System płatniczy.

Wirtualizacja pieniądza wywołana niebywałym w ostatnich latach postępem w dziedzinie gromadzenia, przetwarzania i przesyłania informacji drogą elektroniczną (rewolucja informatyczna) spowodowała znaczące zmiany w systemach płatności realizowanych za pośrednictwem banków i innych instytucji finansowych. Istniejący w „epoce” pieniądza papierowego system płatniczy oparty na wymianie dokumentów papierowych, okazuje się anachroniczny i nieadekwatny do coraz bardziej dominującego w gospodarce pieniądza elektronicznego (wirtualnego). Papierowy pieniądz poruszał się w świecie papierowego sytemu płatniczego, pieniądz elektroniczny wymaga innego środowiska - elektronicznego, co jest rzeczą naturalną, gdyż forma pieniądza wymaga adekwatnej formy środowiska - systemu w której funkcjonuje środek płatniczy. Stąd też w ostatnich latach niebywałego znaczenia dla efektywności, sprawności systemu płatniczego nabierają instytucje „zabezpieczające” prawidłowe i bezpieczne przepływy pieniądza elektronicznego.

Obserwując proces funkcjonalno-instytucjonalnych zmian zachodzących w systemie płatniczym wyraźnie można zauważyć znaczący wzrost jego znaczenia (odpowiedzialności) dla sprawnego funkcjonowania systemu finansowego jako całości, przynajmniej z dwóch powodów;

- technicyzacja współczesnego systemu płatniczego, wyrażająca się w postępującej złożoności instytucjonalnej (coraz więcej instytucji uczestniczy w procesach płatniczych) i funkcjonalnej (poszerza się zakres rozliczeń bezgotówkowych, jak chociażby płatności detaliczne coraz większa specjalizacja)

- bezpieczeństwo transakcji płatniczych. Znaczący jest wzrost odpowiedzialności jaki ciąży na współczesnym systemie płatniczym. Przewożony w opancerzonych transportach pieniądz papierowy, chroniony była przez uzbrojonych strażników, na których ciążył obowiązek zagwarantowania bezpieczeństwa, z kolei prawidłowość dokonania rozliczeń na podstawie papierowych dokumentów, zależna była od doświadczenia, umiejętności i koncentracji pracowników bankowych. Przekazy elektroniczne, w znaczącej części zdejmują tę odpowiedzialność z czynnika „ludzkiego” i przekładają go na czynnik „techniczny”. Prawidłowość realizacji rozliczeń uzależniona jest dzisiaj w decydującym stopniu od poprawności programu informatycznego i całego szeregu urządzeń technicznych, które umożliwiają jego funkcjonowanie. Jest jeszcze jeden istotny aspekt, o ile błąd pracownika realizującego pojedyncza transakcję, powoduje względnie niewielki problemy, nie wpływający na funkcjonowanie systemu jako całości, to błąd informatyka czy też awaria urządzenia technicznego pracującego w systemie może spowodować - używając kolokwialnego języka - wyłożenie się całego systemu.

Cech współczesnego systemu płatniczego;

• narastająca złożoność i będąca jego konsekwencją specjalizacja.

• wzrost znaczenia bezpieczeństwa transakcji.

Pojęcie systemu płatniczego.

System płatniczy można najogólniej zdefiniować jako system składający się z określonej grupy instytucji, ustalonych instrumentów i procedur wykorzystywanych do zapewnienia obiegu pieniądza w obrębie danego obszaru geograficznego, którym zazwyczaj jest jeden kraj.

Można mówić zatem o krajowym systemie płatniczym obejmującym całościowo problematykę płatności dokonywanych na terytorium danego kraju. System płatniczy danego kraju często nie jest jednak złożony z jednego powszechnego i uniwersalnego mechanizmu dokonywania płatności, który obsługiwałby transakcje każdego rodzaju, tj. zarówno płatności wysokokwotowe, jak i detaliczne w formie tradycyjnej. W większości krajów funkcjonuje więcej niż jeden z takich mechanizmów, wyodrębnionych w sposób instytucjonalny i prawny, zwanych systemami płatności.

Pod pojęciem systemu płatności rozumie się zatem konkretny system rozliczający w określony sposób danego rodzaju transakcje, np. system rozliczeń transakcji detalicznych czy system rozliczeń transakcji kartami płatniczymi.

Każdy z krajowych systemów płatniczych składa się z jednego lub kilku wyodrębnionych

systemów płatności, obsługujących najczęściej różnego rodzaju płatności, ale są też systemy płatności transgranicznych, które obsługują płatności dokonywane pomiędzy różnymi krajami. Współzależność pomiędzy krajowymi systemami płatniczymi a systemami płatności w różnych krajach przedstawia rysunek 1.

Historia.

W związku z przejściem do gospodarki rynkowej oczywista stała się konieczność zmiany starego systemu płatniczego. Pierwszym etapem była konsolidacja rachunków bieżących banków, której dokonano w I połowie 1992 r. Od tego czasu każdy bank działający w Polsce ma tylko jeden rachunek bieżący w Narodowym Banku Polskim.

Nowe, jednolite zasady rozrachunków międzybankowych weszły w życie 5 kwietnia 1993 r.

Początkowo obowiązywały tylko akcjonariuszy Krajowej Izby Rozliczeniowej SA (KIR), tzn. 17 banków, ale od 1 lipca 1994 r. obejmują wszystkie banki działające w Polsce. Od tego czasu płatności w Polsce są przetwarzane przez dwa różne systemy:

płatności wysokokwotowe przez system RTGS Narodowego Banku Polskiego, a

płatności detaliczne w KIR.

W płatnościach detalicznych gotówka nadal odgrywa główną rolę, chociaż wykorzystanie kart płatniczych rośnie bardzo dynamicznie. W płatnościach bezgotówkowych polecenie przelewu Wciąż jest formą dominującą. Czeki nigdy nie były i nadal nie są popularnym instrumentem płatniczym w Polsce, a wykorzystanie polecenia zapłaty zwiększa się bardzo powoli od czerwca 1998 r.

Rynek papierów wartościowych rozwinął się bardzo szybko w ciągu ostatnich dziesięciu lat. Obecnie funkcjonują w Polsce trzy systemy rozrachunku papierów wartościowych, dwa w Narodowym Banku Polskim i jeden w KDPW.

Aspekty prawne.

Ustawa „O ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz zasadach nadzoru nad tymi systemami” (z dnia 24 sierpnia 2001r., Dz. U. Nr. 123, poz. 1351)

Ustawa „O elektronicznych instrumentach płatniczych” (z dnia 12 września 2002r., Dz. U. Nr 169, poz. 1385)

Definicje z ustawowe

system płatności - podlegające prawu polskiemu prawne powiązania pomiędzy co najmniej trzema instytucjami, w tym co najmniej jedną z następujących instytucji;

a) Narodowy Bank Polski,

b) bank centralny innego państwa,

c) bank krajowy, oddział banku zagranicznego oraz spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa oraz Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa,

d) dom maklerski

e) zagraniczna osoba prawna,

system rozrachunku papierów wartościowych - podlegające prawu polskiemu prawne powiązania pomiędzy co najmniej trzema instytucjami, w tym co najmniej jedną z następujących instytucji;

a) Narodowy Bank Polski,

b) bank centralny innego państwa,

c) bank krajowy, oddział banku zagranicznego oraz spółdzielcza kasa oszczędnościowo-kredytowa oraz Krajowa Spółdzielcza Kasa Oszczędnościowo-Kredytowa,

d) dom maklerski

e) zagraniczna osoba prawna,

f) organ władzy publicznej,

elektroniczny instrument płatniczy - każdy instrument płatniczy, w tym z dostępem do środków pieniężnych na odległość, umożliwiający posiadaczowi dokonywanie operacji przy użyciu elektronicznych nośników informacji lub elektroniczną identyfikację posiadacza niezbędną do dokonania operacji, w szczególności kartę płatniczą lub instrument pieniądza elektronicznego;

instytucja pieniądza elektronicznego - inną niż bank osobę prawną działającą w formie spółki akcyjnej, utworzoną i działającą na podstawie zezwolenia właściwych władz lub przepisów prawa, której przedmiotem działania jest prowadzenie we własnym imieniu i na własny rachunek działalności polegającej na wydawaniu do dyspozycji i wykupie pieniądza elektronicznego oraz rozliczanie transakcji dokonywanych przy użyciu instrumentów pieniądza elektronicznego;

instrument pieniądza elektronicznego - urządzenie elektroniczne, na którym jest przechowywany pieniądz elektroniczny, w szczególności kartę elektroniczną zasilaną do określonej wartości;

karta płatnicza - kartę identyfikującą wydawcę i upoważnionego posiadacza, uprawniającą do wypłaty gotówki lub dokonywania zapłaty, a w przypadku karty wydanej przez bank lub instytucję ustawowo upoważnioną do udzielania kredytu - także do dokonywania wypłaty gotówki lub zapłaty z wykorzystaniem kredytu,

pieniądz elektroniczny - wartość pieniężną stanowiącą elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych, która spełnia łącznie następujące warunki:

a) jest przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji,

b) jest wydawana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej niż ta wartość,

c) jest przyjmowana jako środek płatniczy przez przedsiębiorców innych niż wydający ją do dyspozycji,

d) na żądanie jest wymieniana przez wydawcę na środki pieniężne, Prawo bankowe

system autoryzacji i rozliczeń - podlegające prawu polskiemu prawne powiązania pomiędzy agentem rozliczeniowym, akceptantami i wydawcami elektronicznych instrumentów płatniczych, w ramach których określa się wspólne zasady przyjmowania zapłaty przy użyciu elektronicznych instrumentów płatniczych i rozliczeń z tego tytułu

Aspekty instytucjonalne.

        Zasady rozrachunków międzybankowych ustalone są przez prezesa Narodowego Banku Polskiego. Podstawowymi aktami prawnymi w tym zakresie są:

Dla funkcjonowania systemów płatności i rozrachunku najważniejszymi podmiotami są:

- Narodowy Bank Polski - polski bank centralny,

- Krajowa Izba Rozliczeniowa SA (KIR) - odpowiedzialna za rozliczanie płatności detalicznych,

- Krajowy Depozyt Papierów Wartościowych SA (KDPW) - odpowiedzialny za rejestrowanie

papierów wartościowych i rozliczanie transakcji zawartych na papierach wartościowych,

- Komisja Papierów Wartościowych i Giełd (KPWiG) - odpowiedzialna za nadzór nad rynkiem kapitałowym.

Na podstawie art. 67 Prawa bankowego banki mogą tworzyć izby rozliczeniowe w celu wymiany

zleceń płatniczych oraz ustalania wzajemnych zobowiązań i należności wynikających z tych

zleceń. Zasady rządzące wymianą zleceń płatniczych za pośrednictwem KIR są określone w Regulaminie dokonywania czynności w zakresie rozliczeń. Regulamin ten określa zarówno wzajemne obowiązki KIR i banków, jak i harmonogram wymiany zleceń płatniczych w dwóch systemach obsługiwanych przez KIR: w systemie SYBIR (systemie rozliczeniowym opartym na nośnikach papierowych)i systemie ELIXIR (elektronicznym systemie rozliczeniowym).

Zasady współpracy miedzy bankami a ich klientami, szczególnie w zakresie rozliczeń zleceń

płatniczych, są uregulowane w umowach rachunku bankowego. W odróżnieniu od regulacji,

które obowiązywały w systemie scentralizowanym, banki mają obecnie możliwość swobodnego

kształtowania swoich stosunków z klientami, pod warunkiem że postanowienia umów nie będą

sprzeczne z aktami wyższego rzędu (ustawami i rozporządzeniami).

Funkcje nadzorcze w stosunku do publicznego obrotu papierami wartościowymi i działalności

giełdy, giełd towarowych, izb rozrachunkowych giełd towarowych oraz podmiotów prowadzących przedsiębiorstwa maklerskie na rynku papierów wartościowych i rynku towarów giełdowych są wykonywane przez KPWiG, centralny organ administracji rządowej. KPWiG odpowiada w szczególności za zapewnienie przestrzegania reguł uczciwego obrotu i konkurencji, sprawnego funkcjonowania rynku papierów wartościowych oraz za przygotowywanie projektów aktów prawnych związanych z funkcjonowaniem tego rynku.

Rola NBP w systemie.

Funkcje Narodowego Banku Polskiego w dziedzinie systemu płatniczego określa art. 3 ust. 2

ustawy o Narodowym Banku Polskim. Składają się na nie: organizowanie rozliczeń pieniężnych oraz kształtowanie warunków niezbędnych do rozwoju systemu bankowego.

Nadzór nad systemami płatności

Rolę nadzorczą Narodowego Banku Polskiego nad systemami płatności w Polsce określa ustawa

o ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz o zasadach nadzoru nad tymi systemami. Zgodnie z ta ustawą, Narodowy Bank Polski jest upoważniony do otrzymywania stosownych informacji od wszystkich operatorów systemów płatności. Do rozpoczęcia działalności przez nowy system niezbędna jest zgoda Prezesa NBP; podobnie wszelkie zmiany w zasadach funkcjonowania systemów musza być zatwierdzone przez Prezesa Narodowego Banku Polskiego.

Działalności w zakresie systemów rozliczeń i rozrachunku papierów wartościowych

Narodowy Bank Polski odgrywa ważną rolę w systemach rozliczeń i rozrachunku papierów

Wartościowych. NBP jest właścicielem i operatorem dwóch systemów rozrachunku papierów wartościowych

• systemu SKARBNET (dla bonów skarbowych) i

• systemu SEBOP (dla bonów pieniężnych NBP).

Rozliczenia pieniężne realizowane przez podmioty niebankowe.

Zgodnie z art. 63 Prawa bankowego, płatność może być zrealizowana albo gotówkowo,

albo przy użyciu instrumentów bezgotówkowych, w szczególności;

polecenia przelewu,

czeków rozrachunkowych,

polecenia zapłaty oraz

kart płatniczych.

Ustawa rozróżnia również czek gotówkowy i czek rozrachunkowy; pierwszy jest zaliczany do instrumentów rozliczeń gotówkowych, a drugi do instrumentów rozliczeń bezgotówkowych.

Płatności gotówkowe

Polski złoty ma następujące nominały:

- banknoty: 10; 20; 50; 100; 200;

- monety: 0,01; 0,02; 0,05; 0,10; 0,20; 0,50; 1; 2; 5.

Obecnie około 97% wartości gotówki w obiegu to banknoty.

Brakuje danych na temat liczby i wartości płatności gotówkowych. Posiadanie rachunku bankowego nie jest zjawiskiem powszechnym, dlatego wiele emerytur, rent, a nawet wynagrodzeń wypłaca się w gotówce. Duża liczba sklepów i punktów usługowych, szczególnie położonych poza dużymi miastami, nie akceptuje bezgotówkowych form płatności.

Płatności bezgotówkowe

Płatności bezgotówkowe obejmują w szczególności: polecenia przelewu, czeki rozrachunkowe,

polecenia zapłaty oraz karty płatnicze.

Polecenie przelewu

Polecenie przelewu jest głównym instrumentem płatności bezgotówkowych w Polsce. Ilościowo

stanowi ono 99% wszystkich transferów przetwarzanych przez KIR.

Czeki

Czek jako forma rozliczeń podlega uregulowaniom ustawy z dnia 28 kwietnia 1936 r. Prawo

czekowe. W Polsce czek nigdy nie był szeroko stosowany jako forma rozliczeń pieniężnych, w ostatnim zaś okresie, wobec intensywnie rozwijającego się rynku kart płatniczych, jego znaczenie jeszcze bardziej zmalało.

W Polsce tylko bank może być trasatem czeku.

Czek gotówkowy stanowi dyspozycję wystawcy czeku udzieloną trasatowi do obciążenia

rachunku wystawcy kwotą, na którą czek został wystawiony, oraz wypłaty tej kwoty okazicielowi lub osobie wskazanej na czeku.

Czek rozrachunkowy umożliwia wyłącznie przekazanie kwoty umieszczonej na czeku z rachunku dłużnika na rachunek okaziciela lub osoby wskazanej na czeku, bez możliwości wypłaty w gotówce. Rola czeku rozrachunkowego jako formy rozliczeń z porównaniu z poleceniami przelewu jest niewielka. Czek może być przedstawiany do zapłaty w dowolnym banku, ale musi być dostarczony do trasata.

Polecenie zapłaty.

Polecenie zapłaty zostało wprowadzone przez Narodowy Bank Polski w październiku 1997 r.,

a pierwszych transakcji dokonano w lipcu 1998 r. Zgodnie z Prawem bankowym, przeprowadzanie rozliczeń w formie polecenia zapłaty jest dopuszczalne pod warunkiem:

- posiadania przez wierzyciela i dłużnika rachunków w bankach, które zawarły porozumienie

w sprawie stosowania polecenia zapłaty,

- udzielenia wierzycielowi przez dłużnika upoważnienia do obciążania rachunku dłuznika

w umownych terminach zapłaty z tytułu określonych zobowiązań

- zawarcia umowy w sprawie stosowania polecenia zapłaty miedzy wierzycielem a bankiem.

Tę formę stosuje się do płatności nie przekraczających równowartości 1.000 euro w przypadku

osób fizycznych oraz 10.000 euro w przypadku osób prawnych.

Instrumenty pocztowe

Poczta Polska jest upoważniona do wykonywania niektórych czynności rozliczeniowych,

m.in. realizacji przekazów pocztowych, przyjmowania wpłat na rachunki bankowe oraz wypłat

emerytur i rent. Podstawowa sieć placówek Poczty obejmuje około 7.600 urzędów. Jedynie urzędy wyższego stopnia mają rachunki w bankach. Rachunki te obsługują rozliczenia dokonywane zarówno w urzędach wyzszego stopnia, jak i w wielu mniejszych urzędach.

Przekaz pocztowy jest stosowany w celu przekazywania Środków między osobami nie mającymi

rachunków bankowych. W takim przypadku jeden urząd pocztowy przyjmuje wpłatę gotówkową

(wraz z prowizją), a drugi wypłaca ją otrzymującemu. Operacja ta jest realizowana poza systemem bankowym. W przypadku wpłat na rachunki bankowe urząd pocztowy przesyła zlecenia wpłat na ogólną kwotę wszystkich otrzymanych instrukcji do oddziału banku, w którym ma swój rachunek bieżący. Bank rozlicza to zlecenie za pośrednictwem KIR, tak jak w przypadku każdego innego klienta.

Przy wypłatach emerytur i rent oddziały okręgowe Narodowego Banku Polskiego prowadzące

rachunki Zakładu Ubezpieczeń Społecznych (ZUS) przekazują określone kwoty pośrednictwem

KIR na rachunki rejonowych urzędów pocztowych (jest ich kilkadziesiąt w kraju). ZUS dostarcza indywidualne dokumenty dotyczące beneficjentów bezpośrednio do urzędów pocztowych, co oznacza, że po otrzymaniu informacji z ZUS mogą one niezwłocznie rozpocząć dokonywanie poszczególnych wypłat.

Karty płatnicze

Spośród bezgotówkowych form płatności w Polsce najbardziej dynamicznie rośnie wykorzystanie kart płatniczych. Ostatnie lata przyniosły zarówno znaczny wzrost liczby kart w obiegu, jak i liczby operacji dokonanych przy ich użyciu.

(art. 4.pkt.4,5 Prawo bankowe)

4. karta płatnicza - kartę identyfikującą wydawcę i upoważnionego posiadacza, uprawniającą do wypłaty gotówki lub dokonywania zapłaty, a w przypadku karty wydanej przez bank lub instytucję ustawowo upoważnioną do udzielania kredytu - także do dokonywania wypłaty gotówki lub zapłaty z wykorzystaniem kredytu,

5. pieniądz elektroniczny - wartość pieniężną stanowiącą elektroniczny odpowiednik znaków pieniężnych, która spełnia łącznie następujące warunki:

a) jest przechowywana na elektronicznych nośnikach informacji,

b) jest wydawana do dyspozycji na podstawie umowy w zamian za środki pieniężne o nominalnej wartości nie mniejszej niż ta wartość,

c) jest przyjmowana jako środek płatniczy przez przedsiębiorców innych niż wydający ją do dyspozycji,

d) na żądanie jest wymieniana przez wydawcę na środki pieniężne,

W ustawie „O elektronicznych instrumentach płatniczych” przyjęto definicję karty płatniczej z ustawy prawo bankowe (art2 pkt 7)

Rodzaje kart płatniczych

Karta płatnicza jest kategorią już uniwersalną, biorąc pod uwagę powszechne jej stosowanie w życiu codziennym. Stosując syntetyczny podział można wyróżnić;

Karty bankowe, ich wydawcami są banki

Karty niebankowe, (kupieckie, lojalnościowe) wydawane przez sieci sklepów, koncerny paliwowe itp.

Karta płatnicza jest jednym z instrumentów płatniczych, tj. narzędziem za pośrednictwem którego dokonywana jest płatność. Służy ona głównie do dokonywania płatności detalicznych. System rozliczania kart płatniczych jest zatem jednym z systemów płatności detalicznych, który w odróżnieniu od niektórych innych systemów przede wszystkim wyróżnia się stosowanym instrumentem płatniczym.

Karta bankomatowa służy wyłącznie do wypłaty gotówki z bankomatu.

Karta płatnicza daje możliwość, oprócz wypłaty gotówki, dokonywania płatności w punktach handlowo-usługowych honorujących karty danego wydawcy i to nie tylko na terenie danego kraju (karta o zasięgu krajowym), ale w wielu rejonach świata (karta o zasięgu międzynarodowym). Lub inaczej określając są bezgotówkowym instrumentem płatności, inicjującym bezgotówkowy transfer płatności pomiędzy dwoma rachunkami bankowymi.

Istnieje wiele rodzajów kart, które dzieli się w zależności od przyjętego kryterium klasyfikacji. Podstawowym kryterium jest sposób regulowania płatności, który dzieli karty na:

kredytowe,

obciążeniowe

debetowe

Karty kredytowe umożliwiają posiadaczowi karty dokonywanie płatności bezgotówkowych na podstawie umowy kredytu bez konieczności posiadania bieżących środków na rachunku bankowym. Zaciągnięty kredyt spłaca się na zasadach ustalonych wcześniej przez bank wydający kartę (posiadacz karty może spłacić najpierw część kredytu, ale wtedy bank pobiera odsetki). Bank ustala limit kredytowy, do którego wysokości posiadacz karty może dokonywać płatności w punktach handlowo-usługowych. Wydanie karty jest uzależnione od wysokości dochodów konsumenta. Często nie jest wymagane posiadanie przez klienta rachunku oszczędnościowo- rozliczeniowego w danym banku.

Karty obciążeniowe (charge) są to karty z odroczonym terminem płatności. Mają one podobne cechy co karty kredytowe, z tą tylko różnicą, że zaciągnięty kredyt spłaca się w całości raz w miesiącu (kredyt krótkoterminowy). Karty te najczęściej wydaje się na podstawie istniejącego rachunku bankowego. Na podstawie ilości środków przelewanych co miesiąc na ten rachunek, bank ustala miesięczny limit wydatków. Na koniec każdego miesiąca bank obciąża równowartością wydanej kwoty rachunek posiadacza karty.

Karty debetowe różnią się znacznie od omawianych wyżej kart kredytowych i obciążeniowych, gdyż w zasadzie nie umożliwiają uzyskania kredytu. Działają one na podstawie istniejącego rachunku bankowego, a posiadacze takich kart mogą się nimi posługiwać tylko do wysokości salda na rachunku. W przypadku przekroczenia tego salda bank pobiera wysokie odsetki karne. Powyższy podział uwzględnia jedynie karty płatnicze, które posiadają dodatkowo zazwyczaj funkcje wypłaty gotówki z bankomatu.

Kart bankomatowe Banki wydają również karty służące wyłącznie do wypłaty gotówki z bankomatu- karty bankomatowe. Nie umożliwiają one natomiast dokonywania bezgotówkowych płatności w punktach handlowo-usługowych.

Karty kupieckie (retailer cards karty lojalnościowe) wydają głównie hipermarkety (np. Geant, Carrefour). Nie są one traktowane jako karty płatnicze, ponieważ wydawca jest jedynym zaangażowanym kupcem (karty nie mogą być wykorzystywane poza siecią emitenta).

Rynek kart płatniczych.

Rozwój rynku kart płatniczych w każdym kraju można scharakteryzować na

podstawie analizy kilku kluczowych elementów:

Uwzględniając podział kart ze względu na sposób realizowania nimi płatności, na koniec 2002 r. struktura kart kształtowała się następująco: karty debetowe stanowiły 89,1%, karty obciążeniowe 6,1%, a karty kredytowe 4,8% wszystkich wydanych kart, co przedstawia wykres 3. Karty debetowe znalazły się w ofercie 30 banków, karty obciążeniowe proponowało 20, a karty kredytowe 9 banków. W posiadaniu użytkowników znalazło się 15 mln kart debetowych, ponad milion kart obciążeniowych i 827 tys. kart kredytowych. Dominacja kart debetowych jest aktualnie cechą charakterystyczną polskiego rynku. Karty tego rodzaju zdominowały rynek nie tylko pod względem liczby, ale także wolumenu transakcji. W 2002 r. zrealizowano tymi kartami ponad 417,7 mln transakcji, co stanowiło 89,7% wszystkich transakcji kartami, o wartości ponad 96,4 mld złotych.

W 2002 r. kartami zrealizowano ogółem 465,9 mln transakcji. Na wielkość tą

składają się zarówno bezgotówkowe płatności w punktach handlowo-usługowych, jak również operacje wypłaty gotówki za pośrednictwem bankomatów i kas banków. W omawianym okresie posiadacze kart zrealizowali 347,8 mln transakcji w bankomatach i kasach banków, co stanowi ok. 74,7% wszystkich transakcji kartami, oraz 118,1 mln transakcji w punktach handlowo-usługowych (25,3% wszystkich transakcji).

Bankomaty

Na koniec 2002 r. posiadacze kart mogli wypłacać gotówkę w 7145 bankomatach rozmieszczonych na terenie całego kraju. W odniesieniu do roku 2001 liczba bankomatów wzrosła o 10,3%. Wiele z funkcjonujących obecnie na rynku bankomatów to urządzenia wielofunkcyjne, z których posiadacze kart mogą korzystać przez całą dobę. Chociaż z roku na rok liczba bankomatów w Polsce systematycznie wzrasta, to jednak należy zaznaczyć, że ich rozmieszczenie na terenie całego kraju jest bardzo nierównomierne.

Polska a inne kraje europejskie.

Tabela; Karty płatnicze i kredytowe w Polsce i wybranych krajach UE (2002)

Systemy płatności rozliczające transakcje kartami płatniczymi

W Polsce funkcjonują trzy odrębne systemy rozliczające transakcje kartami płatniczymi wydanymi przez polskie banki, dokonane przez ich posiadaczy na rynku krajowym:

Krajowy System Rozliczeń (KSR), będący własnością spółki PolCard S.A.,

Europay Domestic Clearing and Settlement System (EDCSS), prowadzony przez organizację MasterCard Europe

VISA National Net Settlement System (VNNSS), będący własnością organizacji VISA INTERNATIONAL.

W przypadku transakcji dokonanej przez posiadacza polskiej karty płatniczej za granicą lub kartą płatniczą wydaną za granicą w Polsce, jej rozliczenie nastąpi w systemie międzynarodowym tej organizacji, w której zrzeszony jest bank wydawca karty. Systemy będące własnością organizacji VISA National Net Settlement System (VNNSS), będący własnością organizacji VISA INTERNATIONAL i MasterCard Europe rozliczają wyłącznie transakcje dokonane kartami płatniczymi własnych organizacji, natomiast KSR rozlicza transakcje dokonane wszystkimi rodzajami kart płatniczych, wydanymi przez polskie banki.

Wszystkie trzy systemy krajowe działają na bazie wielostronnej kompensaty należności i zobowiązań uczestników i korzystają z tego samego pośrednika rozliczeniowego, jakim jest jeden z banków komercyjnych, który z kolei rozlicza otrzymane z ww. systemów kwoty netto za pośrednictwem Krajowej Izby Rozliczeniowej S.A. Tak więc systemy rozliczeń kart płatniczych w Polsce charakteryzują się zaangażowaniem dwóch pośredników rozliczeniowych przed dokonaniem finalnego rozrachunku w systemie SORBNET w Centrali NBP (na sesjach rozrachunkowych KIR S.A.). Zaletą takiego systemu jest dokonanie rozliczenia pomiędzy uczestnikami w pieniądzu banku centralnego, a nie poprzez ich rachunki w banku rozliczeniowym.

art. 1 Ustawa z dnia 24 sierpnia 2001 r. o ostateczności rozrachunku w systemach płatności i systemach rozrachunku papierów wartościowych oraz zasadach nadzoru nad tymi systemami

Ustawa „Prawo bankowe” z 29 sierpnia 1997 r.

Ustawa z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych

---