25.02.2010 Pojęcie, rozwój, psychologia rozwojowa jako dyscyplina naukowa
● Psychologia rozwoju naukowym badaniem, poznawaniem i opisem rozwoju człowieka. Rozwój jest procesem w toku którego podmioty ulegają ukierunkowanym, prawidłowo po sobie następującym zmianom przechodząc od form niższych do wyższych.
● Rozwój ma charakter spiralny - żeby przejść do następnego etapu, musi się rozpaść poprzedni.
● Rozwój - proces zmian prawidłowych, jest kierunkowy (teleologiczny), tzn. że przechodzimy w rozwoju od form niższych do wyższych, przy czym kryterium wyższości form to stopień harmonii pomiędzy człowiekiem a środowiskiem.
Wyróżniamy kilka rodzajów zmian rozwojowych:
- ilościowe, czyli zmiany wielkości wtedy, gdy cecha najczęściej fizyczna zmienia się, bądź różnicuje, np. przyrost neuronów w mózgu
- jakościowe - pojawiają się wówczas, kiedy funkcja zmienia swój charakter
- zmiany stosunku części do całości, np. zmiana proporcji ciała
- zanikanie, np. odruchów, które są charakterystyczne jedynie dla noworodka
Periodyzacja rozwoju; życie człowieka dzielimy na okresy:
prenatalny - od poczęcia do narodzin
wczesnego dzieciństwa - od narodzin do 3 roku życia
wiek niemowlęcy (od narodzin do 1 roku życia); 1 miesiąc - okres noworodkowy
wiek poniemowlęcy - 2-3 rok życia
okres średniego dzieciństwa (wiek przedszkolny, 4-6 rok życia)
okres późnego dzieciństwa (wczesnoszkolny 7-12 rok życia)
okres adolescencji (10/12-20/23 rok życia)
okres wczesnej adolescencji (dorastania, 10/12-15 rok życia)
okres adolescencji późnej (wiek młodzieńczy, 16-20-23 rok życia)
okres wczesnej dorosłości (20/23-35/40 rok życia)
okres średniej dorosłości (35/40-55/60 rok życia)
okres późnej dorosłości (wiek starzenia się, 55/60 i więcej)
Czynniki determinujące rozwój:
*czynnik dziedziczny
*czynniki środowiskowe (ekologiczne)
*nauczanie i wychowanie
*aktywność własna
*czynniki przyczynowe (wyznaczniki rozwoju)
Uważa się, że w procesie rozwoju mamy do czynienia ze współdeterminacją, tzn. rozwój jest wypadkową współdziałania wszystkich czynników.
We wcześniejszych latach dziecko i w odniesieniu do prostych funkcji większe znaczenie ma czynnik biologiczny, natomiast w odniesieniu do funkcji bardziej złożonych i w późniejszych latach życia człowieka większe znaczenie w rozwoju mają czynniki środowiskowe, nauczanie i wychowanie oraz aktywność własna.
04.- 11.03.2010 Rozwój dziecka w okresie prenatalnym
Okres prenatalny to ten okres, w którym dziecko rozwija się w łonie matki od momentu poczęcia do okresu perinatalnego, czyli okołoporodowego - uważa się za ten okres
2 ostatnie, bądź ostatni tydzień ciąży, czas samego porodu i tuż po porodzie.
Neonatolog - lekarz zajmujący się noworodkiem.
Dziecko rozwijające się w łonie matki będziemy nazywać dzieckiem prenatalnym.
Zainteresowanie okresem prenatalnym pojawiło się już na przełomie wieku XIX i XX, jednakże był to nurt badań przede wszystkim medycznych, anatomicznych
i fizjologicznych, stąd więc najwcześniejsze fazy rozwoju człowieka były opisywane poprzez terminy medyczne, takie jak: jajopłodowe, embrion, zarodek. Ginekolodzy
i położnicy koncentrowali się głównie na medycznych aspektach ciąży, pomijano więc nie tylko ważny aspekt rozwoju dziecka jako istoty psychospołecznej, ale również pomijano psychiczne funkcjonowanie kobiety, która spodziewała się dziecka. Koncentrowano się jedynie na aspektach cielesnych, a nie opisywano myśli, uczuć, fantazji, czy komunikacji
z dzieckiem.
Psychologia prenatalna zajmuje się poznaniem prawidłowości i mechanizmów rozwoju oraz funkcjonowania psychiki człowieka w wewnątrzmacicznej fazie życia. Dziecko traktowane jest holistycznie (całościowo) w powiązaniu ze środowiskiem fizycznym, osobowym, społecznym, w kontekście wszystkich czynników, które mogą mieć wpływ na jego funkcjonowanie.
Dziecko prenatalne traktujemy jako istotę ludzką w rozwoju, która na długo przed urodzeniem staje się zdolna odbierać sygnały od otoczenia, różnicować. zapamiętywać je
i uczyć się na ich podstawie. Dziecko już w tym okresie nabywa preferencje i nawyki sygnalizujące swoje potrzeby w taki sposób, że rodzice mogą je odczytywać i wchodzić
w interakcję z dzieckiem.
Okres prenatalny dzieli się na 3 trymestry, a każdy z nich na 3 miesiące.
Pierwszy trymestr
Okres najbardziej intensywnego rozwoju, ponieważ z zapłodnionej komórki jajowej powstaje nowa istota ludzka, która pod koniec 3 miesiąca przypomina wyglądem człowieka, posiada wszystkie funkcjonujące narządy wewnętrzne. Bardzo znaczące jest tempo rozwoju komórek nerwowych, ponieważ w 1 miesiącu co minutę przybywa kilka tysięcy nowych neuronów,
a w 3 miesiącu co sekundę.
Zapłodniona komórka jajowa w pierwszym tygodniu życia ulega bardzo szybkim, intensywnym podziałom i wędruje wzdłuż jajowodu do macicy. Przemieszczanie to trwa ok. 7 dni i kończy się umieszczeniem (inplantacją) w najlepiej ukrwionym miejscu. W tym okresie zarodek ludzki ma kształt wklęsłej kuli o średnicy 0, 14mm.
Zmienia się sposób biologicznego kontaktu z matką. Dziecko zaczyna się żywić cukrem znajdującym się we krwi matki. W czasie 1 miesiąca powstają zawiązki poszczególnych układów. 13 dnia tworzy się bardzo wczesny, pierwotny układ nerwowy, a 19 dnia powstaje cewa nerwowa, z której tworzy się rdzeń kręgowy, nerwy obwodowe. W tym samym czasie tworzą się również oczy i po 4 tygodniach można rozpoznać soczewkę oka. W tym czasie również zawiązek serca pompuje krew.
Wszystkie narządy, które się pojawiają - funkcjonują. Jest to zgodne z ogólną zasadą rozwojową (jest narząd - jest funkcja). Ruch zawiązków narządów doskonali ich strukturę, jednocześnie sam się doskonaląc. Powstają 3 pierwotne pęcherzyki mózgowe oraz zaczątki 33 kręgów, e 4 tygodniu pojawiają się także zawiązki nerek, wątroby, trzustki, pęcherzyka żółciowego, żołądka i jelit, a także płuc, tarczycy, kończyn, oczu, uszu i nosa oraz otworu ust, a także komórki płciowe przenoszą się z woreczka żółciowego do tzw. grzebienia żółciowego, gdzie zaczynają powstawać z nich jajniki/jądra.
2 miesiąc 1 trymestru jest to okres intensywnego rozwoju organów (dlatego nazywamy go okresem organogenezy). W 5 tygodniu dziecko powiększa się o ok. 3mm, pojawiają się zawiązki dłoni i stóp. Tworzą się przegrody moczowo-odbytowa, przegroda w sercu, błony, które oddzielają serce, płuca i trzewia, tworzy się tkanka chrzęstna szkieletu
i tkanka mięśniowa, pojawiają się zawiązki gruczołów przede wszystkim płciowych.
W 6 tygodniu głowa staje się największą częścią ciała. Pojawiają się tutaj zawiązki szczęk
i zębów w nich. Pojawia się przewód nosowy, w skórze pojawia się barwnik, powstają zawiązki palców. Tam, gdzie mają powstać kości, grupuje się tkanka chrzęstna. Serce jest już całkowicie ukształtowane. W 41 dniu obserwuje się pierwsze odruchy nerwowe, co dowodzi współpracy układu mięśniowego i nerwowego. Pojawiają się spontaniczne odruchy, takie jak wygięcie grzbietu czy karku.
W 7 tygodniu głowa powiększa się, a szyja się wydłuża, powstaje zawiązek języka, kanału ucha oraz małżowina uszna.
W 8 tygodniu rozwija się żuchwa, szczęki, dolna warga, podniebienie zarasta, a przewody nosowe się otwierają, oddzielają się od siebie przewody moczowo-płciowe, kształtuje się, doskonali przewód pokarmowy i zaczyna się kostnienie żeber i kręgów.
W 8 tygodniu półkule mózgowe zaczynają wypełniać górną część czaszki, a w 43 dniu odnotowuje się pierwsze fale mózgowe. W tym czasie mało widoczne ręce i nogi zaczynają wykonywać ruchy, natomiast skóra wokół warg staje się coraz bardziej wrażliwa i jej podrażnienie powoduje reakcje całego ciała.
Pod koniec 2 miesiąca głowa jest równa połowie ciała, dziecko ma wzrost 3 cm i waży ok. 10 gram.
3 miesiąc - dziecko jest coraz bardziej aktywne, w jego wyglądzie i zachowaniu zaczynają pojawiać się indywidualne cechy (można cokolwiek powiedzieć
o temperamencie dziecka). Prostują się plecy. Doskonalą się narządy płciowe, skóra grubieje
i wyrasta na niej meszek płodowy oraz zawiązki paznokci. Poza tym doskonali się zmysł dotyku, czyli już wtedy kształtuje się odruch chwytny.
Neurony w rdzeniu kręgowym przesyłają sygnały do kończyn tak, że mogą się one poruszać oddzielnie.
W 10 tygodniu dziecko nadal przybiera na wadze i rośnie ok. 1,5 cm. W tym czasie twarz dziecka przybiera dziecięce proporcje. Doskonali się ucho, trzustka i płuca ostatecznie się wykształcają. Powstałe części mózgu są już ukształtowane, powstaje wtedy ok. 4 razy więcej połączeń nerwowych niż jeszcze tydzień wcześniej. Doskonali się także wrażliwość dotykowa.
W 11 tygodniu dziecko waży ok. 10g i mierzy ok. 6,3cm. Niektóre narządy zaczynają się kształtować, np. struny głosowe, inne podejmują funkcje, np. trzustka wydziela insulinę do krwi. Ramiona i górna część klatki piersiowej stają się wrażliwe na dotyk, reaguje całe ciało. Rozwój człowieka podlega dwóm prawom:
1) prawo cefalokaudalne - oznacza, że rozwój człowieka, wszystkich narządów, jak również napięcia mięśni postępuje od głowy do najniżej położonych części ciała
2) prawo proksymodystalne - oznacza, że rozwój postępuje od głównej osi ciała
w kierunku części położonych najbardziej na zewnątrz
W 11 tygodniu kciuk zaczyna uczestniczyć w zamknięciu dłoni, kształtują się również podstawowe receptory powonienia.
W 12 tygodniu dziecko waży ok. 14g i ma ok. 7,5cm wzrostu. Zakończona jest kształtowanie strun głosowych, przysadka mózgowa i kora nadnerczy wydzielają hormony, nerki produkują już mocz i powstaje otwór odbytowy. Doskonali się w znacznym stopniu aktywność mózgu, powstają jego cechy charakterystyczne dla gatunku ludzkiego ale również cechy osobnicze. Najprawdopodobniej już wówczas kształtują się charakterystyczne cechy temperamentalne dziecka. Dzieci w tym okresie potrafią być już bardzo aktywne ruchowo, np. 8 minut potrafią poruszać się nieprzerwanie, a przez ok. 5 minut odpoczywać. Dziecko wówczas prostuje ręce i nogi, rusza biodrami, przegubami, palcami, obraca głowę, wykonuje szereg ruchów mimicznych, próbuje przeciwstawiać kciuk pozostałym palcom. Stopniowo te ruchy zostają zorganizowane
w ciągi, stają się celowe, zorganizowane i płynne.
Drugi trymestr
4 miesiąc - dziecko waży ok. 28g i mierzy ok. 9cm. W tym miesiącu szczególnie przybiera na wadze. Głowa dziecka stanowi nadal 1/3 długości ciała. Dzięki rozwojowi mięśni karku trzyma się coraz bardziej prosto. Doskonalą się funkcję narządów, np. serce przepompowuje dziennie ok. 30 litrów krwi. Dziecko nie jest zdolne żyć poza organizmem matki, jest uzależnione od sprawności łożyska. Szczególnie w tym okresie doskonali się mózg, półkule mózgowe ulegają znacznemu pofałdowaniu, można w nim dostrzec bruzdy
i zwoje, powstaje także ruchowa i czuciowa mapa ciała. Wciąż powstają i doskonalą się kolejne połączenia pomiędzy neuronami. W tym miesiącu już cała powierzchnia ciała reaguje na dotyk, dziecko ćwiczy zmysł równowagi, pojawia się coraz więcej komórek, które rejestrują zapachy. Pojawiają się linie papilarne.
5 miesiąc - dziecko waży 40-45g i mierzy ok. 25cm. Pojawiają się tutaj takie zjawiska jak porost włosów, pojawiają się brwi i rzęsy, paznokcie, jak również następuje wymiana zużytych komórek na nowe. Stabilizuje się aktywność dziecka, ponieważ na przełomie 5/6 miesiąca pojawiają się okresy snu i czuwania. W tym miesiącu możemy określić, czy
z punktu widzenia temperamentu dziecka będzie ono rytmiczne, czy też nie. Dziecko wykonuje szereg ruchów, takich jak: przeciąganie się, energiczne szukanie wygodnej pozycji, potrafi nabywać już pierwszych nawyków ruchowych. Pojawiają się także ćwiczenia ruchów ssących warg.
6 miesiąc- proporcje ciała zbliżają się do tych, którymi dziecko będzie się charakteryzowało po urodzeniu. Ma 28 cm i 500 - 700 g. Dziecko zaczyna magazynować substancje, które będą mu potrzebne do samodzielnego życia, a więc wapń, żelazo, ciała odpornościowe. Narządy wewnętrzne doskonalą się coraz bardziej, przede wszystkim układ nerwowy. Kończy się szybki wzrost liczby komórek i zwojów nerwowych. Natomiast znacznie rozrasta się liczba połączeń między komórkami. Pojawiają się charakterystyczne fazy snu, w czasie których następuje porządkowanie i integracja sygnałów, jakie dotarły do mózgu dziecka w czasie stanu czuwania. Aktywność ruchowa jest niezwykle znacząca i prawidłowo rozwijające się dziecko w czasie czuwania pozostaje w bezruchu nie dłużej niż 10 minut. Pod koniec tego miesiąca otwiera się szpara powiekowa, gałka oczna porusza się intensywnie. Reakcja na światło staje się coraz bardziej widoczna, jeśli przestrzeń macicy nagle się rozświetli, pojawia się wzmożona ruchliwość. Dziecko również reaguje postrachem na głośne dźwięki.
Trzeci trymestr
W tym okresie wzrasta zdolność do magazynowania składników, które są niezbędne do przeżycia poza organizmem matki. Bardzo intensywnie rozwija się tkanka tłuszczowa, co prowadzi do szybkiego przyrostu wagi. Dziecko rozpoczyna 7 miesiąc mierząc ok. 30 cm
i ważąc 900-1350 g. Skóra dziecka znacznie różowieje, przybiera zaokrąglony kształt. Kończy się dojrzewanie większości narządów wewnętrznych, przede wszystkim doskonali się układ nerwowy, nadal zwiększa się powierzchnia kory mózgowej. Dzięki stymulacji, tzn. pojawianiu się i odbieraniu coraz większej liczby bodźców tworzy się sieć połączeń, dzięki temu w korze mózgowej tworzy się możliwość różnicowania bodźców, zapamiętywania oraz uczenia się. Dzięki temu dziecko po urodzeniu dysponuje trzema grupami odruchów, które pozwalają mu przystosować się do środowiska.
18.03.2010 Interakcyjna koncepcja temperamentu dziecka według Aleksandra Thomasa i Stelli Chess
Temperament jest to zespół cech formalnych zachowania przejawiających się w sile, wielkości oraz czasowych parametrach reakcji (Strelau).
Zgodnie z koncepcją interakcyjną temperament dziecka można opisać posługując się
8 podstawowymi wymiarami, natomiast każdy wymiar można przedstawić na kontinuum niewielkiego do wysokiego natężenia cechy.
1 wymiar - rytmiczność, jest to regularność pojawiania się podstawowych funkcji biologicznych, takich jak sen, czuwanie, uczucie głodu czy zmęczenia, okresy aktywności
i spokoju.
2 wymiar - adaptowalność, gotowość do zmiany kierunku dotychczasowej aktywności pod wpływem wymagań zewnętrznych takich jak, np. polecenia rodziców. Dzieci o niskim natężeniu tej cechy potrzebują więcej czasu, aby zmienić kierunek reakcji, tak więc reagują wolniej, niekiedy dzieci te są określane (błędnie) jako dzieci niegrzeczne, czy nieposłuszne, podczas kiedy wymagają one większej uwagi i większej ilości czasu.
3 wymiar - próg reagowania, określa się poprzez najmniejszą wartość bodźca, która wywołuje widoczną reakcję dziecka.
4 wymiar - rozpraszalność, podatność na zmianę kierunku aktywności pod wpływem pojawiających się przypadkowych bodźców zewnętrznych. Dzieci o wysokim natężeniu tej cechy potrzebują takich warunków pracy, które umożliwiają im koncentrację na zadaniu. Niekiedy są one błędnie traktowane jako dzieci z deficytem uwagi, podczas kiedy problem znajduje się w sytuacji, a nie w dziecku.
5 wymiar - intensywność reagowania, poziom energetyczny reakcji bez względu na jej znak i kierunek.
6 wymiar - uporczywość jest to tendencja do utrzymywania dotychczasowej aktywności mimo
pojawiających się przeszkód wew. tj. zmęczenie czy znużenie, wymiar ten jest bezpośrednio związany z siłą układu nerwowego, dzieci o niższej uporczywości potrzebują większej liczby przerw w czasie pracy zwłaszcza intelektualnej, lepiej także aby to był przerwy krótsze i częstsze.
7 wymiar - jakość nastroju, u dziecka mierzy się proporcja reakcji pozytywnych do liczby reakcji negatywnych ujawnianych w ciągu dnia
8 wymiar - kontakt-wycofanie, jest to pierwsza reakcja dziecka na nowe dla niego bodźce takie jak np. nowi ludzie, nowe sytuacje, potrawy, czy miejsca.
Aktywność- jest to proporcja czasu spędzonego na aktywności motorycznej w stosunku do pasywności w ciągu dnia.
Zgodnie z teorią interakcyjną zarówno temperament dziecka, jak i temperamenty jego rodziców wzajemnie na siebie wpływają, powodując zmiany. Z tego wynika
że temperamenty mimo że jest pochodną układu nerwowego to on jednak się zmienia.
Dorośli mają tendencję do określania dzieci jako tzw. trudne, podczas kiedy to nie dzieci
są trudne lecz posiadają taki układ cech temperamentalnych, który powoduje, iż trudniej
jest z nimi postępować.
Rozwój poznawczy człowieka
Określenie poznawczy odnosi się do tych procesów, które są związane z nabywaniem, przekształcaniem, organizowaniem i zapamiętywaniem informacji.
Według J. Piaget- (twórcy teorii poznawczej), pomiędzy procesami rozwoju dziecka
i osoby dorosłej brak jest ciągłości tzn, że dzieci rozumieją świat przedstawiają go sobie
i reagują w zupełnie inny sposób niż osoby dorosłe.
Rozwój poznawczy dziecka przebiega w 4 stadiach przy czym następują one u gatunku
ludzkiego zawsze w tej samej kolejności.
3 idea- myślenia a wiec wnioskowanie, abstrahowanie, czy stosowanie reguł logicznych,
a także rozwiązywanie problemy rozwijają się dzięki, niezadowalającej interakcji pomiędzy organizmem a środowiskiem, czyli na skutek braku równowagi, pomiędzy otoczeniem
a strukturami poznawczymi człowieka.
Głównymi wyznacznikami powodującymi rozwój są procesy adaptacji. Adaptacja jest to proces dostosowania się do środowiska, rozwój intelektualny człowieka jest rozumiany jako adaptacja struktur poznawczych do wymagań środowiska.
Na proces adaptacji składają się 2 inne procesy a mianowicie: asymilacja - jest to proces w wyniku którego dziecko próbuje zrozumieć nowy przedmiot lub idee,
w kategoriach pojęć które juz zna.
2 proces to akomodacja jest to proces uzupełniający który umożliwia dziecku modyfikację pojęć czy schematów w taki sposób, aby pasowały do zmieniającej się sytuacji czy informacji. Oba procesy się uzupełniają i dopełniają.
1 stadium rozwoju poznawczego to pierwsze 2 lata życia dziecka nazwane okresem sensomotorycznym.- zmysłowo ruchowy. W pierwszej fazie tego stadium podstawowym sposobem funkcjonowania dziecka są odruchy, wyróżniamy 3 grupy odruchów:
-charakterystyczne tylko dala noworodka
-wspólne dla noworodka i osoby dorosłej
- oraz odruchy prawidłowe normalne u noworodka a patologiczne u osoby dorosłej.
Stadium sensomotoryczne nazywa się tak dlatego, że wszystkie możliwości uczenia się dziecka zależą od koordynacji prostych umiejętności sensomotorycznych.
Stadium to dzieli się na 5 podstadiów:
1 m-c życia dziecka - jego aktywność ogranicza się do prostych odruchów, jakich jak krzyk czy ssanie oraz pozostałe z tych grup odruchów. Kora mózgowa nie jest jeszcze w pełni rozwinięta, jednak w miarę upływu czasu doskonalą się przede wszystkim połączenia pomiędzy komórkami nerwowymi, stają się one coraz bardziej doskonałe.
2-4 m-c życia - dziecko odkrywa w tym okresie zachowania sprawiające mu przyjemność i powtarza je dla nich samych. Próbuje np. koordynować ruchy całej ręki i dłoni, próbuje kontrolować wzrokiem to, co chwyciły jego rączki, jak również sięgać po to, co zobaczyło. W tym okresie dziecko jest zainteresowane samym sobą.
5-8 m-c życia - niemowlęta próbują odtwarzać interesujące zjawiska
w swoim otoczeniu. Powoli uczą się swojej sprawczości. Mówimy tutaj
o efekcie antycypacyjnym, czyli o efekcie przewidywania.
8-12 m-c życia - dziecko uczy się, że zmiany można realizować za pomocą konkretnych czynności. Uczy się więc wpływać na rzeczywistość. Kształtuje się u niego poczucie skuteczności własnych działań. Dziecko uczy się, w jaki sposób wpływać na ludzi i przedmioty. Poznaje więc swoje możliwości.
12 m-c - 2 lata życia - dziecko uczy się nie tylko powtarzać określone czynności, ale również modyfikować je. Dziecko eksperymentuje na przedmiotach dla samej przyjemności eksperymentowania. Manipulacja niespecyficzna zaczyna przekształcać się w manipulację specyficzną,
a więc używanie przedmiotów zgodnie z ich przeznaczeniem.
W ciągu tego stadium dziecko uczy się oddzielenia swojego ja od rzeczywistości zewnętrznej. Mówimy tutaj o tzw. genezie przedmiotu. W ciągu pierwszych 4 m-cy życia dziecko nie oddziela siebie od rzeczywistości zewnętrznej. Uważa, że rzeczy istnieją wówczas, kiedy je spostrzega.
Geneza przedmiotu - jest procesem, dzięki któremu dziecko nabywa przeświadczenia, że obiekty rzeczywistości zewnętrznej istnieją niezależnie od tego, czy je w danej chwili spostrzega, czy też nie.
faza subiektywna 0-4 m-ce życia - dziecko nie szuka przedmiotu, który zniknął z jego pola widzenia, ponieważ przestaje on w tym momencie istnieć
faza przejściowa 4-8 m-cy życia - następuje fiksacja (koncentracja) miejsca, w którym zniknął przedmiot
początki aktywnego poszukiwania przedmiotu 8-10 m-cy życia - dziecko usuwa przeszkody, za którymi zniknął przedmiot
faza przypisywania przedmiotom absolutnego położenia 10-12 m-cy życia - dziecko poszukuje przedmiotu zawsze w tym samym miejscu
faza przestrzennej i substancjonalnej trwałości przedmiotu 12-18 m-cy życia - dziecko wie, że przedmiot istnieje niezależnie od tego, czy jest w danej chwili spostrzegany, czy też nie
2 stadium przedoperacyjne - obejmuje czas od 2 do 7 roku życia. Głównym osiągnięciem tego stadium jest umiejętność przedstawiania sobie świata za pomocą symboli, które reprezentują rzeczywistość. Dzięki temu dziecko ma możliwość przedstawiania sobie zdarzeń przeszłych i przyszłych. Funkcja symboliczna w myśleniu umożliwia dziecku oderwanie się od konkretnego tu i teraz. Umożliwia mu przewidywanie i planowanie.
W tym stadium myślenie dziecka jest poddane pewnym ograniczeniom:
Pierwsze ograniczenie - egocentryzm poznawczy - zdolność do spostrzegania świata jedynie z własnej perspektywy i braku świadomości, że istnieją inne punkty widzenia, różne niż mój własny.
Drugie ograniczenie - myślenie transdukcyjne - rozumowanie to polega na myśleniu od szczegółu do szczegółu. Dziecko uważa, że obiekty podobne pod jednym względem do siebie, są podobne również pod innym względem.
Trzecie ograniczenie - brak odwracalności myślenia - dziecko nie jest w stanie wrócić do punktu wyjścia rozumowania.
Czwarte ograniczenie - centracja - skupienie się na jednej właściwości rzeczywistości, czy na jednej cesze obiektu i pomijanie innych nawet bardzo istotnych.
3 stadium w rozwoju poznawczym, jest to stadium operacji konkretnych obejmujących czas od 7 do 11 r.ż. dziecka. Dziecko rozwija wówczas system poznawczy dzięki czemu może organizować zdarzenia zachodzące w świecie zewnętrznym za pomocą struktur logiczno-matematycznych. Dziecko opanowuje podstawowe działania arytmetyczne, mierzenie, klasy logiczne oraz relacje pomiędzy zbiorami. W tym czasie dziecko uczy się także relacji przestrzennych a także nabywa wiedzy związanej z upływem czasu, czy pojęciami moralnymi tj. sprawiedliwość. Dziecko uważa sprawiedliwość za immanętną część świata, jednak zarówno poczucie czasu jak i poczucie sprawiedliwości jest różne
u dziecka i u osoby dorosłej. Dla małych dzieci czas jest jakby dłuższy niż dla osoby dorosłej.
W tym stadium pojawiają się niezmienniki tzn. pojawia się zasada zachowania ilości
a więc dziecko wie iż ilość substancji nie zmienia się mimo że zmienił się jej wygląd fizyczny, czy kształt.
4 stadium od 11 r.ż. jest to stadium operacji formalnych. W tym stadium rozwijają się
i ostatecznie kształtują operacje formalne to jest analiza, synteza, abstrahowanie, porównywanie i uogólnianie. Konsekwencją rozwoju tych operacji są konkretne zjawiska
w funkcjonowaniu dorastających. Bezpośrednio z rozwojem poznawczym związany jest kryzys autorytetu dorosłych choć rozwój poznawczy jest jedynie jedną z przyczyn kryzysu autorytetu. Dzięki operacji porównywania dorastający uświadamia sobie niespójność pomiędzy deklaracjami osób dorosłych a ich rzeczywistym zachowaniem,
w konsekwencji dokonuje uogólnień które są formułowanie np. w postaci wypowiedzi "Wszyscy dorośli kłamią" albo np. "Dorośli zawsze kłamią". W tym stadium pojawiają się 2 ograniczenia poznawcze:
Pierwsze ograniczenie - Mit nieśmiertelności, jest to przekonanie iż takie zdarzenia jak śmierć czy choroby ,czy nieszczęśliwe wypadki nas nie dotyczą. Jest to podświadome przekonanie o nie podleganiu prawom natury w powiązaniu z silnym natężeniem potrzeby ryzyka w tym okresie w pewnym stopniu wyjaśnia to wysoką śmiertelność młodych ludzi
w wypadkach.
Drugie ograniczenie - Złudzenie widowni- jest to przekonanie że uwaga wszystkich ludzi jest skoncentrowana na nas.
Rozwój tożsamości człowieka wg Erika Eriksona.
Zgodnie z jego koncepcją rozwój psychospołeczny człowieka jest związany
z oczekiwaniami społecznymi względem nas, w kolejnych okresach życia jednostka musi poradzić sobie z tzw. problemami psychologicznymi. Istnieje 8 podstawowych kryzysów czy też dylematów a każdy z nich stanowi ważny punkt zwrotny w rozwoju tożsamości. Rozwiązanie każdego z kryzysów wprowadza w nowy wymiar funkcjonowanie człowieka.
1 kryzys psychospołeczny - obejmuje okres od 0 do 1 r.ż. Biegun negatywny to nieufność,
a biegun Pozytywny to ufność. podstawowa ufność rozwija się przede wszystkim dzięki opiece jakiej dostarczają dziecku osoby znaczące w 1 roku jego życia. Poród jest dla niego trudnym przeżyciem doświadczamy bowiem odłączenia od matki. Poczucie ufności kształtuje się dzięki kontaktowi fizycznemu, pomiędzy niemowlęciem a rodzicami.
W miarę rozwoju dziecka jest ono generalizowane na inne dziedziny życia, jeśli jednak niemowlę nie otrzymuje ciepła fizycznego i opieki wytwarza się w nim nieufność, która jest generalizowana na inne sytuacje i prowadzi do lęku.
2 kryzys psychospołeczny - obejmuje 2 i 3 rok życia dziecka; biegun negatywny to wstyd
i zwątpienie, natomiast biegun pozytywny to autonomia. Dziecko poszukuje w tym czasie dróg uniezależnienia się od pomocy dorosłych. Jest to czas, w którym zaczynają kształtować się czynności samoobsługowe. Sposób w jaki rodzice organizują tę naukę wpływa na to, czy dzieci zyskują kontrole nad otoczeniem, czy też zyskują przekonani, ze nie radzą sobie i są kontrolowane przez środowisko. Akceptujący i mający czas dla dziecka rodzice kształtują poczucie autonomii, natomiast rodzice nadmiernie opiekuńczy lub wrogo nastawieni do dziecka czy też nieposiadający dla niego czasu kształtują poczucie wstydu i zwątpienia. Metody wychowawcze stosowane przez rodziców nie powinny być zbyt sztywne i surowe. Nauka czynności samoobsługowych przebiega w kilku etapach. Pierwszy etap to uzyskanie wiedzy do czego dana rzecz służy, a więc np. do jakiej części ciała służą poszczególne części ubrania. Kolejny etap to wyodrębnienie
w przedmiotach części istotnych dla danej czynności. Następny etap to koordynowanie
i automatyzacja czynności motorycznych, które są związane z określonym zachowaniem samoobsługowym.
3 kryzys psychospołeczny - obejmuje 4 i 5 rok życia, gdzie biegunem pozytywnym będzie inicjatywa, a negatywnym poczucie winy. W tym okresie dziecko rozwija się, jego możliwości psychomotoryczne są na tyle znaczące, że umożliwiają mu samodzielne poznawanie otoczenia. Dziecko nie tylko próbuje poznawać swoje środowisko, ale planuje także nowe aktywności. Dzieci niekiedy podejmują działania, których dorośli nie akceptują. Trudnym aspektem w tym okresie jest wyznaczanie granic pomiędzy wolnością a ochroną. Jeżeli dziecko podejmuje się nowych zadań i radzi sobie z nimi, kształtuje się u niego inicjatywa. Jeśli zadania przekraczają możliwości dziecka, bądź też jeżeli jest ono powstrzymywane przez rodziców kształtuje się u niego poczucie winy.
4 kryzys psychospołeczny - od 6-7 do 11 roku życia. Biegunem pozytywnym jest tutaj przedsiębiorczość ,a negatywnym poczucie niższości. Dziecko opanowuje wówczas wiedzę
i umiejętności właściwe kulturze, w której się wychowuje i odpowiednie dla jego wieku. Uważa się, że większość nawyków związanych z nauką i pracą kształtują się właśnie w tym okresie życia. Istotne jest, żeby kształtować w dziecku konkluzywność, tzn. żeby kończyło to, co robi. Przedsiębiorczość kształtuje się w wyniku osiągania poczucia sukcesu oraz wiary we własne siły i w zdolność realizacji celów. Jeżeli dziecko dostaje zadania przewyższające jego możliwości i ma poczucie braku akceptacji, to kształtuje się u niego poczucie niższości.
5 kryzys psychospołeczny - od 11. Do 18/19.; biegun pozytywny to tożsamość natomiast negatywny to rozproszenie tożsamości. Jest to czas, w którym człowiek próbuje dokonać określenia swojej tożsamości osobowej i zawodowej. Podstawowym pytaniem, które człowiek sobie wówczas stawia jest pytanie ”kim jestem?”. Dziecko wkracza w ten okres nie będąc pewnym swoich przekonań, wartości, czy postaw. Jednocześnie doświadcza wielu sytuacji, poznaje różnych ludzi i eksperymentuje z różnymi tożsamościami. Integruje swoje doświadczenia w poczucie „ja”. W tym okresie mówimy o tzw. moratorium psychospołecznym. Jest to okres, w którym młody człowiek nie jest w stanie sprostać obowiązkom, wypróbowuje różne tożsamości, a niekiedy ponosi porażki. Jest to okres życzliwej uwagi ze strony dorosłych, którzy często sprawiają, iż ponoszone konsekwencje popełnianych błędów są mniej dotkliwe.
Wyróżniamy 4 podstadia rozwoju tożsamości:
1) rozproszenie - sytuacja, w której człowiek nie jest jeszcze zaangażowany w żadną ideologię, profesję czy związek interpersonalny, a nawet nie myśli o takim zaangażowaniu,
2) tożsamościowe moratorium - okres rozważania różnych ról, podejmowania wyborów, lecz nie podejmowanie decyzji,
3) tożsamość tymczasowa - młody człowiek wybiera sobie dogodny zestaw przekonań
i postaw, nie rozważając dokładnie innych możliwości,
4) osiągnięcie tożsamości - stadium w którym młody człowiek po dokładnym rozważeniu rożnych możliwości ma przekonanie, że dokonał ważnych, życiowych wyborów.
6 kryzys psychospołeczny -jest tzw. wczesna dorosłość 20-30 rok życia; biegun pozytywny to intymność, natomiast biegun negatywny to izolacja. Człowiek poszukuje wówczas bliskości i trwałych związków w relacjach z innymi ludźmi. Intymność jest efektem umiejętności wejścia w związek z drugim człowiekiem. Wg Ericksona nie jesteśmy w stanie stworzyć w pełni intymnego związku dopóki nie osiągniemy wyraźnej tożsamości. Tak wiec człowiek musi wiedzieć kim jest zanim stworzy wspólną tożsamość z innym człowiekiem. Negatywnym biegunem jest poczucie izolacji, która jest określana jako pochłonięcie samym sobą ze względu na lęk przed utrata własnej tożsamości. Są to osoby, które nie ufają innym obawiają się podejmowania decyzji. Są mniej skłonne do wchodzenia w intymne związki. Osoby, które osiągnęły drugi biegun wiedzą kim są, są skłonne do podejmowania inicjatywy, maja poczucie własnych możliwości i są bardziej zdolne do stworzenia intymnego związku.
7 kryzys psychospołeczny - okres dorosłości, obejmuje czas od 35 do 65 lat życia; biegunem pozytywnym jest produktywność, natomiast biegunem negatywnym jest stagnacja. W tym okresie człowiek poszukuje odpowiednich dla siebie form produktywności i twórczości. Czuje się odpowiedzialny wobec siebie i innych za ulepszanie siebie i swojego środowiska. Negatywnym biegunem jest tutaj brak sensu czy celu w życiu.
8 kryzys psychospołeczny - późna dorosłość (65 +) ; biegunem pozytywnym jest tu integralność a negatywnym rozpacz. Człowiek dokonuje bilansu i oceny swoich osiągnięć
w życiu. Poczucie satysfakcji z własnych osiągnięć prowadzi do poczucia spełnienia. Dorośli ze zintegrowanym „ja” patrzą wstecz i czują się wartościowymi ludźmi. Natomiast człowiek, który ma przekonanie, że utracił wiele szans, popełnił wiele błędów, których nie naprawił
i niczego w życiu nie osiągnął popada w rozpacz.
Rozwój mowy u dziecka. Wykład z 6.05.
Rola mowy (języka) to przede wszystkim możliwość porozumiewania się z otoczeniem dzięki czemu dziecko nie tylko lepiej zaspakaja swoje potrzeby, ale również lepiej rozumie oczekiwania innych wobec siebie. Organizacja i porządkowanie doświadczeń to kolejna rola języka. dziecko również dzięki rozwojowi języka potrafi zwrócić uwagę na siebie i sterować zachowaniem innych, jak również potrafi przedstawiać sobie świat za pomocą symboli
i dokonywać operacji umysłowych na poziomie formalnym. Rozwój języka jest stadialny, są to 4 stadia które zachodzą na siebie nie są wyraźnie rozłączne lecz pozwalają na uporządkowanie wczesnych przejawów wokalizacji dziecka. Pierwsze
3 stadia rozwoju języka przypadają, na pierwszy rok życia dziecka i ten okres nazywamy okresem prelingwistycznym. Pierwsze stadium to stadium 1-2 miesiąca w życiu dziecka raczej 1 miesiąc- podstawowym sposobem porozumiewania się dziecka z otoczeniem jest płacz i krzyk, tak więc możliwości wokalne dziecka są niezwykle ograniczone. jednak jego płacz jest zróżnicowany ze względu na rodzaj potrzeby którą dziecko chce zaspokoić. Inny jest wiec płacz alarmujący, inny pojawia się wówczas kiedy dziecko potrzebuje kontaktu fizycznego z osobą dorosłą. Drugie stadium to druga połowa 2 m-ca życia do
4 m-ca życia, oprócz płaczu i krzyku pojawia się tzw. pseudo płacz, czyli płaczliwa wokalizacja która nie jest zwykłym płaczem, niemowlę, niejako bawi się tymi dźwiękami zmieniając ich czas trwania, wysokość i artykulację. Stadium 3 jest to druga połowa 1 r.ż. dziecka w której zaczyna ono wydawać na tyle zróżnicowane dźwięki i robi to w sposób ciągły iż stadium to nazywamy gaworzeniem. Dziecko zaczyna wymawiać dźwięki podobne do samogłosek i spółgłosek jak również naśladuje intonacje dorosłych. na początek wymawia samogłoski łatwiejsze takie jak A czy E a później trudniejsze tj. U. Gaworzenie również można przedstawić w uporządkowany sposób, tzn. najpierw pojawiają się samogłoski następnie dziecko łączy spółgłoski i samogłoski a następnie powtarza jednostki spółgłoska, samogłoska, spółgłoska, samogłoska które maja dźwięki rytm i intonację prawdziwej mowy. Potem wchodzimy w okres lingwistyczny po 1r.. dziecka, czyli początek prawdziwej ustrukturalizowanej mowy dziecka. Słownik dziecka rocznego to ok. 2-3 słowa. Słowa te najczęściej znaczą tyle samo co pełne zdania a ich zrozumienie zależy od kontekstu w którym zostały wypowiedziane. koło 18 m-ca dziecko posługuje się wypowiedziami złożonymi z 2 słów które stanowią całe zdania. W słowniku dziecka wyróżniamy 2 grupy słów, jedna z nich to tzw. słowa osiowe i druga grupa to słowa słownikowe. Słowa osiowe to słowa których jest niewiele i które można łączyć z wieloma innymi tworząc sensowne zdania. To takie słowa jak nie ma , jest, wyjść. Słowa słownikowe to wszelkie pozostałe słowa których jest znaczne więcej i które łączy się z osiowymi. Gramatyka dziecka jest jakościowo różna od gramatyki osób dorosłych. I wyróżniamy 2 typy zdań, a mianowicie zdania złożone ze słowa osiowego
i słowa słownikowego oraz drugi typ zdań są to zdania złożone z 2 słów słownikowych. Zrozumienie tych zdań zależy od kontekstu w którym są one wypowiadane. w zdaniach złożonych jedynie ze słów słownikowych wyróżnia się, różne typy relacji, a więc, zdania takie mogą określać:
- koniunkcję czyli i- współwystępowanie
-położenie, może występować położenie jako relacje , czyli umiejscowienie przedmiotów względem siebie, np.
-atrubucja, czyli przypisywanie cech, jeżeli np.
-posiadanie, dziecko może za pomocą słów słownikowych przedstawić, co do kogo należy, np. piłka Jaś , niekiedy dziecko określa także w ten sposób relacje pomiędzy przedmiotem a podmiotem.
Dwuletnie dziecko zaczyna tworzyć zdania, które składają się z więcej niż, 2 słów, najczęściej te dłuższe zdania są rozwinięciem wcześniejszych zdań które dziecko buduje
i włącza w zdania złożone. Trzylatek posiada słownik ok. 1000 słów. w tym czasie również dziecko zaczyna poznawać reguły, rządzące językiem osób dorosłych, zaczyna je także stosować i robi to tak często jak to jest możliwe, niekiedy przypisuje reguła, zbyt szerokie zastosowania co powoduje iż stosuje niepoprawne formy językowe. Generalizacja reguł jest interesująca głównie dlatego, iż występuje po nauczeniu się przez dziecko form poprawnych
i świadczy o kreatywności dziecka w zakresie nabywania języka. Stopniowo to dziecko zaczyna stosować reguły transformacyjne, tzn. konstruuje zdania przeczące, pytania jednak w 1 fazie kiedy dzieci uczą się tych transformacji potrafią przeprowadzić co najwyżej jedną w jednym zdaniu. W tym okresie pojawia się szereg neologizmów czyli słów które są wytworzone przez dziecko i których wcześniej nie słyszało ono od osób dorosłych. Są 2 podejścia jedno to Skinera a drugie to Noema Cząskiego.
Teorie nabywania języka:
behawioralna (Skinner) : dzieci uczą się języka tak samo, jak wszystkich innych zachowań, np. czynności samoobsługowych, czyli naśladują zachowania językowe dorosłych i są za to wzmacniane. Jeśli mówią poprawnie to są wzmacniane pozytywnie, jeśli zaś popełniają błąd, dorośli nie wzmacniają ich i korygują, poprawiają ich wypowiedzi. W wyniku takiego wybiórczego wzmacniania dzieci uczą się mówić poprawnie. Za teoria Skinnera przemawia fakt, że można wzmóc wokalizację trzymiesięcznego niemowlęcia udzielając mu wzmocnienia społecznego. Można także dzięki wzmocnieniom zwiększyć lub zmniejszyć częstotliwość pojawiania się jakiegoś dźwięku. W odpowiedzi na teorię Skinnera pojawiły się różnorakie kontrowersje. Po pierwsze różnorodność warunków, w których rozwijają się dzieci powinna powodować znaczące różnice w rozwoju mowy. Tymczasem mimo, że najrozmaitsze środowiska społeczne, w których zachodzi proces uczenia się języka różnią się bardzo, to jednak rozwój mowy u dzieci z różnych klas i kultur społecznych przebiega wg względnie stałego, uniwersalnego wzorca.
Psycholingwistyczna (Chomsky) : głosi, że dziecko uczy się złożonego systemu reguł a nie po prostu sekwencji wielu różnych słów. Taki system pozwala dziecku na tworzenie nieskończonej liczby zdań. Stosowanie przez dzieci gramatyki osiowej oraz nadmierna generalizacja reguł są dowodem na to, że dzieci posługują się systemem reguł, który przyswajają sobie bardzo wcześnie wówczas gdy nie są zdolne do innych osiągnięć intelektualnych. Najprawdopodobniej w rozwoju mowy istotnie znaczenie mają aspekty biologiczne. Wszelkie Dane z badań wskazują na to, że zdolność rozwijania złożonego, abstrakcyjnego systemu językowego jest specyficzna dla gatunku ludzkiego. Jest ona także jednakowa w obrębie gatunku, tzn. nie jest znany żaden przypadek grupy ludzkiej, który nie posługiwałby się językiem. Ponadto różnice pomiędzy językami ludzkimi pod względem ich złożoności gramatycznej istnieją lecz nie są znaczące na tyle, abyśmy nie mogli nauczyć się innego języka. Zdolność do wytwarzania języka, nasze umiejętności językowe są przede wszystkim zdeterminowane genetycznie. Dzieci zaczynają mówić nie wcześniej i nie później niż wtedy, kiedy osiągną określone stadium dojrzałości fizycznej. Rozwój językowy jest w systematyczny sposób skorelowany z rozwojem ruchowym i ze wskaźnikami rozwoju mózgu. Wszystkie sprawne intelektualnie dzieci są zdolne do utworzenia systemu reguł niezależnie od tego jakim językiem mówią. Dzieci także mówią często to czego nie słyszały od dorosłych i tworzą nieskończoną liczbę zdań, które są całkowicie oryginalne. Badania porównawcze dowodzą także, iż dzieci różnych kultur uczą się języka mniej więcej w tym samym wieku życia i posługują się podobnymi systemami reguł. W podejściu psycholingwistycznym zwraca się także uwagę na twórcze aspekty języka dziecka.
Rozwój moralny człowieka.
Jest to proces, dzięki któremu dziecko przejmuje od otoczenia społecznego i uwewnętrznia normy, reguły i standardy funkcjonowania obowiązujące w społeczeństwie, w którym wzrasta. Uwewnętrznienie można zdefiniować jako proces, dzięki któremu normy i standardy zachowania stają się częścią systemu motywacyjnego człowieka i kierują jego zachowaniem nawet wówczas, gdy nie ma nacisku ze strony innych ludzi. Istnieje kilka podejść opisujących rozwój moralny. Jest to podejście związane z teoria społecznego uczenia się, psychodynamiczne i podejście poznawcze. Zgodnie z pierwszym podejściem (teorią uczenia się) zachowanie dziecka jest kontrolowane za pomocą kar i nagród stosowanych przez rodziców. Jeżeli dziecko łamie reguły, to jest za to karane. Z sytuacją kary łączy się stan lęku. Uważa się, że jeżeli zostanie kilkakrotnie skojarzony z sytuacją łamania reguł, to już zawsze będzie towarzyszyć człowiekowi kiedy nie będzie przestrzegał norm lub kiedy pojawi się pokusa niemoralnego zachowania. Psychologowie opisujący uczenie się zachowania moralnego zwracają uwagę także na obserwację i naśladowanie moralnego zachowania się modela, bądź też obserwowanie sytuacji, w której model jest karany za niemoralne zachowanie się.
Podejście poznawcze do rozwoju moralnego.
Zgodnie z tym podejściem myślenie moralne dziecka, jest uzależnione od stadium rozwoju poznawczego. Wyróżniamy 2 stadia rozwoju moralnego:
1) Pierwsze z nich trawa mniej więcej do 6r.ż. i jest to stadium moralności heteronomicznej, albo inaczej jest to realizm moralny tym stadium dziecko trzyma się zasad pochodzących z zewnątrz i interpretuje je jako święte i niezmienne. Dobro i zło są ujmowane w kategoriach czarno białych a określony czyn jest oceniany ze względy na jego materialne konsekwencje a nie intencje osoby która się go dopuściła. normy i zasady pochodzą z zewnątrz, jednocześnie dziecko może przypisywać sobie sprawczość w zakresie czynienia zła.
2) Następne stadium to stadium moralności autonomicznej które zaczyna się ok. 7r.z. Dziecko zaczyna być świadome, iż reguły są ustanowione i podtrzymywane dzięki umowie społecznej i negocjacji. Osąd moralny dziecka opiera się nie tylko na materialnych konsekwencjach czynu ale na intencjach człowieka. Według podejścia poznawczego dużą role w przejściu od jednego do drugiego stadium odgrywają doświadczenia społeczne, interakcje w grupie które są mniej zależne od autorytetu dorosłych.
Teoria rozwoju moralnego Kohlberga.
Ujmuje on rozwój moralny w ramach 3 poziomów rozwojowych z których każdy dzieli się na 2 stadia które przechodzimy w tej samej kolejności. Efektem tego rozwoju powinno byc dojrzałe i klarowne poczucie sprawiedliwości.
1 Poziom rozwoju moralnego - przedkonwencjonalny, dzieci rozumują w kategoriach własnych potrzeb, odpowiedzi na dylematy moralne opierają na tym, co może im się udać zyskać. Wartości moralne wg nich tkwią w dobrych czy złych uczynkach a dokładniej mówiąc doznaniach a nie intencjach ludzkich czy standardach, dziecko posługuje się pojęciem kary nagrody, oraz pojęciem zewnętrznej konsekwencji działań.
a) Pierwsze stadium jest to stadium ukierunkowane na karę i posłuszeństwo. Dzieci dążą do uniknięcia kary ze strony rodziców czy osób o większej sile, czy autorytecie są świadome zasad i konsekwencji ich łamania.
b) Drugie stadium jest to stadium instrumentalno relatywistyczne, dzieci pragną w miarę możliwości zaspakajać przede wszystkim swoje własne potrzeby i czasem potrzeby innych ludzi są skoncentrowane na własnych korzyściach i uważają że stosunki miedzy ludzkie są zdeterminowane przez wzajemność. Nie doceniają lojalności wdzięczności czy sprawiedliwości. dziecko uważa że zobowiązania mamy tylko wobec tych którzy nam pomagają. Wiek przedszkolny i młodszy szkolny.
2 poziom - konwencjonalny, wartości moralne to przede wszystkim odgrywanie dobrych i właściwych ról. Dzieci dążą do spełnienia oczekiwań zewnętrznych, przypisują wartość w spełnianiu oczekiwań społecznych, np. oczekiwań rodziców czy nauczycieli.
c) Stadium trzecie jest to ukierunkowanie na konformizm interpersonalny. Dzieci uważają, że najważniejsze jest dobre wypełnianie ról a więc, dążą do tego aby być dobrym chłopcem lub dobra dziewczynka, uważają ze dobre jest takie zachowanie które spełnia oczekiwania innych i które jest przez nich aprobowane.
d) Czwarte stadium jest to ukierunkowanie na utrzymanie autorytetu, dzieci są motywowane przez poczucie obowiązku zachowania się zgodnie ze społecznymi normami. Uważają, że najważniejsze jest utrzymanie porządku społecznego dla wspólnego dobra. Uważają one, że porządek społeczny jest źródłem moralności i że prawa powinny być respektowane nawet ze szkoda dla jednostki.
3 poziom to poziom autonomii moralnej, mniej więcej od 16 do 20 r.ż. Młody człowiek czyni wyraźny wysiłek, aby określić i poznać zasady i reguły moralne, które mają zastosowanie niezależnie od autorytetu grup czy jednostek, pojawia się troska o wierność regułą moralnym, standardy moralne są związane z dobrem człowieka oraz z sprawiedliwością.
e) Piąte stadium - umowy społecznej i legalizmu - według młodego człowieka to, co jest słuszne zależy od opinii większości w danej grupie społecznej. Generalna zasada to jak najwięcej dobra dla jak największej grupy ludzi. Człowiek ma wówczas świadomość, iż moralny i prawny punkt widzenia mogą pozostać w konflikcie.
f) Szóste stadium - uniwersalnych zasad sumienia, gdzie ukierunkowaniem zachowania są wybrane przez podmiot zasady etyczne, takie jak szacunek dla podmiotowości, godności każdego człowieka, równość praw i świadomość, że jeżeli obowiązujące prawo wchodzi w konflikt z tymi zasadami to człowiek postępuje zgodnie z zasadami, a nie z prawem.
Stadia kryzysowe w życiu rodziny według M. Ericssona
Według Ericksona rodzina jest procesem, tzn. że charakteryzuje się określoną dynamiką w czasie, tzn. że się zmienia. W życiu rodziny pojawiają się kolejne kryzysy rozumiane jako przesilenia związane z ważnymi wydarzeniami, np. w ciągu upływu czasu.
1 stadium, zalotów - młody człowiek powoli włącza się w społeczność dorosłych i próbuje określić swoje miejsce na drabinie społecznej. Poszukuje zadowalającego związku emocjonalnego poza rodziną. Istnieje tutaj ryzyko związane z czasem, tzn. im dłużej młody człowiek zwleka z włączeniem się w społeczeństwo dorosłych, tym bardziej peryferyjną jednostką się staje. W cywilizacji zachodniej może być to trudne ze względu na brak wyraźnej inicjacji (zaczyna się ok. 11-12 roku życia)
2 stadium, małżeństwo - następuje zmiana ról dotycząca zarówno młodych ludzi, jak i ich rodzin macierzystych. Zmieniają się hierarchie ważności ról. Młodzi ludzie wchodzą w rolę męża i żony, a ich dotychczasowe role schodzą na dalszy plan. Bez względu na to, jakie były kontakty młodych ludzi przed ślubem, jego zawarcie zmienia charakter tych kontaktów. Pojawiają się konflikty, które mogą być związane, np. z niewystarczającym celem zawarcia małżeństwa, z różnicami wynikającymi z hierarchii wartości, czy też różnicami osobowościowymi.
3 stadium, pojawienie się dzieci - następuje kolejna zmiana ról, a więc ludzie stają się matką
i ojcem a diada (układ dwóch osób) zmienia się w triadę. Wraz z pojawianiem się dziecka relacje rodzinne stają się coraz bardziej złożone. Niekiedy na przykład kiedy rodzi się dziecko chore, bądź też kiedy dziecko było przyczyną zawarcia związku pojawiają się niepokój
i konflikty. Po raz kolejny rodzina musi określić swoje terytorium psychologiczne. Niekiedy triada zmienia się z powrotem w diadę. Dzieje się tak wówczas, kiedy np. jedno z rodziców nadmiernie chroni dziecko przed drugim rodzicem bądź też jeśli rodzice rozstają się i miejsce np. ojca zajmuje babcia. Szczególnie trudnym okresem dla rodziny jest moment, w którym dziecko idzie do szkoły, ponieważ w zależności od osiągnięć edukacyjnych dziecka rodzice podświadomie określają siebie jako wychowawców. W sytuacji kiedy kobieta pozostaje w domu i wychowuje dzieci może ona zmierzyć się z obniżeniem poczucia własnej wartości przede wszystkim dlatego, że w kulturze zachodniej przywiązuje się niewielkie znaczenie do wychowywania dzieci.
4 stadium, małżeństwo w wieku średnim - para musi się zmierzyć z dwoma rodzajami strat tzn. ich odejściem z domu, ich choroba bądź śmiercią własnych rodziców lub koniecznością kolejnej zmiany ról gdzie stajemy się często opiekunami naszych rodziców.
5 stadium, małżeństwo w wieku starszym - podstawowymi problemami są tutaj: konieczność strukturalizacji czasu oraz konieczność przebywania ze sobą razem.
1