Małgorzata Daniłoś

Przedmiot: awans zawodowy

Rodzaje, przyczyny niepowodzeń szkolnych

Artykuł opublikowany w specjalistycznym serwisie edukacyjnym http://awans.szkola.net/

Małgorzata Daniłoś

Nauczyciel gimnazjum

Niepowodzenia szkolne, ich przyczyny i sposoby zapobiegania

  Tematyka referatu

1. Pojęcie i wyjaśnienie terminu „niepowodzenia szkolne”.

2. Metody badania niepowodzeń szkolnych.

3. Przyczyny niepowodzeń szkolnych.

4. Jak zapobiegać niepowodzeniom uczniów w nauce?

5. Zadania nauczyciela w przezwyciężaniu niepowodzeń szkolnych

1. Pojęcie i wyjaśnienie terminu „niepowodzenia szkolne”.

Niepowodzenia szkolne stanowią ciągle otwarty problem dla wielu badań. Zagadnienie to jest szczególnie ważne, ze względu na fakt, że skuteczne zapobieganie niepowodzeniom szkolnym możliwe jest dzięki ustaleniu przyczyn, które wpłynęły na ich pojawienie się . Problemem tym zajmowało się już wielu pedagogów min. H . Radlińska, M . Grzywak - Kaczyńska , B .

Nawroczyński , J . Pieter , W . Okoń, J . Konopnicki , Cz . Kupisiewicz , H . Spionek i inni.

W każdej polskiej szkole są uczniowie, którzy przeżywają trudności w nauce, doświadczają porażek i odsuwają się od szkoły, są to na przykład: drugoroczność, wagary, słabe oceny, bójki. Uczniowie ci nie tylko sprawiają innym problemy,

ale często mają trudności z sobą i otoczeniem, do którego nie mogą się dostosować.

Pojęcie „niepowodzenia szkolne” najczęściej definiowane jest jako wyraźne rozbieżności „między celami edukacji a osiągnięciami szkolnymi uczniów oraz kształtowaniem się negatywnego stosunku młodzieży wobec wymagań szkoły”

(W. Okoń, 1996). Według Konopnickiego (1966) jest to stan, w jakim znalazło się dziecko na skutek niemożności sprostania wymaganiom szkolnym. Niepowodzenia szkolne mogą przybierać formę niepowodzeń ukrytych, jawnych, przejściowych, trwałych, odwracalnych bądź nieodwracalnych.

2. Metody badania niepowodzeń szkolnych.

 Pierwszym etapem pracy z dziećmi jest postawienie trafnej diagnozy dla każdego przypadku i zastosowanie odpowiedniej profilaktyki i terapii pedagogicznej odnoszącej się do dzieci i ich środowiska rodzinnego. Pierwszą zaś osobą, która dostrzega trudności dziecka jest nauczyciel. Powinien, więc umieć rozpoznać

i scharakteryzować zaburzenia, aby trafnie ustalić nie tylko przyczyny,

ale wynikające z nich konsekwencje. Do podstawowych technik, którymi może posługiwać się nauczyciel należą:

• wywiad,

• rozmowa z dzieckiem,

• analiza dokumentów i wytworów dziecka,

Właściwa ich ocena może przyczynić się do współdziałania nauczyciela w ustaleniu diagnozy pedagogicznej, a przy współpracy z psychologiem czy pedagogiem pozwala opracować program zabiegów pedagogicznych i terapeutycznych. Ustalenie przyczyn jest jednym z pierwszych i naczelnych etapów walki z niepowodzeniami. Wszelkie działania należy rozpocząć od dobrego poznania ucznia poprzez:

1. Analizę dokumentacji szkolnej i pracy ucznia tj.

- zapoznanie z diagnozą i orzeczeniem poradni psychologiczno - pedagogicznej kwalifikacji ucznia na zajęcia

- przeanalizowanie arkuszy ocen uczniów zgłoszonych do zajęć, a także systematyczne kontrolowanie ocen cząstkowych w dzienniku lekcyjnym,

- zwrócenie uwagi na wytwory pracy uczniów ( zeszyty przedmiotowe, wytwory plastyczne i techniczne)

2. Prowadzenie obserwacji:

- kierowanej, w czasie pierwszych zajęć na początku roku szkolnego,

- systematycznej, ciągłej, przez cały czas pracy z dzieckiem.

3. Stałą współpracę z wychowawcą.

4. Systematyczne współdziałanie z pedagogiem szkolnym i pielęgniarką (analiza karty zdrowia umożliwi poznanie ogólnego rozwoju fizycznego, przeprowadzonych badań specjalistycznych itp.).

5. Współpracę z rodzicami dziecka, która umożliwi uzyskanie informacji o pozycji dziecka w rodzinie, warunków życia, przebytych chorobach itp..

Do środków organizacyjnych o charakterze profilaktycznym można zaliczyć także wszelkie czynności nauczycieli o charakterze dydaktycznym jak:

• umożliwienie uczniom śledzenia postępów w nauce,

• indywidualne rozmowy z uczniami ,

• stałe spotkania z rodzicami połączone z analizą prac młodzieży (co pozwoli wyłowić braki),

• odtwarzanie wybranych fragmentów lekcji ( np. czytanie , wskazanie rodzicom błędów popełnianych najczęściej przez dziecko ) ,

• częste stosowanie ćwiczeń korekcyjnych umożliwiających wdrożenie uczniów

• do systematyczności , kontroli oraz koncentracji uwagi ,

• włączenie organizacji uczniowskich do współpracy , organizowanie zespołów samopomocy koleżeńskiej .

Dzięki stosowaniu takich technik nauczyciel jest w stanie wyłowić uczniów,

którym grożą niepowodzenia w nauce i zastosować odpowiednie środki zaradcze.

3. Przyczyny niepowodzeń szkolnych.

Cz . Kupisiewicz wskazuje na trzy rodzaje przyczyn niepowodzeń szkolnych :

• przyczyny społeczno-ekonomiczne (np. złe warunki materialne i mieszkaniowe, rozpad struktury rodziny, niski poziom intelektualny i kulturalny rodziców , niewłaściwa postawa rodziców wobec dziecka , brak zrozumienia i zaspokojenia potrzeb dziecka);

• przyczyny pedagogiczne tkwiące w samym procesie dydaktycznym (brak pomocy dydaktycznych, nadmierna liczba uczniów w klasie, niedostateczne przygotowanie nauczycieli , popełnionymi przez nich błędami dydaktycznymi oraz wadliwą postawą

w stosunku do uczniów);

• przyczyny biopsychiczne (zły stan zdrowia, niedorozwój umysłowy, wady fizyczne).

J . Konopnicki natomiast wyróżnia intelektualne , emocjonalne i społeczne przyczyny niepowodzenia w nauce oraz przyczyny szkolne.

Środowisko, w którym wzrasta i wychowuje się dziecko ma ogromny wpływ na jego losy szkolne. Warunkiem prawidłowego rozwoju osobowości dziecka jest właściwa atmosfera w domu, zaspokajanie potrzeb dziecka, troska o jego rozwój intelektualny i moralny, o stan zdrowia.

Nie bez znaczenia pozostaje także sytuacja materialna rodziny. Stosunek młodego człowieka do nauki w dużym stopniu zależy od postawy rodziców do dziecka i do jego edukacji. Systematyczne posyłanie dziecka do szkoły, zaopatrzenie go

w podręczniki i niezbędne przybory, zapewnienie odpowiedniego miejsca i ciszy

do odrabiania lekcji nie są jedynymi wystarczającymi czynnikami, które gwarantują dziecku sukcesy w nauce. Bardzo ważna jest również atmosfera panująca w rodzinie, wolna od nerwowości, napięć, pośpiechu, nacechowana życzliwością i wzajemnym szacunkiem.

W rodzinie kształtuje się osobowość dziecka, jego postawa do określonych zjawisk, sposób reagowania na bodźce emocjonalne i intelektualne. Istotnym czynnikiem wpływającym na efekty uczenia się dziecka jest kontrola jego osiągnięć szkolnych. Rodzic powinien zachęcać dziecko do nauki, a w razie wykrycia trudności szkolnych u dziecka starać się pomóc mu je przezwyciężyć. Uczeń, który napotyka na trudności szkolne i nie ma się, do kogo zwrócić o pomoc, zniechęca się do nauki, zamyka się w sobie i zaczyna często otrzymywać oceny niedostateczne, które w rezultacie prowadzą do niepowodzeń szkolnych, a nawet do drugoroczności. Trzeba z całą stanowczością podkreślić, że brak należytej troski i ciepła ze strony rodziców niweczy nawet najlepsze pozytywne oddziaływania ze strony szkoły.

Drugą grupę przyczyn niepowodzeń szkolnych stanowią czynniki pedagogiczne. Są bardzo zróżnicowane, a przy tym bardzo liczne. Do najważniejszych zaliczyć można: treści, formy, metody, środki nauczania

i wychowania, warunki, w jakich przebiega praca dydaktyczno-wychowawcza (dwuzmianowość, nadmierna liczba uczniów w klasie), brak właściwego przygotowania się nauczycieli do lekcji, nieprzystosowanie programów nauczania

do możliwości ucznia. W tej grupie znajdują się także czynniki związane z niewłaściwą pracą ucznia: niechęć do nauki, lenistwo, lekceważenie obowiązków szkolnych.

Dostatecznie szybkie stwierdzenie przyczyn niepowodzeń szkolnych stanowi szansę skutecznej pomocy uczniowi. Może ona przybrać różne formy:

• umożliwienie uczniowi słabszemu nawiązanie kontaktu z uczniem osiągającym bardzo dobre wyniki w nauce danego przedmiotu,

• powierzenie uczniowi mającemu trudności pewnych obowiązków związanych z danym przedmiotem,

• włączanie uczniów słabych do zespołów wyrównawczych,

• systematyczna kontrola wykonywanych przez dziecko zadań,

• organizowanie pomocy dziecku (mobilizowanie do samodzielnej pracy, wyrabianie odpowiedniego stosunku do nauki, wskazywanie różnych metod uczenia się, ustalanie planu pracy).

Wielu uczniów charakteryzuje niska sprawność procesów myślowych

(analizy, syntezy, uogólniania). Na tym tle powstają u nich poważne trudności

w przyswajaniu materiału programowego. Nie wiążą oni z nauką swojej przyszłości i nie podejmują żadnego wysiłku, aby zmienić istniejący stan rzeczy.
     Inną grupę stanowią uczniowie, którzy chcą osiągnąć sukces, ale stosowane przez nich metody nieustannie wywołują konflikty zarówno z rówieśnikami, jak i nauczycielami. Uczniowie ci odpisują zadania, korzystają z podpowiedzi oraz organizują sobie sprawnie pomoc na sprawdzianach czy przy pisaniu prac klasowych. Unikają wszelkiej działalności, która zmusza ich do wnikania w treść postawionych przed nim zadań.
     Najwięcej trudności w codziennej pracy szkoły sprawiają uczniowie, którzy przejawiają negatywne zainteresowania i skłonności. Systematycznie łamią obowiązujące w szkole regulaminy, a ich zainteresowania są poza szkołą. Zarówno w szkole jak i poza nią mają zdecydowanie złą opinię. Przejawiają silne dążenie uczestniczenia w grupach nieformalnych. Jawnie prezentują swoje negatywne nastawienie do nauczycieli i szkoły. Uczniowie tacy nie są zainteresowani utrzymaniem kontaktów ze swoim zespołem klasowym, obojętna jest też im opinia szkolnych kolegów.

Należy jednak podkreślić, że wszystkie te działania mają szansę powodzenia tylko wtedy, gdy będą stosowane systematycznie przy współpracy szkoły i domu rodzinnego ucznia.

Nauczyciel, który chce pomóc dziecku w przezwyciężeniu trudności szkolnych, powinien:

• prowadzić stałą obserwację ucznia przez cały rok szkolny i analizować jego pracę,

• dobrze poznać swoich wychowanków i ich środowisko rodzinne,

• indywidualizować pracę na lekcji, szczególną opieką otaczać uczniów słabszych,

• stosować ćwiczenia korektywne, umożliwiające wdrożenie uczniów do systematyczności, koncentracji uwagi, kontroli,

• utrzymywać stały kontakt z rodzicami dziecka,

• pozostawać w kontakcie z pedagogiem szkolnym, psychologiem, poradnią psychologiczno-pedagogiczną.

Uczeń trudny musi mieć kogoś wspierającego jego działania w szkole.

Tą osobą może być pedagog, który potrafi okazać zrozumienie dla problemów ucznia, skierować jego energię

i niezadowolenie na pożyteczne działania, co umacnia u dziecka wiarę we własne siły.

Ostatnią grupę przyczyn niepowodzeń szkolnych stanowią czynniki biopsychiczne. Wśród nich wymienia się:

• poziom inteligencji ucznia,

• temperament,

• cechy charakteru,

• stan zdrowia,

• rozwój psychomotoryczny.

Na wyniki w nauce ma także duży wpływ układ nerwowy. Jeśli funkcjonuje on prawidłowo, uczeń jest w stanie koncentrować się przez dłuższy czas na jednym zadaniu lub przedmiocie, potrafi zapanować nad swoimi emocjami. Wiele dzieci, zwłaszcza w młodszym wieku szkolnym przejawia nadpobudliwość psychoruchową. Są to uczniowie, którzy nie są

w stanie usiedzieć na lekcji i skoncentrować się. Często wstają, chodzą po klasie, przeszkadzają nauczycielowi, kolegom i nie działają na nich żadne kary. Żeby pomóc dziecku nadpobudliwemu potrzebne jest współdziałanie pedagogów i rodziców. Trzeba sobie uświadomić, że dziecko przeszkadza nie dlatego, że z natury jest złe, ale dlatego, że jest tak uwarunkowane genetycznie

i nie potrafi panować nad swoim zachowaniem. Otwartość, życzliwość i wiedza pedagogiczna nauczyciela są bardzo ważne w rozpoznaniu przyczyn niepowodzeń szkolnych i udzieleniu dziecku potrzebnej pomocy.

4. Jak zapobiegać niepowodzeniom uczniów w nauce?

Niepowodzenia szkolne towarzyszyły i towarzyszą uczniom od pierwszych lat kariery szkolnej. Dlatego zarówno w szkołach miejskich jak i wiejskich organizowane są różne formy pracy zapobiegawczej i wyrównującej opóźnienia

w nauce. Do najczęściej stosowanych form pomocy uczniom należą:

• zespoły wyrównawcze i korekcyjne ,

• indywidualizacja nauczania ,

• samopomoc koleżeńska ,

• zwiększenie częstotliwości odpytywania uczniów ,

• współpraca z rodzicami ,

• korepetycje ,

Analiza dokumentacji szkolnej wykazała, że najczęściej stosowaną

i najbardziej popularną formą, lecz nie masową są zespoły wyrównawcze. Popularnym i skutecznym sposobem okazała się również pomoc koleżeńska.

Inną formą zapobiegania niepowodzeniom jest pedagogizacja rodziców

i zwrócenie uwagi na następujące kwestie:

• nieumiejętność organizowania pracy dziecka ( nieznajomość metod uczenia, nieodpowiedni stosunek do pracy, pierwsze trudności w nauce, narastanie zaległości, zniechęcenie do nauki),

• zasady pomocy dziecku w domu: nie wyręczanie dziecka w pracy, wdrażanie do systematyczności i obowiązkowości, budzenie zainteresowań oraz zadowolenia z samodzielnie wykonanej pracy,

• systematyczna kontrola wykonania przez dziecko określonych zadań ,

• organizowanie pomocy dziecku: układanie planu pracy, sprawdzanie

• i korygowanie błędów , kontrolowanie wykonanych zadań,

• stopniowe ograniczenie kontroli aż do wyrobienia nawyku pracy samodzielnej .

Ważną funkcję w zakresie zapobiegania niepowodzeniom szkolnym spełnia współpraca z poradnią psychologiczno - pedagogiczną umożliwiając wykrywanie przyczyn niepowodzeń.

5. Zadania nauczyciela w przezwyciężaniu niepowodzeń szkolnych

     Odpowiedzialność za ucznia ciąży na nauczycielu, który powinien skutecznie wpływać na jego rozwój i zmniejszać jego trudności w szkole. Jest to bardzo trudne zadanie, wymagające ze strony nauczyciela przedmiotu i wychowawcy szczególnej troski w stosunku do społecznie nieprzystosowanego wychowanka.
     Aby jednak ten cel osiągnąć, chociaż w niewielkim stopniu, należy pokazać swoim wychowankom, jak myśli wiążą się z ich nastrojami i motywacją do nauki oraz wskazać, że myśli można kontrolować. Uczeń w otoczeniu, w którym zapewniona jest szeroka troska i wsparcie ze strony nauczyciela, kolegów i innych osób w szkole rozpozna, w jaki sposób jego myślenie wpływa na nastrój i zachowanie. Należy pamiętać, że każda negatywna myśl wyzwala u ucznia uczucie złości i wrogości, co daje niewłaściwe zachowania i niegrzeczność, czego rezultatem jest kara.
     Nauczyciel powinien podjąć też działania, które mają na celu pomóc uczniom

w docenieniu siebie.

W tym zakresie należy:

1) diagnozować potrzeby, zainteresowania i cele poszczególnych uczniów,
2) pomagać uczniom w określaniu własnych celów i dopasowaniu ich do celów uczenia się,
3) dopasowywać ogólne cele nauczania do indywidualnych uczniowskich zainteresowań i celów,
4) uporządkować cele nauczania i czynności tak, by ułatwić indywidualny sukces ucznia,
5) posługiwać się wzorem osobowym dla wykazania uczniom wartości poszczególnych osiągnięć.

    W prowadzeniu ucznia trudnego ważne są relacje między nauczycielami

a uczniami, w których każda strona uznaje kompetencje drugiej i własne.
     Nauczyciel winien nieść pomoc uczniom w dotarciu do wiedzy oraz doradzać

w nauce i porządkowaniu informacji. Powinien być osobą, która planuje kształcenie, uwzględnia różnorodne formy organizacyjne, ale też być wzorem osobowym, ukazującym uczniom jak stawać się ekspertami i jak dzielić się swoją wiedzą

z innymi. Uczeń też może być ekspertem w wybranej przez siebie dziedzinie, nauczyciel przejmuje wówczas rolę uczącego się.
     Rolą nauczyciela jest też dodawać uczniom odwagi i zachęcać ich, by wyrobili

w sobie tendencje do podejmowania ryzyka w trakcie nauki. Podejmowanie ryzyka pomaga przezwyciężyć potencjalne negatywne skutki szkolnych doświadczeń, takie jak znudzenie, strach przed porażką czy wycofywanie się. Aby skłonić do ryzyka, trzeba doceniać indywidualne różnice między uczniami i ich szczególne osiągnięcia, unikać poniżania, wyrażać swoją dezaprobatę wobec negatywnych komentarzy.
     Ważne jest, aby nauczyciel stworzył kilka różnych narzędzi oceniania i nagród, nie szczędził pochwał i innych dowodów uznania. W takim klimacie wszyscy uczniowie są doceniani i szanowani jako jednostki ludzkie, umysły uczniów mają najlepsze warunki do uczenia się, a codzienna, mozolna praca nauczyciela wyda owoce.
Praca z uczniem trudnym nie różni się na ogół istotnie od oddziaływań skoncentrowanych na pozostałych uczniach. Musi być jednak bardziej intensywna

i zindywidualizowana z uwagi na niezaspokojone przez niego potrzeby, czy też odmienne zainteresowania w porównaniu z uczniami nie sprawiającymi trudności wychowawczych, a także niedomagania w nauce.

Biografia:

1. Konopnicki J. - „Powodzenie i niepowodzenia szkolne”

2. Łysek J. - „Niepowodzenia szkolne”

3. Okoń W. - „Nowy słownik pedagogiczny”

4. Gordon T. - „ Wychowanie bez porażek w szkole”

---