mniejszości narodowe i etniczne
Narodowy Spis Powszechny
W Narodowym Spisie Powszechnym z 2002 roku ponad 96% ankietowanych zadeklarowało narodowość polską, 1,23% (471,5 tys. osób) zadeklarowało przynależność do innej narodowości, natomiast 2,03% ludności (774,9 tys. osób) nie określiło swej przynależności narodowościowej. Jednakże, zdarzały się też przypadki zaniżania liczby osób deklarujących inną narodowość niż polską.
Polskie ustawodawstwo dotyczące mniejszości
• Konstytucja RP w art. 35 stwierdza: „Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej”.
• Ordynacja wyborcza (Ustawa z dnia 12 kwietnia 2001 r. Ordynacja wyborcza do Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej i do Senatu Rzeczypospolitej Polskiej) zwalnia komitety wyborcze utworzone przez organizacje mniejszości narodowych z wymogu przekroczenia 5% progu wyborczego.
• Ustawa o systemie oświaty (Ustawa z dnia 7 września 1991 r. o systemie oświaty) stanowi, że szkoły publiczne umożliwiają podtrzymanie tożsamości narodowej, etnicznej, językowej i religijnej, a w szczególności naukę języka oraz własnej historii i kultury.
• Ustawa o radiofonii i telewizji (Ustawa z dnia 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji) mówi, że publiczne radio i telewizja powinny uwzględniać potrzeby mniejszości narodowych i etnicznych.
• Ustawa o języku polskim (Ustawa z dnia 7 października 1999 r. o języku polskim) zawiera deklarację, że zawarte w niej przepisy nie naruszają praw mniejszości oraz wydane na jej podstawie rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji przewidujące m.in., że w miejscowościach, w których występują zwarte środowiska mniejszości narodowych lub etnicznych nazwom i tekstom w języku polskim mogą towarzyszyć wersje w przekładzie na język mniejszości (Rozporządzenie Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji z dnia 18 marca 2002 r. w sprawie wypadków, w których nazwom i tekstom w języku polskim mogą towarzyszyć wersje w przekładzie na język obcy).
• Kodeks karny (Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny) przewiduje penalizację przestępstw popełnianych na tle etnicznym.
• Ustawa o ochronie danych osobowych (Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych) zabrania przetwarzania danych ujawniających pochodzenie etniczne.
• Ustawa o mniejszościach narodowych i etnicznych (Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych, oraz o języku regionalnym):
• Definiuje mniejszości narodowe i etniczne w Polsce;
• Stwierdza, że "każda osoba należąca do mniejszości ma prawo do swobodnej decyzji o traktowaniu jej jako osoby należącej bądź też nie należącej do mniejszości, a wybór taki lub korzystanie ze związanych z tym wyborem praw nie pociąga za sobą jakichkolwiek niekorzystnych skutków";
• Stwierdza, że "nikt nie może być obowiązany, inaczej niż na podstawie ustawy, do ujawnienia informacji o własnej przynależności do mniejszości lub ujawnienia swojego pochodzenia, języka mniejszości lub religii";
• Zabrania stosowania środków mających na celu asymilację osób należących do mniejszości, jeżeli środki te są stosowane wbrew ich woli oraz zabrania stosowania środków mających na celu zmianę proporcji narodowościowych lub etnicznych na obszarach zamieszkałych przez mniejszości;
• Stwierdza, że "nikt nie może być obowiązany do udowodnienia własnej przynależności do danej mniejszości";
• Dopuszcza używanie języka mniejszościowego, w wybranych gminach, jako języka pomocniczego, w kontaktach z organami gminy oraz w postępowaniu sądowym pierwszej instancji;
• Określa, że obok ustalonych w języku polskim nazw geograficznych mogą być używane, jako nazwy dodatkowe, tradycyjne nazwy w języku mniejszości dla miejscowości, obiektów fizjograficznych oraz ulic.
Ponadto należy zauważyć, że istotną rolę w podtrzymywaniu tożsamości narodowej mniejszości (zwłaszcza białoruskiej, ukraińskiej) odgrywają prasa i organizacje prawosławne, w szczególności:
• miesięcznik „Przegląd Prawosławny”,
• Bractwo Prawosławne św. Cyryla i Metodego,
• Młodzieżowe Bractwo Prawosławne.
Białorusini to mniejszość narodowa tradycyjnie zamieszkała na terenach województwa podlaskiego. Narodowość białoruską, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 47 640 obywateli RP, w tym: w województwie podlaskim - 46 041, mazowieckim - 541, warmińsko-mazurskim - 226, lubelskim - 137, pomorskim - 117, zachodniopomorskim - 117.
Należy zaznaczyć, że w województwie podlaskim przedstawiciele społeczności białoruskiej zasiadają we władzach samorządowych, dysponując większością w radach niektórych powiatów i gmin. Mniejszość białoruską reprezentują w Sejmie RP posłowie Eugeniusz Czykwin i Aleksander Czuż, natomiast w Senacie RP Sergiusz Plewa (wszyscy trzej SLD-UP).
Języka białoruskiego, jako języka ojczystego, uczy się w 44 placówkach oświatowych około 3700 uczniów należących do mniejszości białoruskiej.
Zdecydowana większość przedstawicieli mniejszości białoruskiej należy do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Główne organizacje:
• Białoruskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne,
• Związek Białoruski w RP,
• Związek Młodzieży Białoruskiej,
• Rada Programowa Tygodnika „Niwa”,
• Białoruskie Stowarzyszenie Literackie "Białowieża",
• Białoruskie Towarzystwo Historyczne,
• Stowarzyszenie Dziennikarzy Białoruskich,
• Białoruskie Zrzeszenie Studentów.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Niwa" - tygodnik,
• "Czasopis" - miesięcznik,
• "Białoruskie Zeszyty Historyczne" - półrocznik.
Największe imprezy kulturalne:
• Festiwal Białoruskiej Muzyki Młodzieżowej "Basowiszcza",
• Festiwal "Piosenka Białoruska" w Białymstoku,
• Festiwal Poezji Śpiewanej i Piosenki Autorskiej "Jesień Bardów",
• Święto Kultury Białoruskiej w Białymstoku,
• Święto "Kupalle" w Białowieży,
• Polsko-Białoruskie Warsztaty Literackie „Biazmieżża”,
• Konkurs Poezji i Prozy „Debiut”.
Czesi - to mniejszość narodowa, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 386 obywateli RP, w tym: w województwie łódzkim - 111, śląskim - 61, dolnośląskim - 47, mazowieckim - 37. Przedstawiciele mniejszości czeskiej zamieszkują przede wszystkim rejon Kotliny Kłodzkiej i miejscowość Zelów (koło Piotrkowa Trybunalskiego).
Przodkowie obecnej mniejszości czeskiej przybyli do Polski między XVI
a XVIII w. Należeli do nich głównie ewangelicy, którzy uciekali z Czech w wyniku prześladowań na tle religijnym.
Mieszkający w Polsce Czesi tradycyjnie są ewangelikami.
Główna organizacja:
Obecnie przedstawiciele mniejszości czeskiej działają:
• w Klubie Czeskim w Gęsińcu, funkcjonującym na zasadzie członka stowarzyszonego przy Towarzystwie Słowaków w Polsce,
• przy parafii Ewangelicko-Reformowanej w Zelowie.
Litwini to mniejszość narodowa. Narodowość litewską, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 5 639 obywateli RP w tym: w województwie podlaskim - 5 097, mazowieckim - 99, warmińsko-mazurskim - 83, pomorskim - 75, zachodniopomorskim - 67, dolnośląskim - 53. Największe skupisko osób należących do mniejszości litewskiej znajduje się na terenie gmin: Puńsk, Szypliszki, Krasnopol i Sejny (województwo podlaskie).
W gminie Puńsk Litwini, stanowiący ponad 80% ludności, uzyskali dominujący udział we władzach samorządowych. Mają także swoich przedstawicieli we władzach powiatu sejneńskiego.
Nauczanie języka litewskiego i w języku litewskim zorganizowane jest na wszystkich poziomach nauczania w 17 placówkach. Do szkół tych uczęszcza łącznie około 730 uczniów należących do litewskiej mniejszości narodowej. Mniejszość litewska jest jedyną mniejszością w Polsce, która jako model nauczania wybrała nauczanie prawie wszystkich przedmiotów w swoim języku ojczystym.
W zdecydowanej większości Litwini mieszkający w Polsce należą do Kościoła Rzymskokatolickiego.
Główne organizacje:
• Wspólnota Litwinów w Polsce,
• Stowarzyszenie Litwinów w Polsce,
• Stowarzyszenie Młodzieży Litewskiej
• Fundacja Seina,
• Fundacja im. bpa. Antanasa Baranauskasa "Dom Litewski w Sejnach".
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Aušra" - dwutygodnik,
• "Aušrelé" - miesięcznik dla dzieci.
Najważniejsze imprezy kulturalne:
• Jarmark Folklorystyczny "Żolines",
• Festiwal Teatrów Stodolanych,
• Festiwal Teatrów Dziecięcych,
• Sąskrydis - zlot litewskich zespołów nad jeziorem Gałduś,
• Noc Świętojańską w Puńsku,
• Zlot Litwinów w Pszczelniku.
Niemcy to mniejszość narodowa, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 147 094 obywateli RP, zamieszkująca tereny województw: opolskiego - 104 399, śląskiego - 30 531, dolnośląskiego - 1 792, warmińsko-mazurskiego - 4 311, pomorskiego - 2 016, zachodniopomorskiego - 1 014, wielkopolskim - 820, kujawsko-pomorskim - 636, lubuskim - 513 mazowieckim - 351, łódzkie - 263.
W niektórych gminach województwa opolskiego Niemcy stanowią większość mieszkańców i w związku z tym odgrywają znaczną rolę we władzach samorządowych. W województwie tym mniejszość niemiecka uplasowała się na drugim miejscu w ostatnich wyborach samorządowych, dzięki czemu jej przedstawiciele tworzą grupę współrządzącą w ramach wojewódzkich władz samorządowych (reprezentantami mniejszości niemieckiej są wicemarszałek województwa i wicewojewoda).
Przedstawiciele mniejszości niemieckiej zasiadają w polskim Parlamencie od czasu wyborów uzupełniających do Senatu w lutym 1990 roku. Po wyborach 27 września 2001 r. w Sejmie RP zasiada dwóch przedstawicieli mniejszości niemieckiej: Henryk Kroll i Helmut Paździor.
Wśród szkół dla mniejszości narodowych najwięcej jest szkół z nauką języka niemieckiego. Ogólna liczba publicznych placówek oświatowych (przedszkoli, szkół podstawowych, gimnazjów i liceów), w których nauczany jest jako ojczysty język niemiecki wynosi 368, a uczęszcza do nich 36 393 uczniów.
Przedstawiciele mniejszości niemieckiej są w większości katolikami, a tylko nieliczni deklarują protestantyzm (Kościół Ewangelicko - Augsburski).
Główne organizacje:
• Związek Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno - Kulturalnych w Polsce - reprezentuje 10 Towarzystw Społeczno - Kulturalnych w 10 województwach i ok. 600 kół terenowych; do Związku należy 10 członków (organizacji) stałych i 7 organizacji zrzeszonych,
• Niemiecka Wspólnota "Pojednanie i Przyszłość",
• Stowarzyszenie Mazurskie,
• Rada Niemców Górnośląskich,
• Konserwatorium im. Josepha von Eichendorffa,
• Stowarzyszenie Autorów i Twórców Mniejszości Niemieckiej w Polsce w Bytomiu.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Schlesisches Wochenblatt" - tygodnik,
• "Hoffnung" - miesięcznik,
• "Masurische Storchenpost" - miesięcznik,
• "Mitteilungsblatt" - miesięcznik,
• "Zeszyty Edukacji Kulturalnej" - kwartalnik.
Największe imprezy kulturalne:
• Festiwal Kultury Mniejszości Niemieckiej w Polsce,
• Przegląd Chórów - Walce,
• Dożynki Diecezjalno - Regionalne na Górze św. Anny,
• Przegląd Kapel i Orkiestr Mniejszości Niemieckiej w Leśnicy,
• Przegląd Twórczości Artystycznej Śląska w Dobrodzieniu i Dobrzeniu,
• Przegląd Zespołów Dziecięcych i Młodzieżowych Mniejszości Niemieckiej w Leśnicy,
• Spotkania Letnie Stowarzyszenia Mazurskiego w Pieckach,
• Rozmowy Mazurskie w Mrągowie,
• Lato Artystyczne Mniejszości Narodowych w Olsztynie.
Ormianie to mniejszość narodowa, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 262 obywateli RP, w tym: w województwie mazowieckim - 73, wielkopolskim - 26, śląskim - 23, małopolskim - 22, lubuskim - 20.
Kolonie ormiańskie powstałe około XI w. na Rusi Kijowskiej (Lwów, Łuck, Kamieniec Podolski) weszły w skład Państwa Polskiego za panowania Kazimierza Wielkiego. W 1356 roku kolonie w Kamieńcu Podolskim i we Lwowie uzyskały potwierdzenie swojej autonomii, a Lwów został siedzibą biskupa ormiańskiego.
Po II wojnie światowej polscy Ormianie z dawnych kresów południowo-wschodnich w ogromnej większości osiedlili się wzdłuż południowej i wschodniej granicy Polski oraz w Gdańsku i Warszawie.
Mieszkający w Polsce Ormianie są przeważnie katolikami obrządku ormiańskiego lub łacińskiego.
Główne organizacje:
• Ormiańskie Towarzystwo Kulturalne,
• Związek Ormian w Polsce im. ks. abpa J. Teodorowicza.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Biuletyn OTK" - kwartalnik.
Największe imprezy:
• Obchody rocznicy ludobójstwa Ormian w 1915 r.
• Ogólnopolskie Spotkania Środowisk Ormiańskich w Krakowie.
Rosjanie to mniejszość narodowa, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 3244 obywateli RP w tym: w województwie mazowieckim - 614, podlaskim - 511, dolnośląskim - 362, śląskim - 275, zachodniopomorskim - 221, pomorskim - 199, łódzkim - 179, wielkopolskim - 160, lubuskim - 124, warmińsko-mazurskim - 112, małopolskim - 106.
Rosjanie w Polsce należą w większości do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Natomiast część mniejszości rosyjskiej w Polsce to potomkowie starowierców, których od roku 1983 reprezentuje Naczelna Rada Staroobrzędowców. Grupa ta, jako grupa wyznaniowa, powstała w drugiej połowie XVII wieku w wyniku rozłamu w Cerkwi rosyjskiej po soborze 1654 roku, a pod koniec XVIII wieku przybyła na Suwalszczyznę.
Główne organizacje:
• Rosyjskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe,
• Stowarzyszenie "Wspólnota Rosyjska",
• Związek Rosjan w Polsce,
• Stowarzyszenie Staroobrzędowców w Polsce.
Największe imprezy kultularne:
• Dni Kultury Rosyjskiej
• Konkurs Recytatorski Poezji Rosyjskiej
• Konkurs Wiedzy o Rosji
Słowacy to mniejszość narodowa, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 1 710 obywateli RP w tym: w województwie małopolskim - 1 572, śląskim - 40, mazowieckim - 20.
Słowacy zajmują tradycyjnie teren Spisza i Orawy.
W 11 placówkach oświatowych języka słowackiego, jako ojczystego, uczy się 331 uczniów.
Słowacy są w większości wiernymi Kościoła Rzymskokatolickiego.
Główna organizacja:
• Towarzystwo Słowaków w Polsce.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Život" - miesięcznik.
Największe imprezy kulturalne:
• Dzień Kultury Słowackiej w Jabłonce Orawskiej,
• Przegląd Krajańskich Orkiestr Dętych,
• Przegląd Zespołów Folklorystycznych w Krempachach,
• konkurs recytatorski Dzień poezji i prozy słowackiej.
Ukraińcy to mniejszość narodowa, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 27 172 obywateli RP w tym: w województwie warmińsko-mazurskim - 11 881, zachodniopomorskim - 3 703, podkarpackim - 2 984, pomorskim - 2 831, dolnośląskim - 1 422, podlaskim - 1 366, lubuskim - 615, mazowieckim - 579, małopolskim - 472, lubelskim - 389, śląskim - 309. W wyniku przeprowadzonej w 1947 r., przez ówczesne władze komunistyczne, akcji "Wisła", ludność ukraińska, zamieszkująca tereny południowo-wschodniej Polski, została przesiedlona na tereny Polski północnej i zachodniej. W efekcie największe skupiska mniejszości ukraińskiej znajdują się na terenach województw: dolnośląskiego, warmińsko-mazurskiego i zachodniopomorskiego. Części Ukraińców udało się uniknąć przesiedlenia z rodzimych terenów, a części pozwolono na powrót w 1956 roku. Stąd też skupiska mniejszości ukraińskiej w województwie podkarpackim i małopolskim.
Mniejszość ukraińska posiada własnych przedstawicieli we władzach samorządowych, głównie w województwie warmińsko-mazurskim, (przedstawiciel społeczności ukraińskiej pełni funkcję przewodniczącego sejmiku województwa).
Nauczanie języka ukraińskiego, jako języka ojczystego, prowadzone jest w 106 placówkach dla około 2 700 uczniów.
Ukraińcy w Polsce należą do dwóch Kościołów: Kościoła Katolickiego Obrządku Greckokatolickiego i Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Główne organizacje:
• Związek Ukraińców w Polsce,
• Związek Niezależnej Młodzieży Ukraińskiej,
• Związek Ukraińców Podlasia,
• Ukraińskie Towarzystwo Lekarskie,
• Ukraińskie Towarzystwo Nauczycielskie w Polsce,
• Stowarzyszenie Ukraińców - Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego,
• Bractwo Cerkiewne św. Włodzimierza,
• Fundacja Kultury Ukraińskiej,
• Fundacja św. Włodzimierza Chrzciciela Rusi Kijowskiej.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Nasze Słowo" - tygodnik,
• "Svitanok" - dodatek do "Naszego Słowa" dla dzieci,
• "Nad Buhom i Narwoju" - dwumiesięcznik.
Największe imprezy kulturalne:
• "Festiwal Kultury Ukraińskiej" w Sopocie,
• "Młodzieżowy Jarmark" w Gdańsku,
• Festiwal Kultury Ukraińskiej UKRAINA VIVA we Wrocławiu,
• "Na Iwana, na Kupała" w Dubiczach Cerkiewnych,
• Festiwal Kultury Ukraińskiej na Podlasiu "Podlaska Jesień",
• "Dni Kultury Ukraińskiej" - Giżycko, Szczecin,
• "Bytowska Watra".
Żydzi to mniejszość narodowa, do której przynależność zadeklarowało, podczas przeprowadzonego w 2002 r. narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań 1 055 obywateli RP w tym: w województwie mazowieckim - 397, dolnośląskim - 204, śląskie - 92, łódzkim - 65, małopolskim - 50. Żydzi mieszkają w rozproszeniu, przede wszystkim w dużych miastach.
Pierwsze wzmianki o Żydach na terenach polskich pochodzą z X wieku, a pierwszym oficjalnym polskim dokumentem, nadającym Żydom przywileje i autonomię był statut kaliski z XIII wieku. II wojna światowa przyniosła nie tylko zagładę prawie 90% polskich Żydów, doprowadziła również do przerwania ciągłości żydowskiej tradycji oraz życia religijnego i kulturalnego w Polsce. Tuż po zakończeniu II wojny światowej w kilku falach emigracyjnych wyjechała większość z tych, którzy przeżyli holocaust, ale dopiero wydarzenia końca lat sześćdziesiątych (marzec 1968), kiedy użyto problemu żydowskiego do rozgrywek politycznych, przyczyniły się do rozbicia środowiska żydowskiego w Polsce.
Obecnie nie ma w Polsce szkół publicznych, w których wykładany byłby hebrajski lub jidysz jako języki ojczyste. W Warszawie i Wrocławiu funkcjonują dwie prywatne szkoły, w których prowadzona jest nauka języka hebrajskiego, a Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce oraz Fundacja „Shalom” organizują kursy języka jidysz.
Żydzi to wyznawcy religii mojżeszowej.
Główne organizacje:
• Towarzystwo Społeczno - Kulturalne Żydów w Polsce,
• Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny,
• Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej,
• Polska Unia Studentów Żydowskich,
• Amerykańsko-Polsko-Izraelska Fundacja do Spraw Promocji Kultury Polsko-Żydowskiej „Shalom”,
• Fundacja Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego,
• Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu w Polsce.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Dos Jidisze Wort - Słowo Żydowskie" - dwutygodnik,
• "Midrasz" - miesięcznik,
• „Szterndlech” - kwartalnik.
Największe imprezy:
• Festiwal Kultury Żydowskiej w Krakowie,
• Marsz Żywych w Oświęcimiu,
• Dzień Pamięci Ofiar Shoah,
• Dni Książki Żydowskiej w Warszawie,
• Obchody Rocznicy Powstania w Getcie Warszawskim.
Karaimi są najmniej liczną mniejszością etniczną i jednocześnie wyznaniową. Podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r. narodowość karaimską zadeklarowało 43 obywateli RP. Karaimi mieszkają przede wszystkim w Warszawie i okolicach, Wrocławiu oraz w Trójmieście.
Pierwsze grupy Karaimów przybyły z Krymu w XIII wieku i osiedliły się na ziemiach księstwa halicko-wołyńskiego (Łuck, Halicz, Lwów). Na przełomie XII/XIV w. duża grupa Karaimów została osiedlona w Trokach koło Wilna.
Karaimi zatracili znajomość ojczystego języka, wyróżnia ich natomiast religia karaimska, wywodząca się z judaizmu.
Główne organizacje:
• Związek Karaimów Polskich,
• Karaimski Związek Religijny w RP.
Łemkowie to mniejszość etniczna, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 5 850 obywateli RP w tym: w województwie dolnośląskim - 3 082, małopolskim - 1 580, lubuskim - 784, podkarpackim - 147, zachodniopomorskim - 66.
W przeszłości zamieszkiwali tzw. Łemkowszczyznę, czyli Beskid Niski i część Beskidu Sądeckiego. W związku z akcją "Wisła" (z 1947 roku; potępioną przez Senat RP w 1990 r.), w wyniku której Łemkowie zostali przesiedleni, większość mieszka poza swoim rodzimym terenem w województwach: warmińsko-mazurskim, lubuskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim. Współcześnie jedynie część Łemków mieszka na terenach Łemkowszczyzny (województwo małopolskie).
Środowisko łemkowskie dzieli się na dwie grupy: Łemków uważających się za odrębną mniejszość narodową i Łemków identyfikujących się jako grupa etniczna narodu ukraińskiego.
Nauka łemkowskiego jako języka mniejszości jest realizowana w 21 placówkach dla około 270 uczniów przez Stowarzyszenie Łemków i publiczne placówki oświatowe.
Łemkowie należą do dwóch Kościołów: Kościoła Katolickiego Obrządku Greckokatolickiego oraz do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.
Główne organizacje:
• Stowarzyszenie Łemków
• Zjednoczenie Łemków (członek wspierający Związek Ukraińców w Polsce),
• Fundacja Wspierania Mniejszości Łemkowskiej "RUTENIKA",
• Stowarzyszenie "Ruska Burska" w Gorlicach,
• Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Besida" - kwartalnik,
• "Zahoroda" - kwartalnik,
• "Łemkiwska Storinka" - dodatek ukraińskiego tygodnika "Nasze Słowo".
Największe imprezy kulturalne:
• "Łemkowska Watra" w Zdyni,
• "Łemkowska Watra na Obczyźnie" w Michałowie,
• Święto Łemkowskiej Tradycji „Od Rusal do Jana” w Zyndranowej k. Dukli,
• Europejskie Spotkania Mniejszości Narodowych i Etnicznych "Pod Kyczerą",
• "Łemkowska Jesień Twórcza" w Gorlicach i Krynicy,
• "Międzynarodowe Biennale Kultury Łemkowskiej" w Krynicy,
• "Spotkania z Kulturą Łemkowską" w Gorzowie Wlkp.
Romowie to mniejszość etniczna, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 12 731 obywateli RP, w tym: w województwie małopolskim - 1 678, dolnośląskim - 1 319, mazowieckim - 1 291, śląskim - 1 189, wielkopolskim - 1 086, łódzkim - 1 018, opolskim - 847, podkarpackim - 712, zachodniopomorskim - 699, lubelskim - 670, kujawsko-pomorskim - 634, warmińsko-mazurskim - 426, podlaskim - 365, świętokrzyskim - 338, lubuskim - 272, pomorskim - 187. Romowie w Polsce należą do cztery głównych grup etnicznych: Polska Roma, Romowie Karpaccy (Romowie Górscy, Bergitka Roma), Kełderasze i Lowarzy.
Pierwszy dokument, poświadczający obecność Romów w Polsce datowany jest na rok 1401 i pochodzi z Krakowa. Od XVI wieku, do Polski zaczęli przybywać z Niemiec Romowie nazwani później Polska Roma. Romowie Karpaccy to potomkowie grup wędrujących wzdłuż łuku Karpat lub przybywających do Polski od strony Niziny Węgierskiej. W II połowie XIX w., z terenów Siedmiogrodu i Wołoszczyzny rozpoczęła się migracja Kełderaszy (Kelderari - kotlarze) i Lowarów (Lovari - handlarze końmi).
Większość Romów prowadzących niegdyś wędrowny tryb życia mieszka dzisiaj w miastach: w Warszawie, Poznaniu, Wrocławiu, Łodzi, Krakowie, Gdańsku oraz mniejszych ośrodkach. Jest to konsekwencją przymusowej polityki osiedleńczej prowadzonej przez władze PRL. Romowie Karpaccy (prowadzący osiadły tryb życia od kilkuset lat) zamieszkują górskie tereny woj. małopolskiego. Ich społeczności znajdują się także w miastach Górnego i Dolnego Śląska i w Nowej Hucie, gdzie w latach 50-tych XX wieku, zatrudniano Romów w ramach polityki produktywizacyjnej.
Przeważająca część uczniów pochodzenia romskiego uczęszcza do szkół publicznych ucząc się w systemie zintegrowanym, razem z uczniami polskimi. Funkcjonują także tzw. klasy romskie (kilkanaście). Szczególnym przypadkiem jest Parafialna Podstawowa Szkoła Romska w Suwałkach - jedyna szkoła niepubliczna, która organizuje bezpłatne nauczanie dzieci pochodzenia romskiego. Około 30% populacji dzieci romskich w ogóle nie wypełnia obowiązku szkolnego.
Romowie w Polsce to w zdecydowanej większości wyznawcy Kościoła Rzymskokatolickiego, są jednak także wśród nich wyznawcy prawosławia, członkowie Kościoła Zielonoświątkowców i Związku Świadków Jehowy.
Organizacje:
• Centralna Rada Romów,
• Stowarzyszenie Romów w Polsce,
• Centrum Kultury Rromów w Polsce - Stowarzyszenie Kulturalno-Społeczne z siedzibą w Tarnowie,
• Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej Cyganów RP „Solidarność” z siedzibą w Kielcach,
• Stowarzyszenie Mniejszości Narodowej Romów „Roma Union” z siedzibą we Włocławku,
• Stowarzyszenie Romów w Limanowej,
• Towarzystwo Społeczno - Kulturalne Romów w RP w Kędzierzynie - Koźlu,
• Związek Romów Polskich w Szczecinku,
• Centrum Doradztwa i Informacji dla Romów w Polsce z siedzibą w Łodzi,
• Małopolskie Stowarzyszenie Romów w Andrychowie,
• Stowarzyszenie „Nowa Roma” z siedzibą w Lublinie,
• Stowarzyszenie Kobiet Romskich w Polsce z siedzibą w Krakowie,
• Towarzystwo Krzewienia Kultury i Tradycji Romskiej „Kałe Jakha” z siedzibą w Krakowie,
• Stowarzyszenie Romów w Krakowie,
• Stowarzyszenie Romów w Polsce „Czerchań” z siedzibą w Bytomiu,
• Stowarzyszenie Społeczności Romskiej „Familia” w Tarnowie,
• Stowarzyszenie Romów w Stalowej Woli,
• Stowarzyszenie Kultury Romskiej „Hitano” w Olsztynie,
• Stowarzyszenie Twórców i Przyjaciół Kultury Cygańskiej z siedzibą w Gorzowie Wielkopolskim,
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Rrom po Drom" - dwumiesięcznik,
• "Dialog - Pheniben" - miesięcznik.
Największe imprezy kulturalne:
• Międzynarodowe Spotkania Zespołów Cygańskich "Romane Dyvesa" w Gorzowie Wielkopolskim,
• Międzynarodowy Festiwal Piosenki i Kultury Romów w Ciechocinku,
• Obchody dnia pamięci o zagładzie Romów i Sinti organizowane przy monumencie upamiętniającym likwidację w dniu 2 sierpnia 1944 r. tzw. obozu „rodzinnego” na terenie obozu Birkenau w Oświęcimiu,
• Międzynarodowy Tabor Pamięci Romów Tarnów-Żabno-Szczurowa,
• Otwarcie i Zamknięcie Sezonu Cygańskiego w Tarnowie.
Tatarzy to mniejszość etniczna, do której przynależność, podczas narodowego spisu powszechnego ludności i mieszkań przeprowadzonego w 2002 r., zadeklarowało 447 obywateli RP, w tym: w województwie podlaskim - 319, pomorskim - 28, mazowieckim - 22, wielkopolskim - 20. Tatarzy zamieszkują rdzenne kolonie tatarskie na Białostocczyźnie (Bohoniki i Kruszyniany) oraz miasta: Białystok, Sokółka, Dąbrowa Białostocka i Gdańsk.
Polscy Tatarzy mieszkali na ziemiach Wielkiego Księstwa Litewskiego od końca XIV wieku. Ich przodkami byli emigranci lub uciekinierzy z terenów ówczesnej Złotej Ordy oraz z Krymu.
Tatarzy w Polsce zatracili znajomość swojego ojczystego języka, pozostali natomiast wierni religii i nadal są wyznawcami islamu.
Główna organizacja:
• Związek Tatarów Rzeczypospolitej Polskiej.
Najważniejsze tytuły prasowe:
• "Rocznik Tatarów Polskich".
Instytucje Państwowe:
Sejmowa Komisja Mniejszości Narodowych i Etnicznych
Do zakresu działania Komisji należą sprawy związane z utrzymaniem dziedzictwa kulturowego mniejszości narodowych, etnicznych i językowych oraz ochrony ich praw.
Zespół do Spraw Mniejszości Narodowych
Zespół do Spraw Mniejszości Narodowych został powołany w dniu 6 lutego 2002 roku, jako organ opiniodawczo - doradczy Prezesa Rady Ministrów. Kontynuuje on działania Międzyresortowego Zespołu do Spraw Mniejszości Narodowych, istniejącego w latach 1997-2001.
W skład Zespołu wchodzą przedstawiciele ministrów właściwych do spraw: administracji publicznej, finansów publicznych, oświaty i wychowania, pracy, sprawiedliwości, spraw wewnętrznych, zabezpieczenia społecznego, spraw zagranicznych oraz Komitetu Integracji Europejskiej, Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego, Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a także Prezes Urzędu ds. Repatriacji i Cudzoziemców.
Przewodniczącym Zespołu jest podsekretarz stanu w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji, wiceprzewodniczącym - podsekretarz stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a sekretarzem - pracownik MSWiA. Obsługę Zespołu zapewnia MSWiA. W ramach Zespołu funkcjonuje Podzespół do Spraw Edukacji Mniejszości Narodowych.
Główne zadania Zespołu to:
• opracowywanie działań rządu, które mają stwarzać odpowiednie warunki dla mniejszości narodowych,
• koordynacja działań organów administracji rządowej, zajmujących się sprawami mniejszości,
• ocena i propozycje rozwiązań zmierzających do zapewnienia praw i zaspokojenia potrzeb mniejszości,
• przeciwdziałanie zjawiskom naruszania ich praw,
• inicjowanie badań nad sytuacją mniejszości narodowych w Polsce,
• popularyzacja i nagłaśnianie w społeczeństwie polskim ich spraw i problemów.
Wydział Mniejszości Narodowych Departamentu Wyznań MSWiA
Wydział Mniejszości Narodowych został powołany w strukturze MSWiA w styczniu 2000 r. Do zakresu działania Wydziału należy prowadzenie spraw mniejszości narodowych, a w szczególności:
• opracowywanie - w porozumieniu z przedstawicielami innych ministrów - propozycji do założeń polityki państwa wobec mniejszości narodowych,
• obsługa merytoryczna i organizacyjno-techniczna Zespołu do Spraw Mniejszości Narodowych, w tym przygotowywanie materiałów na posiedzenia Zespołu oraz protokołów z tych posiedzeń,
• współdziałanie z organami administracji rządowej i samorządowej na rzecz uwzględniania lokalnych potrzeb mniejszości narodowych,
• utrzymywanie bieżących kontaktów z kierownictwem organizacji społecznych mniejszości narodowych oraz udzielanie - w miarę możliwości - pomocy tym organizacjom w realizacji ich celów statutowych,
• podejmowanie działań na rzecz respektowania praw mniejszości narodowych,
• podejmowanie działań na rzecz rozwiązywania problemów mniejszości narodowych,
• podejmowanie działań mających na celu przeciwdziałanie zjawiskom naruszania praw osób należących do mniejszości narodowych,
• opracowywanie i koordynacja programów na rzecz mniejszości narodowych,
• opracowywanie informacji problemowych, dotyczących mniejszości narodowych dla organów administracji rządowej, Sejmu i Senatu Rzeczypospolitej Polskiej,
• opracowywanie materiałów związanych ze współpracą z instytucjami i organizacjami, działającymi na rzecz mniejszości narodowych w ramach Komisji Europejskiej, Rady Europy, oraz Organizacji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie,
• przygotowanie materiałów dotyczących respektowania praw mniejszości narodowych, związanych z prawem wewnętrznym i zobowiązaniami międzynarodowymi Rzeczypospolitej Polskiej,
• organizowanie i prowadzenie szkoleń pracowników urzędów wojewódzkich odpowiedzialnych za problematykę mniejszości narodowych.
Departament Kultury Mniejszości Narodowych Ministerstwa Kultury
Badanie CBOS
Badani na ogół nie mieli problemów z określeniem tego, co decyduje o polskości -
jedynie nieliczni nie potrafili wskazać żadnej odpowiedzi.
Zdaniem większości respondentów (69%) jednym z najważniejszych kryteriów
decydujących o przynależności do narodu polskiego, jest świadomość tego - jeśli ktoś czuje
się Polakiem, to jest Polakiem. Kolejne ważne, choć wymieniane zdecydowanie rzadziej
wyznaczniki polskości to polskie obywatelstwo oraz pochodzenie. Jedna trzecia badanych
(34%) wskazuje, że aby być uznanym za Polaka, należy mieć polskie obywatelstwo, jedna
czwarta zaś (25%) uważa, że rozstrzygające jest polskie pochodzenie - co najmniej jedno
z rodziców powinno być Polakiem.
Prawie co czwarty ankietowany (23%) jest zdania, że kryterium decydującym
o polskości jest stałe zamieszkiwanie w Polsce, a co piąty (20%) uważa, że konieczne jest
mówienie po polsku - język polski jako wyznacznik polskości zajmuje pod względem
częstości wskazań dość odległą pozycję. Co siódmy badany (14%) za najważniejszą cechę
polskości uważa katolicyzm. Zwolennikami związku narodowości z religią i wyznaniem są
przede wszystkim osoby najbardziej zaangażowane religijnie: aż 35% deklarujących udział
w praktykach religijnych kilka razy w tygodniu uważa, że warunkiem uznania za Polaka jest
katolicyzm - dla tej grupy badanych stanowi to drugą co do ważności cechę. Natomiast im
rzadszy deklarowany udział w praktykach religijnych oraz im wyższe wykształcenie
badanych, tym rzadziej postrzegany jest związek między polskością a katolicyzmem. Wraz ze
wzrostem wykształcenia rośnie odsetek wskazań na poczucie polskości jako jej wyznacznik,
maleje zaś rola miejsca stałego zamieszkania w Polsce. Na powiązanie polskości
z katolicyzmem oraz poczucie przynależności narodowej jako podstawowe warunki bycia
Polakiem mają również wpływ deklarowane poglądy polityczne
DWIE OJCZYZNY
Polacy w większości twierdzą, że można się czuć związanym nie tylko z jednym
krajem. Prawie trzy czwarte (71%) uważa, że można mieć dwie ojczyzny, w tym 28%
zdecydowanie się z tym zgadza. Przeciwnego zdania jest jedna piąta badanych (20%).
Być może wysoki odsetek osób akceptujących związanie się z dwoma krajami ma
swoje źródło w długiej tradycji polskiej emigracji.
Przekonanie, że można czuć się związanym z dwoma krajami, bliższe jest
mieszkańcom większych miejscowości oraz respondentom dobrze oceniającym swoją
sytuację materialną. Odsetek osób zgadzających się z tym poglądem zdecydowanie rośnie
również wraz z poziomem wykształcenia - wśród badanych z wykształceniem podstawowym
zaledwie połowa (51%) uważa, że można mieć dwie ojczyzny, podczas gdy wśród mających
wyższe wykształcenie przekonanie takie jest prawie powszechne (87%). Więcej
przeciwników idei związków z dwoma krajami jest wśród osób o przekonaniach prawicowych
(21%) niż lewicowych (13%).
MNIEJSZOŚCI NARODOWE I ETNICZNE W POLSCE
Poproszono badanych o wymienienie znanych im mniejszości narodowych i etnicznych
mieszkających w Polsce. Okazało się, że wyliczyli oni znacznie więcej grup, które
postrzegają jako mniejszościowe, niż określa to ustawa. Wiedza respondentów była w dużej
mierze zgodna z duchem nowego prawa, choć w ich odpowiedziach zapewne znalazły swój
wyraz również osobiste doświadczenia oraz obraz świata kreowany przez media. Badani
mogli wymienić sześć mniejszości narodowych (sporadycznie zdarzało się, że ktoś podał
większą ich liczbę).
Najczęściej wymieniano mniejszość niemiecką (54%). Po dwie piąte badanych wymieniło wśród mniejszości narodowych i etnicznych
Ukraińców (42%) oraz Romów (41%). Druga co do liczebności
według spisu powszechnego mniejszość narodowa to Białorusini, jednak w naszym badaniu
wymienił ją tylko co szósty respondent (17%), rzadziej niż mniejszość mniej liczną, ale
zapewne bardziej widoczną w mediach i ogólnie bardziej znaną (choćby w postaci stereotypu) - Żydów (wymieniło ich 31% badanych). Mniejszość narodową rosyjską i litewską wymieniło odpowiednio 19% i 11%
ankietowanych.
PRAWA MNIEJSZOŚCI W OPINII POLAKÓW
Interesowało nas także, jakie szczególne prawa powinny, zdaniem Polaków,
przysługiwać mniejszościom narodowym i etnicznym mieszkającym na terenie Polski.
Zapytaliśmy między innymi o ewentualną naukę języka mniejszości w szkołach oraz
o możliwość uczenia się w swoim języku. W tych dwóch przypadkach wyraźna większość
ankietowanych (odpowiednio: 82% i 61%) uważa, że przedstawiciele mniejszości
narodowych i etnicznych powinni mieć takie możliwości.
Więcej wątpliwości wzbudziło prawo do korzystania z pomocy finansowej państwa
na podtrzymywanie kultury i tradycji. Opinie w tej kwestii są niemal równo podzielone -
prawie tyle samo Polaków zgadza się ze stwierdzeniem, że takie prawo powinno przysługiwać
mniejszościom (41%), co wyraża przeciwny pogląd (43%).
Co najmniej połowa badanych jest natomiast przeciwna temu, by mniejszościom
narodowym i etnicznym przysługiwały trzy pozostałe wymienione przez nas prawa:
możliwość posługiwania się swoim językiem w urzędach lokalnych oraz możliwość
umieszczania tablic z nazwami miejscowości we własnym języku obok tablic z nazwami
polskimi, a także zwolnienie z wymogu przekroczenia 5-procentowego progu w wyborach
do Sejmu. Z największym oporem spotkało się prawo umieszczania tablic z nazwami
miejscowości w językach mniejszości - 63% Polaków jest temu przeciwnych. Kwestia
uprzywilejowania w wyborach do Sejmu wzbudziła z kolei najwięcej wątpliwości - aż jedna
czwarta badanych (25%) nie miała wyrobionego zdania na ten temat. Być może osoby te nie
wiedzą, na czym w tym przypadku miałyby polegać przywileje mniejszości.
Osoby znające kogoś należącego do mniejszości lub same do nich należące częściej
niż pozostałe zgadzają się na przyznanie mniejszościom narodowym wymienionych wyżej
praw (z jednym wszakże wyjątkiem, o którym niżej). Szczególnie dużą różnicę wskazań
zaobserwowaliśmy w przypadku możliwości uzyskania pomocy finansowej od państwa na
podtrzymywanie własnej kultury i tradycji - wśród osób mających jakieś związki
z mniejszościami narodowymi lub etnicznymi odsetek uważających, że taką pomoc należy im
zapewnić, jest o 8 punktów wyższy niż wśród ogółu badanych.
Grupa ta wyjątkowo potraktowała jedynie prawo do porozumiewania się w języku
mniejszości w urzędach lokalnych w miejscowościach przez te mniejszości zamieszkiwanych.
Przeciwnicy tego prawa wśród osób znających przedstawicieli mniejszości są liczniejsi niż
wśród ogółu badanych, odpowiednio mniej jest również zwolenników. Może to wynikać
z faktu, że znając problemy, z jakimi mniejszości stykają się w życiu codziennym, uważają
oni to prawo za stosunkowo mało istotne.
Pozostałe czynniki, takie jak wiek, wykształcenie, wielkość miejsca zamieszkania,
a nawet deklarowane poglądy polityczne nie mają wyraźnego wpływu na rozkład odpowiedzi
na pytania dotyczące praw mniejszości. Decydujące znaczenie ma więc w tym względzie
osobiste doświadczenie badanych.
Stosunek Polaków do mniejszości narodowych lub etnicznych nie jest w pełni
jednoznaczny. Jedną z przyczyn tego stanu rzeczy może być niewielka znajomość
problematyki mniejszości oraz to, że stanowią one bardzo mały odsetek społeczeństwa.
Polacy zdają się być otwarci na kwestię wielokulturowości - wyraźna większość (71%)
przyznaje, że możliwe jest, aby ktoś miał dwie ojczyzny, czuł się związany z dwoma krajami.
Również kultywowanie języków mniejszości narodowych czy etnicznych nie budzi sprzeciwu
badanych - większość uważa, że mniejszości powinny mieć zapewnioną możliwość uczenia
się w swoim języku. Jednak przyznanie prawa do umieszczania tablic z nazwami
miejscowości w językach mniejszości obok tablic z nazwami polskimi czy też do używania
tych języków jako pomocniczych w urzędach lokalnych, a więc pozwolenie na zaistnienie ich
w sferze publicznej, a nie tylko prywatnej, spotyka się z oporem większości osób biorących
udział w badaniu.
Wydaje się, że choć Polacy nie są przeciwni idei egzystowania obok siebie ludzi
o odmiennej kulturze i tradycji, to obawiają się konkretnych przejawów takiego sąsiedztwa.
Być może dlatego, że obecnie szansa doświadczenia go jest dla większości społeczeństwa
minimalna. Jednakże, jak dowodzi tego nasze badanie, ci, którzy mieli okazję poznać
przedstawicieli mniejszości zamieszkałych w Polsce, są do nich bardziej pozytywnie
nastawieni niż ogół badanych.