2 rozdział, praca mgr


II Metodologia badań naukowych.

1.Metodologia badań.

Rozpoczynając kolejny rozdział pracy poświęconej rozprawie o oddziaływaniu mediów na dziecko pokrótce przedstawię, co to jest metodologia badań, co stanowi przedmiot i cel badań, co to jest problem i hipoteza w badaniach oraz postaram
się opisać metody, techniki i narzędzia, którymi posługuje się metodologia badań.

Po przedstawieniu spojrzenia na wyżej wymienione zagadnienia zamiarem moim będzie określić, jaki będzie przedmiot i cel moich badań, jakie problemy
i hipotezy badawcze będą podstawa do przeprowadzenia rzetelnych badań oraz jakimi metodami, technikami posługiwać się będę i jakie narzędzie lub narzędzia posłużą
za weryfikator postawionych założeń.

Aby zdefiniować metodologie badań należałoby zacząć od tego, czym jest metodologia. Stanisław Nalaskowski definiuje metodologie jako, „naukę o procedurach badawczych i ich rezultatach: pojęciach, twierdzeniach, teoriach. Obejmuje nie tylko czynności badawcze i ich metody, ale także wytwory tych czynności i związane z nimi zagadnienia semiotyczne”

Metodologia jest nauką o strukturze logicznej wiedzy i metodach stosowanych w nauce, czyli sposobach dochodzenia od poglądów, twierdzeń, teorii do praw naukowych oraz sposobach ich sprawdzania.

Definicja ta może być rozumiana w szerokim znaczeniu i wtedy pojmowana jest jako „filozofia nauki i zarazem logika stosowana: obejmuje logiczny, metodologiczny oraz filozoficzny aspekt nauki” Metodologia stanowi dyscyplinę traktującą o miejscu nauki
i o metodach naukowego odkrywania. W węższym sensie metodologia to „wiedza
o metodach stosowanych w nauce, czyli logika naukowego odkrywania oraz sprawdzania”

Reasumując metodologia w szerokim znaczeniu to rezultaty naukowego poznania, jak i proces badawczy, a metodologia w węższym sensie ogranicza się do analizy procesu badawczego. Oprócz metodologii ogólnej spotykamy także metodologie szczegółowe np. nauk pedagogicznych, psychologicznych, socjologicznych. Metodologie szczegółowe poddają analizie struktury logiczne poszczególnych dyscyplin, badają konkretne metody stosowane w tych dyscyplinach
i określają w tym względzie konkretne wskazówki badawcze.

Wiedza na temat badań pedagogicznych podjęta jest szeroko. Dostępna jest
w różnorodnych opracowaniach dotyczących metodologii tego rodzaju badań miedzy innymi w:

Wyżej wymieniona literatura będzie dla mnie jako badacza podstawą do zgłębienia wiedzy na temat metodologii badań pedagogicznych, określenia, co będzie tematem przewodnim w przeprowadzonych przeze mnie badaniach.

W procesie badawczym nie posługujemy się dowolnymi przypadkowymi sposobami, lecz celowo dobranymi i zaplanowanymi. Musimy dokładnie sprecyzować nasze postępowanie badawcze, a więc zastosować poprawne zabiegi w celu zgromadzenia określonej wiedzy. Aby owo poznanie rzeczywistości było badaniem naukowym wymaga wyraźnie sprecyzowanego celu badań, określenia problematyki działań, sformułowania hipotez głównych i szczegółowych, a następnie dokonania ich weryfikacji przez zastosowanie odpowiednich metod, technik i narzędzi badawczych. Poprzez kolejne punkty owego rozdziału postaram się przejść przez kolejne etapy
i ustalić procedurę badań własnych.

2.Przedmiot i cel badań

Pierwszym ważnym krokiem w procedurze badawczej jest ustalenie celu badań. W sensie ogólnym jest nim dążenie do wzbogacenia wiedzy o osobach, rzeczach lub zjawiskach będących przedmiotem badawczych dociekań.

Waldemar Dutkiewicz w „Podstawach metodologii badań” przyjmuje za
H. Komorowską, że cel to „rodzaj efektu, który zamierzamy uzyskać w wyniku badań,
 a także rodzaj czynników, z którymi efekty te będą się wiązać.”

Władysław Zaczyński pisząc o celu badań podaje, że jest to „określenie do czego zmierza badacz, co pragnie osiągnąć w swoim działaniu”

Albert Maszke podkreśla, że każde badanie jest prowadzone w określonym przez badacza celu i określa, że „cel to pożądany, przewidywany stan rzeczy, który jednostka pragnie w wyniku swojego działania osiągnąć” Tak więc cel to końcowy efekt lub rezultat, który badacz zamierza osiągnąć w swoim postępowaniu badawczym.

Badania pedagogiczne może w większym stopniu niż gdzie indziej określane są przez cele, jakim służą.

Zdaniem Tadeusza Pilcha „ich zadaniem jest zbadanie warunków niezbędnych do realizacji postulowanych stanów rzeczy” Mówiąc bardziej ogólnie można, więc uznać, że celem badań jest poznanie umożliwiające skuteczne działanie. Ważne jest zdobycie wiedzy maksymalnie ścisłej, maksymalnie pewnej, maksymalnie prostej
o maksymalnej zawartości informacji.

Celem badań jest końcowy efekt, który ma zaistnieć jako rezultat postępowania badawczego. Efektem tym jest odpowiedz na pytanie zawarte w problemie, jaki stawia badacz w swojej rozprawie by uzyskać potwierdzenie swych założeń.

Jeżeli celem badań według Władysława Zaczyńskiego jest określenie, co pragnie badacz osiągnąć, do czego zmierza idąc śladem podanej definicji moim zamiarem badawczym, celem przewodnim będzie ustalenie oddziaływania reklamy telewizyjnej na emocje dziecka w starszym wieku przedszkolnym.

W podjętych badaniach zamierzam ustalić czy reklama działa pozytywnie bądź negatywnie na emocje dziecka, a także okazywanie emocji związanych z tymi reklamami. Celem pracy jest analiza reklam telewizyjnych, które są emitowane (nadawane) w polskiej telewizji w latach 2005-2006. Praca dotyczy również wpływu reklam telewizyjnych na emocje dzieci w wieku przedszkolnym, które pojawiają się bezpośrednio po obejrzeniu reklam.

Kolejnym krokiem w procedurze badawczej występującym po ustaleniu celu badań jest określenie ich przedmiotu, czyli tego, co skupia na sobie uwagę lub stanowi obiekt poznania i działalności człowieka.

Władysław Puślecki w swojej rozprawie „Metody badań pedagogicznych” przez przedmiot badań rozumie „ściśle zdefiniowany wycinek obiektywnie istniejącej rzeczywistości społeczno-przyrodniczej, stanowiącej obiekt zainteresowań poznawczych określonej dyscypliny naukowej. ”

Przedmiotem badań pedagogicznych są różnego rodzaju zależności, jaki zachodzą między rozmaitymi zmiennymi, które wywierają wpływ na rozwój cech osobowościowych człowieka. Używając pojęcia przedmiot badań mamy na myśli przedmioty w sensie dosłownym tj. obiekty, rzeczy oraz zjawiska w odniesieniu,
do których chcemy prowadzić badania.

Albert Maszke przedmiotem badań określa „wszelkie obiekty, rzeczy oraz zjawiska i procesy, którym one podlegają i w odniesieniu, do których formułujemy pytania badawcze” Określenie przedmiotu badań to dla badacza udzielenie odpowiedzi na pytanie, co? - czyli jaki konkretny problem lub zjawisko związane
z wybraną grupa - będzie obiektem jego dociekań badawczych. Stefan Nowak twierdzi, iż „przedmiotem badań są obiekty i zjawiska, o których w odpowiedzi na podstawowe pytanie chcemy formułować twierdzenia.” Przedmiotem badań są zjawiska obiektywnie występujące, które można zmierzyć jak i również wykraczające poza
to, co obiektywne i mierzalne, a tym samym stawianie za przedmiot badań problematyki związanej z ocenianiem, wartościowaniem, opisem przeżyć, autobiografii itp.

Przedmiotem badań podjętej przeze mnie pracy jest zbadanie oddziaływania reklamy telewizyjnej na emocje dziecka 5-7-letniego. Zainteresowałam się tym tematem gdyż dziecko posiada wiele emocji, które jak najbardziej okazuje i nie potrafi jeszcze ich ukrywać. Sterują nim bez wiedzy jego samego. Jest to repertuar, który dopiero zaczyna się kształtować. Dziecko uczy się na zasadzie obserwacji lub reakcji otoczenia jak należy się zachowywać. Jakie emocje są aprobowane, a których należy unikać. Jednak, gdy pozostawimy dziecko samemu bez ingerencji wtedy dziecku bardzo łatwo przychodzi pokazywanie, co naprawdę czuje. Dlatego też podjęłam próbę zbadania oddziaływania świata zewnętrznego w postaci komunikatów, jakie przygotowała dla nich telewizja, na emocje. W tym wieku są one dość wykształcone, ale jeszcze do końca nieokiełznane. Postaram się podejmując taki właśnie problem badawczy odpowiedzieć na pytanie jak reklama oddziałuje na emocje dziecka, które są jeszcze przez proces socjalizacji niepohamowane.

3.Problemy i hipotezy badawcze.

Po określeniu przedmiotu i celu badań przystąpić można do sformułowania problemu badawczego i problemów szczegółowych.

Problem badawczy to na ogół pytanie, które w miarę precyzyjnie określa cel zamierzonych badań i jednocześnie ujawnia braki w dotychczasowej wiedzy na interesujący nas temat. Problem badawczy jest zwykle uszczegółowieniem celu badań. Umożliwia dokładniejsze poznanie tego, co rzeczywiście zamierzamy zbadać.

Albert Maszke za Stefanem Nowakiem przyjmuje, że „ problem badawczy
to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie.”

Problemy badawcze to pytania, na które szukamy odpowiedzi na drodze badań naukowych, czyli poprzez własny wysiłek nie zaś przez oczekiwanie gotowej odpowiedzi od innego człowieka. Nazwa problem sugeruje nam, iż może oznaczać przeszkodę lub zadanie wymagające rozwiązania lub rozstrzygnięcia.

Na ogół wyróżnia się problemy naukowo i subiektywnie badawcze, problemy dotyczące właściwości zmiennych, relacji między zmiennymi oraz problemy w postaci pytań rozstrzygnięcia i dopełnienia. „Problemy naukowo badawcze zmierzają do odkryć powszechnie nieznanych, Problemy subiektywnie badawcze natomiast to zbadania, które są nowe tylko dla osób pytających.”

Pierwsze z nich dotyczą pytań, na które nie było dotąd odpowiedzi w nauce lub dana przez nią odpowiedz nie jest dostatecznie zadowalająca i wymaga weryfikacji. Drugie zaś stanowią pewną nowość tylko dla samego badacza nieobeznanego należycie
z dotychczasowymi osiągnięciami naukowymi w zakresie interesującego go problemu.

Niestety podejmując się rozwiązania jakiegoś problemu, nie ma się nigdy bezwzględnej pewności, czy jest to problem naukowo badawczy, czy jedynie subiektywnie badawczy. Niestety nie da się dotrzeć do wszystkich źródeł wiedzy na interesujący badacza temat. Problemy dotyczące właściwości zmiennych są pytaniami
o „wartości zmiennych charakteryzujących zjawiska i przedmioty, które znalazły się
w polu naszego zainteresowania.” Problemy zaś dotyczące zależności między zmiennymi to pytania „czy zachodzą pewne relacje łączące zmienne naszego badania bądź przedmioty, przy pomocy tych zmiennych określane.”

Zarówno problemy będące pytaniami o zmienne jak i te dotyczące relacji miedzy zmiennymi nie zawsze występują w czystej postaci. Należałoby ukazać współzależności niektórych charakterystycznych dla nich właściwości.

W badaniach pedagogicznych należy świadomie preferować raczej problemy badawcze w formie pytań o relacje między zmiennymi niż te dotyczące właściwości określonych zmiennych.

W badaniach pedagogicznych często spotykanymi problemami badawczymi
są również problemy w postaci pytań rozstrzygnięcia lub dopełnienia. Pierwsze z nich rozpoczynają się zazwyczaj od partykuły „czy” i dopuszczają przeważnie tylko dwie możliwe odpowiedzi „tak” lub „nie”, a niekiedy także „nie mam zdania”. Problemy badawcze w postaci pytań dopełnienia umożliwiają odpowiedzi bardziej szczegółowe, których treści i zakres wyznaczają pytania rozpoczynające się od takich zaimków pytających lub przysłownych, jak: dlaczego?, kto?, co?, ile?, w jakim stopniu?, jak?, gdzie?. Są to pytania otwarte dające badanym możliwość swobodnych wypowiedzi,
tj. bez sugerowania jakichkolwiek odpowiedzi na nie.

Jak pisze T. Pilch „problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska,
o istotę związków między zdarzeniami , to mówiąc inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania.” Marta Guziuk dodaje, iż „są one bardzo ogólne i dotyczą bezpośredniego istnienia i zakresu problemu zawartego w tytule pracy promocyjnej. Pytania takie rozbija się następnie na szereg problemów (pytań) szczegółowych.” Problemem prowadzonych przez badacza badań będzie odpowiedzenie na pytanie:

Problem główny jest podstawą do postawienia problemów szczegółowych, pomocniczych, które pozwolą odpowiedzieć na pytanie:

Problemy badawcze tworzą podstawę do konstrukcji hipotez, czyli stwierdzeń,
co, do których istnieje pewne prawdopodobieństwo, że są właściwym rozwiązaniem sformułowanych uprzednio pytań badawczych.

„Hipoteza oznacza każde przypuszczenie będące próbą wyjaśnienia jakiegoś zjawiska. Hipoteza (tymczasowe) przypuszczenie, mające ułatwić (naukowe) wyjaśnienie zjawiska; domysł; założenie oparte na prawdopodobieństwie,
a wymagające sprawdzenia.”

W literaturze stosuje się wiele różnych określeń pojęcia hipoteza. A. Maszke pisze, iż „przez hipotezę rozumie się na ogół w metodologii takie przypuszczenie dotyczące zachodzenia pewnych zjawisk lub zależności między nimi, które pozwalają wyjaśnić jakiś niewytłumaczalny dotąd zespół faktów, będący dotąd problemem”

Edward Hajduk natomiast definiuje hipotezę jako „zdanie opisujące związki między zjawiskami (zdarzeniami, stanami, cechami itp.), którego wartość logiczna sprawdzamy w empirycznych badaniach naukowych” Jerzy Brzeziński hipoteza jak twierdzi
to „odpowiedź na pytanie uosabiające problem badawczy.” Hipotezy są zawsze tylko świadomie przyjętymi przypuszczeniami, czy założeniami wymagającymi potwierdzenia lub odrzucenia w wyniku badań naukowych. Formułując hipotezy przekształcamy sformułowane pytania na zdania twierdzące lub przeczące, aby możliwe stało się zweryfikowanie. A. Maszke wyróżnia:

Przyjmując za Edwardem Hajdukiem, że hipoteza to pewne przypuszczenie opisujące związki między zjawiskami bądź zdarzeniami, które można przedstawić za pomocą zdań potwierdzających lub zaprzeczających postawionym problemom, hipotezy będą brzmieć następująco:

Tak postawione problemy i hipotezy badawcze zostaną zweryfikowane po przeprowadzeniu, opisie i analizie badań własnych.

4.Metody, techniki i narzędzia badawcze.

Prowadząc rozważania na temat zawarty w temacie pracy nieuniknione jest po określeniu celu i problemu badawczego przedstawienie odpowiednich metod, technik
i narzędzi badawczych, które posłużą do zweryfikowania i opisania, czy dane założenia odzwierciedlają się w rzeczywistości.

W opracowaniach metodologicznych w rozdziałach poświęconym metodom, technikom i narzędziom badań możemy spotkać bardzo różne podziały i klasyfikacje metod, technik i narzędzi. Różnice polegają na tym, że to, co dla niektórych jest metodą dla innych jest techniką i odwrotnie. Punkt ten rozpocznę od opisania, czym jest metoda.

Określenie to pochodzi od dwóch greckich słów „meta”, co oznaczało wzdłuż
i „odos”, czyli droga. Znaczy ono tyle, co chodzenie wzdłuż drogi „jest sposobem,
w jaki musimy postępować w pewnej dziedzinie tzn. sposobem, w jaki musimy organizować nasze działanie podporządkowując je pewnemu celowi.”

Najczęściej w pedagogice ogólnie definiuje się metodę jako „zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących całość postępowania badacza, zmierzających do rozważenia określonego problemu naukowego; określony powtarzalny sposób rozwiązania problemu.”

Według T. Puśleckiego w węższym wydaniu metodą badawczą nazywa się „wypróbowany oraz cechujący się szansą użycia w podobnych przypadkach zespół świadomie zastosowanych czynności i środków, zdeterminowanych przedmiotem dociekań, mających na celu gruntowne poznanie określonego wycinka obiektywnie istniejącej rzeczywistości.” Albert Maszke za Stefanem Nowakiem podobnie definiują metodę badawcza jako „typowe i powtarzalne sposoby zbierania, opracowania, analizy i interpretowania danych empirycznych, służące do uzyskania uzasadnionych odpowiedzi na stawiane pytania badawcze” Mieczysław Łobocki również zauważa, iż „metody są zespołem założeń dotyczących celowych czynności przydatnych
w rozwiązywaniu określonych problemów badawczych” Tak, więc można powiedzieć, że metodą nazywać będziemy powtarzalne sposoby zbierania danych, schematy służące do udzielania odpowiedzi na sformułowane pytania badawcze. Każda metoda badawcza jest ściśle powiązana z realizującymi technikami, można powiedzieć, że metoda
to grupa technik badawczych, przy czym przez technikę należy rozumieć sposób realizacji metody, czyli zespół czynności określonych przez dobór odpowiedniej metody badawczej i przez nią uwarunkowanych.

Przez technikę badawczą będziemy rozumieć jak pisze Albert Maszke „zespół konkretnych, praktycznych czynności związanych ze zbieraniem materiałów niezbędnych do przeprowadzenia analizy i wysuwania na tej podstawie wniosków
i uogólnień.” Technika badawcza to czynności praktyczne regulowane starannie wyprasowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii i faktów. Natomiast wszelki przedmioty, które będą potrzebne do realizacji wybranej techniki badawczej, to narzędzia badawcze. Tadeusz Pilch definiuje narzędzie badawcze jako „ przedmiot służący do realizacji wybranej techniki.”

Pomiędzy metodą badawcza, techniką, a narzędziem badawczym istnieje stała zależność, która można przedstawić w następujący sposób:

0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
0x08 graphic
Metoda Technika Narzędzie

W metodologii badań pedagogicznych wymienia się następujące metody badawcze wspomnę tylko jak już wcześniej pisałam, że u niektórych autorów to, co jest metodą
u innych występuje jako narzędzie. Mimo to postaram się przedstawić zestawienie autorów wymieniających i rozumiejących podobnie metody, techniki i narzędzia badawcze.

Mieczysław Łobocki podaje wiele metod, które odpowiednio mają przypisane techniki badawcze. Metody, jakie wymienia to:biograficzna (monografia pedagogiczna
i indywidualnych przypadków), dialogowa, obserwacja, skale ocen, eksperyment pedagogiczny, testy osiągnięć szkolnych, metoda socjometryczna, analiza dokumentów, sondaż pedagogiczny i odpowiednio do tych metod przyjął techniki obserwacji standaryzowanej i niestandaryzowanej, techniki grup równoległych, rotacji, techniki socjometryczne, analizy dokumentów, sondażu, dialogu.

Waldemar Dutkiewicz za Tadeuszem Pilchem wymienia takie metody badań jak:

- sondaż diagnostyczny

- monografia pedagogiczna

- metoda indywidualnych przypadków

- eksperyment pedagogiczny.

Albert Maszke uzupełnia wyżej wymienione metody o metodę socjometryczną.

Władysław Puślecki natomiast wymienia takie metody jak:

- obserwacja

- eksperyment pedagogiczny

- testy

- sondaż diagnostyczny

- dokumentoskopie.

Władysław Zaczyński do obserwacji, eksperymentu, testu pedagogicznego dodaje metodę socjometryczną, wywiad, ankietę oraz analizę dokumentów. Jeżeli chodzi

o narzędzia badawcze to Waldemar Dutkiewicz wymienia takie techniki jak:

- wywiad

- ankietowanie

- badanie dokumentów

- techniki socjometryczne.

Albert Maszke z kolei wymienia techniki badawcze podobne do Waldemara Dutkiewicza z tym, że u niego socjometria jest metodą, a badanie dokumentów poszerza o analizę wytworów działania.

Tadeusz Pilch również za technikę przyjmuje wywiad, ankietę, badanie dokumentów uzupełnia to jednak technikami projekcyjnymi, obserwacją oraz analizą treści.

Każdy autor odpowiednio do techniki badawczej określił narzędzie, którymi będą między innymi kwestionariusze wywiadu, kwestionariusze ankiet, arkusze obserwacji.

Po krótkiej analizie i syntezie podziału metod, technik i narzędzi badawczych
w swojej pracy badawczej zamierzam zastosować analizę dokumentów tzn. wytworów, elementy obserwacji oraz technikę projekcji przez test niedokończonych zdań.

Józef Rembowski w swej książce „Metoda projekcyjna w psychologii dzieci
i młodzieży” za L. Frankiem rozumie, iż „metoda projekcyjna to zespół celowo skonstruowanych bodźców, których zastosowanie ma na celu uzyskanie wglądu
w osobistą, prywatną i idiosynkratyczną opinię badanego” W badaniu nikogo bezpośrednio nie pytamy, lecz stwarzamy taką sytuację, w której wywołamy określone reakcje zgodne z motywacją, percepcją, postawą, ideami i emocjami osoby badanej.

W swojej pracy badawczej powołam się na T. Pilcha, który jako jeden
z pedagogów - metodologów wymienia, z reguły tylko w psychologii wykorzystywane, techniki projekcyjne. Twierdzi on, że metoda ta „polega na przedstawieniu badanemu sytuacji bodźcowej nie mającej dlań znaczenia arbitralnie ustalonego przez eksperymentatora, ale zarazem takiej, która będzie mogła nabrać znaczenia przez
to, iż osobowość badanego narzuca jaj swoje indywidualne znaczenie i organizacje.”
A więc jest to wprowadzenie między badającego, a badanego czynnika celowo dobranego, co, do którego można żywić nadzieję, że wywoła w badanym określone reakcje i postawy emocjonalne. Charakter tych reakcji ich siła, natężenie, trwanie stanowią właśnie przedmiot zainteresowania badacza. Spośród najbardziej znanych autor wymienia techniki werbalne i obrazkowe.

„Techniki werbalne polegają na kojarzeniu słów, kończeniu zdań lub odpowiedzi na specjalne pytania.” Autor twierdzi również, że techniki te nie znalazły do tej pory szerszego zainteresowania w badaniach pedagogicznych, aby złamać ten stereotyp
i połączyć zarówno psychologię jak i pedagogikę wykorzystam w swych badaniach techniki projekcyjne, które mam nadzieję pomogą mi w zbadaniu reakcji i stanów emocjonalnych dzieci w starszym wieku przedszkolnym.

„Istotą metod projekcyjnych jest to, że badacz interpretuje wypowiedzi respondentów zgodnie z reakcją i brzmieniem. Sens nadawany testowi przez respondenta jest traktowany jako wskaźnik o wewnętrznych przeżyciach respondenta bądź jego wiedzy o tym, że badacz chce odkryć, poznać owe uwewnętrznione przekonania.” Test niedokończonych zdań ułożonych przez badacza, a dotyczących danej kwestii, ma na celu odkryć rodzaj myśli, jakie kojarzą się respondentowi
z poruszaną sprawą. Pytania projekcyjne powodują, że „badany odpowiada, w jaki sposób prawdopodobnie zachowałby się, co czułby w sytuacji, którą prezentuje mu badacz. Pytania te umożliwiają penetrację nieuświadamianych lub trudnych do zwerbalizowania opinii, postaw.”

Encyklopedia psychologii szerzej traktuje metodę projekcji, do której należą techniki projekcyjne, „są to zadania lub zespoły zadań do badania osobowości,
w których zarówno materiał testowy, jak i instrukcja mają niski stopień strukturalizacji, co powoduje wieloznaczność zadania”

W sytuacji zadania projekcyjnego nie ma odpowiedzi trafnych i nietrafnych, nie wymaga się też wyboru jednej z alternatyw, chodzi o wyzwolenie indywidualnych znaczeń, indywidualnego świata.

Arkusz Testu Niedokończonych Zdań jest narzędziem, którym bada się najczęściej wewnętrzne stany emocjonalne oraz subiektywny odbiór zdarzeń i problemów psychospołecznych przez respondenta. Stosuje się go często jako narzędzie pomocnicze i sprawdzające wyniki uzyskanych badań. „Istotne jest podkreślenie, że warunkiem trafności projekcyjnego badania testowego jest świadome spostrzeganie
i interpretowanie materiału testowego przez osobę badaną oraz brak świadomości ujawnienia w ten sposób własnych postaw, emocji, potrzeb.”

W badaniach własnych posłużę się Testem Niedokończonych Zdań w formie wywiadu, gdyż badający musi czytać dziecku zdania. Służyć on będzie uzyskaniu informacji, jakie odczucia w czasie oglądania telewizji i reklam towarzyszą respondentom.

Kolejna metodą badawcza zastosowaną w badaniach własnych jest obserwacja. Będzie ona służyła jako podstawa do wyciągnięcia kluczowych wniosków
z przeprowadzonych badań. „Na ogół obserwację jako metodę naukową - w odróżnieniu od obserwacji nienaukowej (potocznej) - rozumie się obserwację, która wymaga koncentracji uwagi na zachowaniach, reakcjach ważnych z naukowego punktu widzenia, rejestracji danych obserwowanych w sposób możliwie adekwatny
do istniejącego obiektywnie stanu rzeczy, wymaga interpretacji zarejestrowanych w ten sposób danych w świetle posiadanej wiedzy, teorii i własnych doświadczeń,
jak i również sprawdzenia i kontroli pod względem trafności i rzetelności.”

Obserwacja jest celowym i planowym spostrzeganiem jakiegoś faktu, zjawiska czy zdarzenia w sposób systematyczny, a niekiedy także okazjonalny i z zastosowaniem różnych środków technicznych.

Albert Maszke pisze, iż „przez obserwacje rozumieć będziemy zespół czynności polegających na celowym, planowym i selektywnym gromadzeniu informacji drogą spostrzeżeń, w ich naturalnym przebiegu i bez jakiejkolwiek ingerencji obserwatora.”

Jak zauważył autor ważnym warunkiem poprawnie przeprowadzonej obserwacji jest wnikliwość, obiektywizm ale także selektywność. Trudność w selekcjonowaniu zjawisk wynika z potrzeby jednoczesnego odjęcia obserwacją wielu zjawisk, obiektów
czy sytuacji interesujących obserwatora. Obserwator musi umieć wybierać
i obserwować tylko te, które uzna za najważniejsze. By móc je właściwie selekcjonować, powinien przed przeprowadzeniem obserwacji przygotować wykaz tych osób, zjawisk czy sytuacji, które mają być przedmiotem obserwacji. Jest to osobliwy sposób na gromadzenie i interpretowanie informacji w naturalnym ich przebiegu przeważnie w bezpośrednim zasięgu widzenia i słyszenia obserwatora.

Wyróżnia się kilka form obserwacji

- ze względu na kontakty obserwatora z obserwowanymi wyróżnia się obserwacje bezpośrednią i pośrednią.

Obserwacja bezpośrednia charakteryzuje się tym, że „obserwator bierze aktywny udział w obserwowanym zjawisku.” Tak, więc wymaga ona osobistego udziału badacza.
On sam dokonuje spostrzeżeń interesujących go faktów, zjawisk czy zdarzeń i sam sporządza materiał opisujący. Jak twierdzi Albert Maszke jest to „proces bezpośredniego obserwowania i gromadzenia informacji przez obserwatora.”

Szczególnym przypadkiem obserwacji bezpośredniej jest obserwacja uczestnicząca. Polega ona na obserwowaniu niejako „od wewnątrz” tj. obserwator, badacz na czas obserwacji staje się członkiem obserwowanej grupy. Staje się on częścią zdarzeń, które obserwuje. W przypadku, gdy gromadzenie informacji i materiałów dokonuje się za pośrednictwem innych osób mówimy o obserwacji pośredniej. „Obserwator z zewnątrz śledzi określone zjawiska, nie biorąc w nich przebiegu aktywnego udziału.” Obserwacja ta odnosi się nie wprost do obserwowanych zachowań, lecz niejako do ich „śladów”, czyli informacji z drugiej ręki lub skutków, jakie zachowania te pociągają za sobą.

- obserwacja ze względu na stopień jej standaryzacji przebiega zwykle w postaci obserwacji standaryzowanej i niestandaryzowanej.

Obserwacja standaryzowana polega na obserwowaniu osób nie tylko pod kątem ogólnego celu obserwacji, lecz także z uwzględnieniem ściśle określonych kategorii interesujących badacza zachowań. Obserwacja ta wyznacza w sposób możliwie precyzyjny zakres gromadzenia za jej pomocą danych. Do zarejestrowania wszelkich zdarzeń, zachowań, sytuacji stosuje się wystandaryzowane narzędzia badawcze. Mogą to być karty obserwacji, arkusze, dzienniki, skale oraz urządzenia techniczne.

Obserwacja niestandaryzowana pozostawia obserwatorowi całkowitą swobodę
w postrzeganiu faktów, zjawisk, zdarzeń podporządkowanych jedynie ogólnemu celowi badań. Obserwacja ta sprowadza się przede wszystkim do sporządzenia w miarę dokładnego opisu obserwowanych zjawisk. Obserwator odnotowuje praktycznie wszystko to, co zawiera i zaciekawia i co wydaje mu się godne zapamiętania bądź odnotowania. Jest ona szczególnie przydatna w badaniach poszukujących, przy rozpatrywaniu problemów mało znanych oraz tam gdzie badacz zmierza do uzyskania odpowiedzi na pytania jak jest, jak się rzeczy mają. Zarzuca się tej technice subiektywizm w dokonywanych spostrzeżeniach, opisach i interpretacjach.

- ze względu na stopień jasności, otwartości wyodrębniamy również obserwacje jawną i ukrytą.

W obserwacji jawnej „obserwator występuje oficjalnie jako badacz.”Osoby badane wiedzą, że są przez niego obserwowane. W sytuacji takiej zapoznaje się ich zwykle
z celem, jakiemu badania mają służyć oraz podejmuje się próbę ich uzasadnienia. Prosi się o wyrażenie na nie zgody. Nie zawsze jednak ujawniamy osobom obserwowanym wszystkie jego szczegóły. Mogłoby to jak twierdzą badacze upozorować czy wręcz sfałszować zachowania osób obserwowanych. Może wyrażać się to w manifestowaniu różnych nienaturalnych, sztucznych zachowań i postaw odbiegających od normalnego zachowania w ciągu każdego dnia.

W obserwacji ukrytej natomiast zataja się przed osobami badanymi,
że są obiektem obserwacji. Nie są świadomi i nie domyślają się, jaką rolę pełni w grupie obserwator. Zaleta tego w porównaniu z obserwacją jawną jest to, że nie zachodzi
tu niebezpieczeństwo ewentualnej modyfikacji zachowań osób obserwowanych.

Niemałą rolę jak zauważ M. Łobocki w badaniach pedagogicznych odgrywają również inne rodzaje obserwacji. Jedna z nich wyróżniona na podstawie kryterium czasu, to obserwacja ciągła. Dokonywana jest bez przerwy przez pewien czas. Wyróżnia się także obserwację nieciągłą, której dokonuje się w ustalonych wcześniej terminach na przykład, co wtorek lub, co 10 minut.

Wymienia się również jeszcze inne rodzaje obserwacji takie jak: obserwacja grupowa, całościowa i częściowa (wycinkowa).

W obrębie niemal każdego scharakteryzowanego rodzaju obserwacji można wymienić za M. Łobockim i Wł. Puśleckim, kilka określonych technik obserwacyjnych: dzienniki obserwacji, próbki czasowe, obserwacja dorywcza, obserwacja fotograficzna, próbki zdarzeń.

Celem uzyskania jak najlepszych i najbardziej trafnych rezultatów w czasie badań własnych zamiarem moim będzie połączenie kilku rodzajów obserwacji. Połączenie to wynika z tego, iż jako badacz będę współpracować z dość sporą grupą dzieci przedszkolnych. W swoich badaniach zastosuje obserwacje bezpośrednią. Wybór mój uzależniony jest od sposobu, w jaki zamierzam przeprowadzić badania. Do grupy tej wejdę z gotowym konspektem zajęć. Obserwacja moja polegać również będzie na aktywnym uczestnictwie w czasie prowadzenia zajęć, więc z uwagi na to jakiekolwiek wystandaryzowane narzędzia badawcze ograniczą ruchy i postępowanie badacza.
Z uwagi na to, że przeprowadzam te badania samodzielnie jakakolwiek inna obserwacja nie oddałaby charakteru informacji, jakie badacz chce uzyskać.

W badaniach zamierzam również wykorzystać fakt ukrycia przed dziećmi prawdziwego celu spotkania się z nimi. Najodpowiedniejszą metodą będzie, więc wykorzystanie obserwacji ukrytej. W swych badaniach zamierza przeprowadzić swobodną obserwację interesujących mnie zjawisk, postaw i zachowań.

Kolejną metodą, która posłuży badaczowi w odpowiedzeniu na postawiony problem badawczy jest analiza dokumentów inaczej też przez metodologów nazywana dokumentoskopią.

Dokument to „każda rzecz stanowiąca źródło informacji o ludziach, przedmiotach, procesach czy zjawiskach.” Przez dokument w szerokim jego znaczeniu M. Łobocki rozumie „Każdy przedmiot materialny będący świadectwem jakiegoś faktu, zjawiska lub myśli ludzkiej.” Dokumenty, które mają być podstawą analizy naukowej, to różnego rodzaju materiał badawczy. Wł. Puślecki wymienia na podstawie tego takie techniki dokumentoskopii jak:

- analiza piśmiennictwa

- analiza treści dokumentów

- analiza wytworów działalności dzieci i młodzieży.

W badaniach do pisanej rozprawy zmierzam wykorzystać analizę wytworów dziecka, a mówiąc bardziej ściśle będzie to analiza rysunku. Stanowić on będzie swego rodzaju dokument stanowiący odzwierciedlenie stanu wewnętrznego młodego człowieka.

Jak twierdzi M. Łobocki w stosunku do analizy wytworu, są to „wszelkie obiektywne przedmioty będące wynikiem ludzkiej działalności”

Analiza wytworów dzieci i młodzieży prowadzi nie tylko do oceny samego wytworu, ale umożliwia jednocześnie gromadzenie odpowiednich informacji na temat cech osobowościowych ich autora.

Rysunki mogą być przedmiotem oceny formalnej i merytorycznej.

Formalna interpretacja przy jej wykonywaniu polega na tym, iż należy zwracać uwagę przede wszystkim na zewnętrzne cech danego rysunku. Szczególnie na takie jego właściwości jak czystość, poprawność układu, plamy, poprawki, zgięcia. Na podstawie tych właściwości można wyprowadzić ogólne wnioski o cechach osobowości autora.

Analiza merytoryczna sprowadza się do oceny danego rysunku czy obrazu z jego odpowiednikiem w rzeczywistości. Jest nią także ocena proporcji poszczególnych elementów występujących na obrazie do całości rysunku. Przy tej ocenie ważna jest analiza występujących i akcentowanych przez autora szczegółów na rysunku, ich ilość, kolorystyka, tło, proporcje. Na tej podstawie badacz może próbować odczytać, jakie treści autor za pomocą rysunku wyraził, co zamierzał naświetlić, zaakcentować, pokazać.

Rysunki pozwalają często dostrzec i odczytać stany emocjonalne dziecka, jego ukryte pragnienia, potrzeby, tęsknoty, urazy oraz własne widzenie świata
i rzeczywistości. Cechą nieodłączną wytworów działalności dzieci i młodzieży jest to, że są osobiście wytworzone, a treść wytworu jest odbiciem wnętrza autora.

W badaniach analiza wytworu dziecka będzie skoncentrowana na wykonanych przez dzieci rysunkach dotyczących odzwierciedlenia i ukazania własnej osoby
w trakcie oglądania reklam telewizyjnych. Jest to materiał, który posłuży jako dopełnienie do wyników uzyskanych z obserwacji. Analiza rysunku dziecka pozwoli badaczowi odpowiedzieć na pytanie jak dziecko w starszym wieku przedszkolnym interpretuje reklamę. Pozwoli ona również ukazać emocje, jakie kojarzą się
z przekazem telewizyjnym. Będzie to swego rodzaju prezentacja dziecięcego rozumienia reklamy.

Zgodnie z przyjętym w koncepcji badań zakresem zagadnień przedstawię analizę wpływu reklamy telewizyjnej na okazywanie emocji podczas bezpośredniego kontaktu i odzwierciedlenie tego na kartce papieru i w czasie rozmowy z testem niedokończonych zdań.

5.Teren badań.

Terenem badań, jaki wybrałam do przeprowadzenia badań to Publiczne Przedszkole nr 5. Przedszkole to mieści się w Nowej Soli przy ulicy Krętej 18. Organem prowadzącym przedszkole jest Zarząd Miasta Nowa Sól reprezentowany przez Miejski Zespół do Obsługi Przedszkoli. Dyrektorem i koordynatorem wszelkich decyzji jest pani mgr Stefania Jachimowicz.

Placówka ta skierowana jest ku wspomaganiu indywidualnego rozwoju każdego dziecka oraz sprawowaniu opieki.

Położenie i baza przedszkola.

Przedszkole to jednopiętrowy budynek usytuowany na obrzeżach dzielnicy, z dala
od natężonego ruchu kołowego, sąsiaduje ze Szkołą Podstawową nr 5. Niedaleko stąd znajduje się las, rzeka, piękne łąki oraz pola. Wokół przedszkola jest teren do zabawy wyposażony w drewniane urządzenia terenowe, piaskownice, tor przeszkód, obsadzony krzewami i kwiatami.

0x01 graphic

Wizja przedszkola brzmi „Wyjątkowe, - bo domowe, nasze przedszkole jest!” - i co za tym idzie stwarzanie rodzinnego klimatu pełnego ciepła, wzajemnej życzliwości, budowanie serdecznych kontaktów międzyosobowych. Ogromną zaletą tego przedszkola jest kameralna, rodzinna atmosfera.

Celem ukierunkowanej działalności wychowawczo - dydaktycznej jest jak wskazuje przyjęte logo, budzenie szacunku do przyrody oraz kształtowanie postawy odpowiedzialności za obecny i przyszły stan najbliższego środowiska poprzez zmiany w aktywności emocjonalnej, poznawczej i praktycznej dzieci i ich najbliższych. Zadaniem przedszkola jest troska
o zdrowie, bezpieczeństwo i prawidłowy rozwój wychowanków, stworzenie poczucia stabilności, zaufania.

Pracują w oparciu o: program „ABC XXI wieku”, innowację pedagogiczną współautorstwa S. Jachimowicz „Program edukacji ekologiczno-zdrowotnej”, Program Profilaktyki, Program Wychowawczy. W sierpniu 2001 powstała Koncepcja Pedagogiczna Przedszkola - dokument opracowany przez Radę Pedagogiczną,
w którym zawarte są metody pracy w przedszkolu, organizacja pracy placówki.

Kadra przedszkola jest kompetentna i wykształcona. Pracuje tam 5 nauczycielek, a w tym 4 z wykształceniem wyższym magisterskim i jedna z wykształceniem wyższym zawodowym. Wszyscy pracownicy placówki są życzliwi i opiekuńczy. Istnieje bardzo dobra współpraca z rodzicami i środowiskiem lokalnym. Sukcesem jest zdobycie zaufania rodziców i ich zaangażowanie w życie przedszkola. Placówka jest cały czas otwarta dla rodziców. W celu integracji rodziców i środowiska lokalnego organizują

uroczystości, spotkania, zajęcia otwarte. W sytuacjach problemowych proponują pomoc specjalistów: logopedy, psychologa. Od 1997 roku redagują gazetkę przedszkolną „Sumpełek”, w której zamieszczają informacje z życia przedszkola, artykuły o tematyce pedagogicznej i psychologicznej. Zajęcia dodatkowe w przedszkolu, to rytmika, pogadanki religijne oraz język angielski.

Kuchnia przedszkolna oferuje smaczne domowe posiłki. Menu układane jest według upodobań dzieci, przy udziale rodziców.

Przedszkole jak już wcześniej pisałam graniczy z boiskiem szkoły, osłonięte jest wysokimi topolami. Jest to jednopiętrowy budynek. Na parterze znajduje się szatnia, dwie sale gdzie dzieci spędzają swój czas w przedszkolu oraz kuchnia. Piętro
to kancelaria pani dyrektor i pani intendentki, sypialnia dla młodszych dzieci, toalety oraz magazyn żywności. Chociaż budynek liczy sobie ponad 60 lat to widać, że gospodarz potrafi w należyty sposób ulokować pieniążki przeznaczone na renowacje. Budynek ma kolor zielony, a wnętrza kolorami sugerują, że ciągle trwa tam wiosna. Dużo jest słońca, trawy i nieba, a wokół pachną kwiaty.

W salach u dzieci znajdują się meble dostosowane do potrzeb i wieku dzieci
są to m.in. szafki, stoliki, kąciki zainteresowań, miejsce do wyciszenia się organizowane na dywanie. Są to sale bardzo kolorowe z mnóstwem dekoracji, zabawkami, grami dydaktycznymi, klockami różnego rodzaju, kącikami lalek, teatralnym, czytelniczym.

Myślą przewodnią tej placówki jest dbanie o miłą domową atmosferę, a myślę, że przez uczestnictwo tylu życzliwych osób, jak panie kucharki, woźnego, osoby pomagające nauczycielce jak i same nauczycielki, sprawiają, że jest to naprawdę domowe przedszkole.

Przedszkole to realizuje program wychowania ekologicznego „Zabawa i ruch jako niezbędne czynności w wieku przedszkolnym”, przy czym ważne jest dbanie
o higienę i bezpieczeństwo.

Przedszkole to jest niewielkie tworzą go 2 oddziały: pierwszy to grupa
3-4-latków, do której uczęszcza 30 maluchów, oraz grupa, w której zamierzam przeprowadzić badania, grupa 5-6-latków prowadzona przez panią mgr Małgorzatę Kozłowską i panią mgr Annę Wrześniak, do której zapisane jest 25 osób.

Podsumowując jest to małe, ale bardzo przyjazne i otwarte miejsce, gdzie każdy dorosły człowiek, a nie wspomnę o dziecku poczuje się bezpiecznie i otoczy go atmosfera domowego zakątka.

Stanisław Nalaskowski, Z metodologii badań pedagogicznych, Olecko 1994, Oficyna Wydawnicza MWN, s.1

Tamże, s.8

Tamże, s.8

Albert Wojciech Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Rzeszów 2004, Wydawnictwo Uniwersyteckie Rzeszowskiego

Władysław Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1997, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

Andrzej Góralski, Metody badań pedagogicznych, Warszawa 1994, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogiki Specjalnej

Tadeusz Pilch, Teresa Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2001, Wydawnictwo Akademickie „Żak”

Mieczysław Łobocki, Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych, Kraków 1999, Oficyna Wydawnicza „Impuls”

Mieczysław Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2003, Oficyna Wydawnicza „Impuls”

Zbigniew Zaborowski, Wstęp do metodologii badań pedagogicznych, Wrocław 1973, Wydawniczy Zakład Narodowy im. Ossolińskich

Władysław Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Kalisz 1985, Wydawnictwo ODN w Kaliszu

Stanisław Nalaskowski, Z metodologii badań pedagogicznych, Olecko 1994, Oficyna Wydawnicza MWN

Janusz Gnitecki, Elementy metodologii badań pedagogicznych w hermeneutyce, Zielona Góra 1996, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze

Waldemar Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań, Kielce 2001, Wydawnictwo „ Stachurski”, s.50

Władysław Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1995, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s.24

Albert Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Olecko 1994, Oficyna Wydawnicza MWN, s.20

Tadeusz Pilch, Teresa Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2001, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s.35

Władysław Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Kalisz 1985, Wydawnictwo ODN w Kaliszu, s.1

Albert Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych,..., s.44

Stefan Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa1985, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s.30

Albert Maszke, …, s.45

Por.: Mieczysław Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, …., s.22

Tamże, s.22

Stefan Nowak, Metodologia badań społecznych, Warszawa 1985, …., s.35

Tamże, s.35

T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Warszaw 2001, Wyd. Akademickie „Żak”, s.43

M. Guziuk, Podstawy metodologiczne prac promocyjnych, Olsztyn 2004, Wydawnictwo Olsztyńskiej Wyższej Szkoły im. J. Rusieckiego, s.33

www.slownik-online.pl, Internetowy słownik wyrazów obcych, Władysław Kopaliński, 9.03.2006

A. Maszke, …., s.51

Edward Hajduk, Hipoteza w badaniach pedagogicznych, Zielona Góra 1998, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. T. Kotarbińskiego, s. 51

J. Brzeziński, Metodologia badań psychologicznych, Warszawa 1997, Państwowe Wydawnictwa Naukowe, s.225

Por.: A. Maszke, …, s.55

Encyklopedia Pedagogiczna XXI wieku, Warszawa 2004, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s.217

Waldemar Dutkiewicz, Podstawy metodologii badań, Kielce 2001, Wydawnictwo „Stachurski”, s.69

Władysław Puślecki, Metody badań pedagogicznych, Kalisz 1985, Wydawnictwo ODN w Kaliszu, s.11

Albert Maszke, Metodologiczne podstawy badań pedagogicznych, Rzeszów 2004, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, s.112

Mieczysław Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, Kraków 2003, Oficyna Wydawnicza „Impuls”, s.27

Albert Maszke, …, s.153

T. Pilch, T. Bauman, Zasady badań pedagogicznych, Warszawa 2001, Wydawnictwo Akademickie „Żak”, s.59

Por.: Mieczysław Łobocki, Metody i techniki badawcze, …, s.32

Por. : Waldemar Dutkiewicz, …, s.69

Por. : Albert Maszke, …, s.113

Por. : Władysław Puślecki, …, s.12

Por.: Władysław Zaczyński, Praca badawcza nauczyciela, Warszawa 1997, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, s.35

Por.: W. Dutkiewicz, …, s.70

Por.: A. Maszke, …, s.114

Por.: T. Pilch, T. Bauman, …, s.61

Józef Rembowski, Metoda projekcyjna w psychologii dzieci i młodzieży, Warszawa 1986, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 35

T. Pilch, T. Bauman, …, s.102

Tamże, s.102

Lidia Sołoma, Metody i techniki badań socjologicznych, Olsztyn 2002, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, s.99

www.cem.pl, Instytut badań rynku i opinii publicznej, Dorota Micek, Szymon Beźnic,
Jakościowe badania marketingowe - fokusy i wywiady pogłębione - funkcje, zastosowania, 23.03.2006

Encyklopedia Psychologii, s. 893

Jan Strelau, Psychologia - podręcznik akademicki, Gdańsk 2003, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Tom I, s.491

Mieczysław Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, …, s.46

Albert Maszke, …, s.155

Władysław Puślecki,..., s.19

A. Maszke,..., s.160

Wł. Puślecki,..., s.18

M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, …, s. 50

A. Maszke, …, s. 197

M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, …, s. 211

Wł. Puślecki, …, s. 23

M. Łobocki, Metody i techniki badań pedagogicznych, …, s. 211

72


Wyszukiwarka