiem Pawłowa).
1828 w Moskwie Konrad Wallenrod - najbardziej „byroniczny” z jego utworów; sprzeciw No-wosilcowa, którego nie lubił szef policji politycznej Benckendorff drugie wydanie Konrada w 1829 + przemowa O krytykach i recenzentach warszawskich.
wiosna 1829 z Kronsztadtu za granicę, poemat Farys (napisany w Petersburgu w 1828, wy-dany w 1829) wzorowany na „kasydzie” (forma liryczna o treści panegirycznej) - samotny jeź-dziec beduiński, pędzący nieustraszenie przez pustynię.
podróże po Niemczech (wizyta u Goethego), do Rzymu, nawrót intensywnych, żarliwych uczuć religijnych - „liryki rzymskie”.
wieści o powstaniu, z Rzymu do Paryża (?), w sierpniu 1831 do Prus, romans z Konstancją Łubieńską, przyjęcia i polowania, klęska powstania, Drezno III część Dziadów historia czło-wieka walczącego o swoje zbawienie, silne elementy autobiograficzne + luźna, fragmentary-czna budowa, problem ludzkiego cierpienia i Boskiego przyzwolenia na nie (Wielka Improwi-zacja), wydanie w Paryżu w 1832 (do repertuaru polskiego teatru przez Stanisława Wyspiań-skiego 1869-1907), w druku Dziady + poemat opisowy Ustęp, podsumowujący rosyjskie do-świadczenia Mickiewicza, Petersburg - symbol despotyzmu, groza pokazów wojskowych, aluzje i nawiązania: Joseph Conrad W oczach zachodu, Puszkin Jeździec miedziany Mic-kiewicz Do przyjaciół Moskali (opłakanie losu dekabrystów).
w 1832 w Paryżu mocno włączony w waśnie polityczne i intrygi Wielkiej Emigracji, 1832 Księ-gi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego (rozwinięcie idei mesjanistycznej, wyrażonej w Dziadach, niechęć duchowieństwa katolickiego i polskich demokratów).
1832-1834 lata wielkiej mocy twórczej, redakcja czasopisma Pielgrzym polski, Pan Tadeusz - doskonała harmonia między bohaterami a światem, w którym przyszło im żyć, idylla + sielan-ka + epos bohaterski + epika heroikomiczna + baśń + XVIII-wieczna komedia, „byroniczna” postać księdza Robaka, szeroka panorama społeczności szlacheckiej i jej ostatnich dni, wyg-nańcy polscy uznali ton utworu za nie dość wzniosły.
po Panu Tadeuszu oprócz kilku liryków rzadkiej doskonałości nic już wierszem nie napisał wybrał czynne życie, wyczerpał się jego talent.
ślub z Celiną Szymanowską (brak szczęścia), uczył literatury łacińskiej w College de Lousan-ne i wykładał na katedrze literatury słowiańskiej w College de France w Paryżu 1840-1844, przez pewien czas wyznawca Andrzeja Towiańskiego utracił stanowisko na uniwersytecie.
1848 przejście do bezpośredniej akcji politycznej, do Włoch - polski legion do walki o wyzwo-lenie północnych Włoch spod panowania Austrii, Skład zasad dla legionu (jakby polityczny manifest).
1849 wyd. „Trybuna Ludów” - międzynarodowa gazeta socjalistyczna.
w 1855 na Bliski Wschód wspomóc sprawę walki przeciwko Rosji, organizowanie legionu ży-dowskiego, zaraził się cholerą i zmarł ramionach wiernego mu Armanda Levy”, ciało przewie-zione do Francji, w 1890 do Polski na Wawel.
Juliusz Słowacki (1809-1849).
ur. się w Krzemieńcu na Wołyniu, ojciec profesorem literatury w liceum krzemienieckim, póź-niej katedra literatury w Wilnie, po jego śmierci matka poety poślubiła profesora uniwersytetu wileńskiego, Becu, doktora medycyny (dwie córki).
Juliusz był bardzo młody, gdy otrzymał dyplom z prawa na uniwersytecie wileńskim, nie-szczęśliwa miłość do Ludwiki Śniadeckiej; rywalizacja z Mickiewiczem, 1829-1830 urzędnik w ministerstwie skarbu w Warszawie.
podróż do Londynu jako kurier dyplomatyczny rządu powstańczego, po klęsce Polski dołączył do Wielkiej emigracji w Paryżu, 1832 dwa tomy poezji, w 1833 trzeci, Mickiewicz o jego poezji „świątynia bez Boga”.
jego życie nie obfitowało w wydarzenia, oddanie wyłącznie pracy twórczej, zmarł mając 40 lat, w ostatniej fazie twórczości wykroczył poza granice romantyzmu, stał się poetą symboli-stycznym z własną mistyczną doktryną poezji.
więcej z lektury i halucynacyjnych marzeń niż z doświadczeń życiowych.
Kordian 1834 - I część nieukończonej trylogii, seria scen-faz w ewolucji bohatera, problem akcji przeciwstawionej poezji oraz problem duchowego przeobrażenia bohatera.
Balladyna (napisana 1834, wydana 1839) - dramatyczna baśń albo ballada, ze swobodnie wymyślonymi elementami folklorystycznymi.
komedia wierszem Fantazy (ukończona ok. 1841) - hrabia Fantazy wrócił z podróży do Włoch, chce kupić córkę zubożałych sąsiadów, ale Diana kocha polskiego rewolucjonistę, Jana, kochankom pomaga stary rosyjski major.
Maria Stuart - tragedia o tematyce historycznej; Mazepa (ukończona w 1839) - młody, szla-chetny dworzanin, zaufany króla Jana Kazimierza.
Lilla Weneda (1839) - próba wypełnienia przez wyobraźnię szczegółami epoki nie notowanej w żadnej kronice - Polski prehistorycznej.
korespondencja z matką - jedno z najwyższych osiągnięć polskiej prozy romantycznej.
matka przesyłała mu z Polski niewielkie sumy pieniężne, którymi zręcznie grał na giełdzie.
pobyt w Szwajcarii w latach 1833-1836 (Genewa, potem Vevey koło Lozanny), - brak uznania ze strony emigrantów i spór z Mickiewiczem (obraz Becu w Dziadach), Balladyna, Kordian i eteryczna idylla miłosna W Szwajcarii.
1836 Rzym, podróż do Grecji, Egiptu i Palestyny, poemat Podróż do Ziemi Świętej - wraże-nie, poczucie całkowitej swobody i potoczystości; Grób Agamemnona - krótki poemat rozwa-żający losy Grecji i Polski, szkic poematu prozą Anhelli (pobyt w klasztorze w Libanie, wyd. 1838).
przyjaźń z Krasińskim, który go dobrze rozumiał.
książki wydawane własnym sumptem.
Beniowski (wyd. 1841; tylko pięć pierwszych pieśni poematu ukazało się za życia poety) - poemat dygresyjny, intryga postępuje tropem zmiennych kolei losu autentycznej postaci pol-sko-węgierskiego szlachcica, pełna życia Ukraina ważna osobistość w życiu literackim.
1839 Paryż, skłonności mistyczne, 1842 spotkanie Andrzeja Towiańskiego, konieczne uko-rzenie się przed Mickiewiczem, 1842 opuszcza sektę, pisma mistyczne doceniane dopiero przez pokolenie 1890.
niezwykły poemat prozą Genesis z ducha (stworzony w 1844 w Pornic na wybrzeżu Atlanty-ku) - wykład filozofii, nuty mesjanizmu.
nieukończony olbrzymich rozmiarów poemat Król-Duch (I część 1847, pozostała w rękopisie z lukami), wędrówka Ducha, który na przestrzeni stuleci europejskiej cywilizacji ożywia ciała wodzów, królów i świętych.
wpływ Calderona - Ksiądz Marek i Sen srebrny Salomei (1843) - scena ukraińska.
nieukończony dramat historyczny Samuel Zborowski - potęga ducha, walczącego z siłami, które chcą go ujarzmić.
1848 rewolucja w zaborze pruskim, Słowacki do Drezna i spotkanie z matką (po 18 latach rozłąki).
1849 zmarł na gruźlicę, pochowany na cmentarzu w Montmorency, 1927 do Polski na Wawel.
upodobanie w czystych kolorach i mieniącym się, opalizującym świetle; symbolizm uczynił go poetą numer jeden i w pewnych aspektach jego myśli - prekursorem Friedricha Nietzschego.
Zygmunt Krasiński (1812-1859).
ze starej rodziny arystokratycznej, nosił tytuł hrabiowski, posiadał znaczny majątek, ojciec ge-nerał armii Królestwa Polskiego, zdominował syna.
uniwersytet genewski.
powstanie 1830 - generał Krasiński zabronił synowi powrotu do kraju, w 1832 przedstawił go carowi, podróże Zygmunta do Francji i Włoch, wydawał utwory anonimowo, by uchronić swo-je ogromne majątki w Polsce przed konfiskatą.
błyskotliwy umysł, wykształcony, oczytany, przenikliwość polityczna, Delfina Potocka - ary-stokratyczna wdówka (romans z Chopinem), wieloletnia kochanka Krasińskiego, powiernica, bogata korespondencja.
1843 ślub z bogatą arystokratką, Elizą Branicką, wybraną przez generała Krasińskiego.
Nie-Boska komedia (pisana w Wiedniu i Wenecji w 1833) - centralny problem dramatu uni-wersalny, nie tylko polski, obalenie optymistycznej iary w powstanie mas, wymiana zjadliwych uwag między Pankracym a hrabię Henrykiem stanowi najmocniejszy fragment dramatu, kon-flikt między wyższymi i niższymi klasami jest udramatyzowany.
Irydion - bohater, Grek, żyje w Rzymie okresu schyłkowego, ogarnięty jest pasją nienawiści do Rzymu za ujarzmienie jego kraju ojczystego, zapada w letargiczny sen, gdy sie budzi, Bóg wysyła o do Polski.
utożsamienie męczeństwa Polaków z męczeństwem pierwszych chrześcijan.
poematy-wykłady z historii filozofii, m.in. Hegel, Schelling, August Cieszkowski i Bronisław Trentowski.
1843 Przedświt - podział ludzkości na narody, niezbędny i z góry określony przez Boga (czę-ści olbrzymiego chóru), rozbiór Polski zdradą przeciwko ludzkości, ale Polska zostanie wskrzeszona, ponieważ cierpienia jej były zrządzeniem losu, jako ofiara odkupieńcza, podob-ne idee został rozwinięte w Psalmach przyszłości (1845, wyd. poszerzone 1848).
Szkoła ukraińska.
nazwa używana na określenie trzech poetów, którzy urodzili się na Ukrainie i którzy tam znaj-dowali pokarm dla swojej romantycznej wyobraźni.
Antoni Malczewski (1793-1826), bogata rodzina, znakomity uczeń krzemienieckiego liceum na Wołyniu, służył w polskiej armii napoleońskiej, podróże po Europie Zachodniej, 1816 spot-kanie z Byronem, 1820 powrót do kraju, tajemnicza afera uczuciowa z kobietą, którą usiłował uleczyć z choroby nerwowej, posługując się hipnozą, jedyne dzieło - długi poemat Maria (1826) - wiersz klasyczny a nastrój nostalgii i przygnębienia, młody małżonek wyrusza do walki przeciwko Tatarom, wraca do domu i zastaje swoją żonę, Marię, nieżywą.
Józef Bohdan Zaleski (1802-1886) - idylliczne wiersze, o dzieciństwie na Ukrainie, życie ukraińskich chłopów.
Seweryn Goszczyński (1801-1876) - w biednej polskiej rodzinie, urodzony buntownik, jeden z „belwederczyków” (w listopadzie 1830 atak na Belweder - wszczęcie powstania), potem ra-dykalny pisarz i działacz w Galicji Habsburgów, ostatecznie w Paryżu z demokratami, główne dzieło literackie Zamek Kaniowski (1828) opiewa ukraińską rebelię chłopską oraz zemstę na panach i ciemiężycielach.
Aleksander Fredro (1793-1876).
bogata rodzina na południe od Lwowa, armia napoleońska Księstwa warszawskiego, krótko jeniec wojenny w Rosji, we Francji oficer ordynansowy sztabu generalnego, po klęsce Napo-leona powrócił do Galicji, formalne wykształcenie prawie żadne.
jego komedie wyrastają z XVIII-wiecznej komedii, postaci: nie typy, lecz temperamenty, co-dzienna mowa, postaci ze środowiska polskiej szlachty.
ok. 30 komedii (20 sprzed 1835), najbardziej znane: Damy i huzary 1826, Śluby panieńskie czyli magnetyzm serca 1827, Zemsta 1834, Pan Jowialski 1832.
Zemsta - stary zamek jako część wiana żony Fredry, Cześnik Raptusiewicz, Rejent Milczek, Podstolina, Papkin Klara i Wacław.
Pan Jowialski - prozą, pan dworu narzuca swojemu otoczeniu przymus śmiania się, jego syn (Szambelan) całkowicie obojętny wobec świata oprócz ptaków i klatek, szambelanowa mówi wyłącznie o swoim pierwszym mężu, sztuka o dekadencji szlachty jako klasy? Jowialski = błazen? różne interpretacje jego postawy.
sztuki Fredry - integralny składnik repertuaru polskiego teatru.
Proza w okresie romantyzmu.
proza rozwijała się głównie w samej Polsce, surowa cenzura, obniżanie sie poziomu naucza-nia, zamknięte uniwersytety, germanizacja; na nowo styl gawędy (luźna forma opowiadania fabularnego - skaz u Rosjan).
Henryk Rzewuski (1791-1866).
wielbił dawną sarmacką Polskę, dłuższy czas współpracował z czasopismem Tygodnik Pe-tersburski, rzecznik zlania się Polski z Rosją, wierny carowi, drwił z marzeń o niepodległości.
pierwsza książka Pamiątki JPana Seweryna Soplicy - cykl gawęd (wyd. w Paryżu w 1839).
Listopad (1845-1846) - panorama życia społecznego i politycznego XVIII wieku, bardziej po-wieść historyczna niż gawęda.
nuta sarmackiej bufonady.
Ignacy Chodźko (1794-1861).
historie z życia drobnej szlachty na Litwie, np. Obrazy litewskie.
Zygmunt Kaczkowski (1825-1896).
powieściopisarz historyczny.
seria opowiadań Powieści ostatniego z Nieczujów (1853-1855).
gawęda w poezji: Mohort Wincentego Pola i Urodzony Jan Dęboróg Władysława Syrokomli.
Józef Ignacy Kraszewski (1812-1887).
powieść historyczna, najpłodniejszy pisarz, dzieło obejmujące ok. 700 tomów.
ur. w Warszawie, studiował na uniwersytecie wileńskim, krótki pobyt w więzieniu, zafascyno-wanie Litwą, krótki czas pisywał do Tygodnika Petersburskiego, 11 lat wydawał czasopismo literackie Athenaeum (60 tomów), kurator szkolny i dyrektor teatru w Żytomierzu na Ukrainie, zdymisjonowany, kilka miesięcy w twierdzy w 1883, schorowany do San Remo we Włoszech, cały majątek stracił w wyniku trzęsienia ziemi, umarł w Genewie.
powieści historyczne, „chłopskie” (Ulana 1843, Ostap Bondarczuk 1847, Chata za wsią 1854, obserwacje zebrane na Wołyniu).
Rzym za Nerona 1866 - drobiazgowa rekonstrukcja historii starożytnej.
plan napisania serii powieści o historii Polski: Stara baśń 1876.
powieści „saskie” (Hrabina Cosel 1874 i Brühl 1875).
Józef Korzeniowski (1797-1863).
powieść realistyczna.
ur. w Galicji, wykształcony w liceum krzemienieckim, profesor retoryki i poezji, profesor lite-ratury łacińskiej w Kijowie, dyrektor gimnazjum w Charkowie, dyrektor Wydziału Oświecenia w Komisji Wyznań i Oświecenia w Warszawie.
dramaty: Karpaccy górale 1843.
powieści: Spekulant 1846, Kollokacja 1847 i Krewni 1857 - bystry obserwator podlegający przemianom społeczeństwa, tropi upadek tredycyjnej „szlachty wioskowej”.
Teodor Tomasz Jeż (1824-1914).
ps. Zygmunta Miłkowskiego.
uniwersytet kijowski, radykalny demokrata, 1848 Węgry (żołnierz), Turcja, w Londynie robot-nik, pisywał do gazet, kraje bałkańskie (emisariusz emigracyjnego Towarzystwa Demokratycznego), w wojnie krymskiej tajny agent na rzecz Turcji, Konstantynopol, Londyn, Rumunia, jeden z organizatorów powstania 1863, więzień Austriaków, polityka emigracyjna.
powieści późno, Słowianie południowi i dzieje ich walki przeciwko uciskowi tureckiemu.
Maurycy Mochnacki (1804-1834).
O literaturze polskiej w wieku XIX 1830.
najśmielszy krytyk XIX wieku, cięty politycznie dziennikarz w 1830, intelektualny przywódca radykalnych demokratów.
Powstanie narodu polskiego w r. 1830-1831 (1834) - analiza polityczna i społeczna.
ok. 1840 nowy ruch młodych intelektualistów.
Edward Dembowski (1822-1846).
ideologia heglowskiej „lewicy”.
zginął w potyczce z wojskami austriackimi pod Krakowem.
Narcyza Żmichowska (1819-1876).
emancypantka, prywatna nauczycielka na usługach zamożnych rodzin, 2 lata więźniarka poli-tyczna.
Poganka 1846 - liryczna, romantyczna proza, na wpół fantastyczny portret złej bohaterki.
w latach 1840. cyganeria warszawska.
Historycy i filozofowie.
Joachim Lelewel (1786-1861).
spolonizowana rodzina niemiecka.
ur. w Warszawie, uniwersytet wileński, zastępca profesora i profesor historii, po 1824 do War-szawy - działalność polityczna, mało skuteczny dowódca w 1831, piechotą przez Niemcy do Francji, wypędzony po interwencji ambasady rosyjskiej, pieszo do Brukseli (1833).
życie samotne, książki po francusku.
20 tomów polskiej i europejskiej historii - Historyka 1815 - zagadnienia metodologii studiów historycznych.
Polska wieków średnich 1846-1851.
w historii Polski dopatrywał się walki między elementem słowiańsko-republikańsko-demokra-tyczno-pogańskim a elementem monarchistyczno-chrześcijańsko-feudalnym.
Julian Klaczko (1825-1906).
ur. w Wilnie w rodzinie żydowskiej, uniwersytet w Niemczech, do Paryża, hebrajski, polski, niemiecki, francuski; zjadliwa publicystyka, współpraca z La Revues Deux Mondes.
studia o poezji, sztuce i polityce.
August Cieszkowski (1814-1894).
bogaty właściciel ziemski z Poznańskiego oraz filozof, studia w Berlinie.
Prolegomena zur Historiosophie 1838 - wpływ w Niemczech i na heglistów w Rosji.
Ojcze nasz (I część w Poznaniu w 1848) - rodzaj medytacji nad Modlitwą Pańską.
Bronisław Trentowski (1808-1896).
nauczyciel z drobnoszlacheckiej rodziny, powstaniec 1830, wyemigrował do Niemiec, we Fry-burgu wykładał filozofię, do Poznania, w swoim systemie historiozoficznym nacisk na działa-nie, końcowy etap historii naznaczony zwycięstwem Słowian.
traktat pedagogiczny Chowanna, czyli system pedagogiki narodowej 1842 - plan gruntownej reformy edukacji.
Józef Maria Hoene-Wroński (1778-1853).
oficer artylerii pod Kościuszką w 1794, w armii rosyjskiej, studia, legion napoleoński, od 1800 we Francji, matematyk, fizyk, teoretyk prawa i ekonomii.
dążył do matematycznego wyprowadzenia wszystkich prawideł ludzkiej wiedzy, wiara w Ab-solut, w historii 4 okresy: materialny (Wschód), moralny (Grecja, Rzym), religijny (wieki śred-nie) i intelektualny (współczesna Europa), ważna rola narodów słowiańskich - zjednoczenie między dobrem a złem, między nauką i religią.
filozofia: dyscyplina poświęcona poznaniu oraz poświęcona wytyczaniu wskazówek dla poli-tyki, prawa i ekonomii, zgodnie z zasadami sprawiedliwości i postępu, wyprowadzonymi z Ab-solutu.
pozostawił obszerne dzieło, składające się z ok. 100 tytułów.
Dzieje pewnej rodziny.
Apollo Korzeniowski (1820-1869) - ojciec służył pod Napoleonem i brał udział w powstaniu 1830-1831, jego starszy brat zesłany na Syberię za uczestnictwo w konspiracji, młodszy brat poległ na polu bitwy w 1863.
zjadliwa satyra, mglisty radykalizm + religijne nastawienie umysłu, zainteresowanie literaturą i polityką, od 1861 w Warszawie, działalność konspiracyjna.
ślub z Eweliną Bobrowską, jedyny syn, Józef Konrad 1857 (Joseph Conrad).
Apollona aresztowano w Warszawie w 1861, osadzony w cytadeli, deportacja do Wołogdy w północnej Rosji.
traktat polityczny Polska i Rosja (Rosja - karmiący się niewolnictwem i tyranią monstrualny organizm).
klimat podkopał zdrowie Eweliny, Korzeniowski postarał się o przeniesienie do Czernichowa, ale Ewelina zmarła na gruźlicę.
Apollo przeniósł się do zaboru austriackiego, zm. w Krakowie w 1869.
wiersze Apollona anonimowo (przypisywane Zygmuntowi Krasińskiemu).
3 sztuki poetyckie: Komedia 1856, Dla miłego grona 1859 i Akt pierwszy.
Cyprian Norwid (1821-1883).
w Polsce utrudniony dostęp do poezji Mickiewicza i Słowackiego.
Wincenty Pol (1807-1872) - posługiwał się formą ocierającą się o wierszyki dziecinne, Pieśń o ziemi naszej 1835 (traktat o geografii i zwyczajach w różnych polskich regionach), krótko na wygnaniu (wrażenia w Pieśniach Jarusza 1831-1833), gawęda Mohort 1852.
Teofil Lenartowicz (1822-1893), bywał w kręgach warszawskiej cyganerii, ucieczka w 1848 do Poznania, Krakowa, Brukseli i Paryża, od 1856 we Włoszech, zm. we Florencji, wpływ dzieciństwa spędzonego na Mazowszu, wiersze w tomach Lirenka 1855 i Nowa lirenka 1859, dłuższe poematy Zachwycenie i Błogosławiona 1855, wiersze o Italii Album włoskie 1870, historyczne Ze starych zbroic 1870.
Kornel Ujejski (1823-1897), na Podolu, 1847 do Paryża, w 1848 powrócił do Galicji, poemat Maraton 1845 - walka Greków przeciwko Persom, cykl Skargi Jeremiego 1847, parafraza Pieśni nad pieśniami, cykl Melodii biblijnych 1852, Tłumaczenie Szopena (lata 50.).
Władysław Syrokomla (ps. Ludwika Kondratowicza, 1823-1863), większość swojego życia spędził w Wilnie, brak wykształcenia i bieda, tłumacz z łaciny (ody Sarbiewskiego), ludowe wiersze po białorusku.
Norwid
obiecujący jako młody poeta, jako dojrzały wciąż ganiony przez krytyków, prekursor nowo-czesnej poezji polskiej.
ur. pod Warszawą w zubożałej rodzinie szlacheckiej, wcześnie osierocony, podróże po Pol-sce, wyjazd za granicę, emigracja, biedny, wyjazd do Ameryki 1852-1854, zm. w Paryżu.
za życia tylko jeden tom Poezje 1863.
samotna konfrontacja z polskimi współczesnymi i z nową przemysłową cywilizacją Zachodu; oczytany w literaturze zachodnioeuropejskiej, całkowita niezależność od ówczesnych prądów literackich; rycerz prawdy, subtelna ironia, analogie u Hermana Melville'a historia ciągłością, procesem zmierzającym w pewnym kierunku, stałym wypełnianiem przez ludzkość ukrytego planu Bożego.
długi poemat Quidam jest wizją Rzymu w drugim stuleciu.
wierzył, że artysta uczestniczy w historii przez swoją sztukę.
poemat Promethidion 1851 - teoria sztuki, praca przyjęta z miłością jest najwyższym przeja-wem ludzkiej wolności.
nie ograniczał się do „oczyszczenia języka plemienia”, ale dążył do przekazania jakiegoś przesłania; niemal całkowity brak audytorium torturowanie języka.
Bema pamięci rapsod żałobny 1851 - pogrzeb Bema nabierze cech starosłowiańskiego, przedchrześcijańskiego rytuału.
zbiór Vade-mecum - najlepsza próbka talentu.
dramaty: Kleopatra - rekonstrukcja życia w starożytnym Egipcie; Krakus, Wanda, Zwolon, Za kulisami. Tyrtej (nieukończona).
komedia o silnie satyrycznym odcieniu: Pierścień wielkiej damy czy Miłość czysta u kąpieli morskich.
studia prozą o sztuce i opowiadania: Tajemnica lorda Singlewortha, Stygmat, Cywilizacja, Ad leones! 1881.
korespondencja zebrana przez Zenona Miriama Przesmyckiego - filozoficzny dziennik.
skrajny historycyzm, poezja nie wąsko utylitarna i nie „sztuka dla sztuki”; zainspirował Stani-sława Brzozowskiego, jednego z najbardziej oryginalnych polskich myślicieli XX wieku.
nazwa pochodzi od grudnia - diekabr'.
szerzej w Juliusza Słowackiego rym błyskawicowy. Analizy i interpretacje, red. S. Makowski, Warszawa 1980.
10