LEGENDA O ŚW. ALEKSYM

• zapis tekstu pochodzi prawdopodobnie z ok. 1454 roku i jest zapewne kopią jeszcze dawniejszego wzoru, którego podstawowa, pierwotna wersja powstała w V-VI w. w Syrii, skąd ok. X w. przeszła do Europy Zachodniej

• odtąd zaczęły powstawać liczne - prozaiczne i wierszowane - redakcje żywota świętego Aleksego spisywane po łacinie i w językach narodowych

• jego staropolska wersja wspiera się prawdopodobnie na wzorze włoskim
  lub francuskim

• utwór reprezentuje typ literatury hagiograficznej, tj. żywotopisarstwa świętych

• ukształtowało się ono już w pierwszych wiekach chrześcijaństwa (IV-V) na Wschodzie, gdzie w języku greckim spisywano żywoty pustelników

• wczesne dzieła hagiograficzne tworzono wg wzorów starożytnej biografistyki, która w opisie żywotów znaczących postaci uwydatniała sumę zalet składających się na charakter i sposób życia bohatera

• w przekazach dziejów i czynów świętych (wyznawców i męczenników) podkreślano zwłaszcza cnoty praktykowane przez nich w stopniu heroicznym, celowo wyolbrzymiając działania, postępki oraz umartwienia bohaterów, i tworząc - zalecany do naśladowania - wzór osobowy

• utwory parenetyczne - dzieła konstytuujące i propagujące owe wzory osobowe związane z pewnymi wyraźnie określonymi rolami społecznymi,
  np. świętego, rycerza, władcy, ziemianina, dworzanina

• w kulturze staropolskiej - dzieła Mikołaja Reja, Łukasza Góreckiego

• utwory hagiograficzne charakteryzuje zwłaszcza kult bezwzględnej ascezy aż do samozniszczenia

• model obcy zachodnioeuropejskiej ascezie franciszkańskiej

• najwybitniejszy łac. zbiór średniowiecznych legend o świętych - tzw. Złota legenda dominikanina włoskiego Jakuba z Votagine (XIII w.)

• określenia - legenda, żywot, historia

• w odniesieniu do dziejów świętego wyznawcy

• używane były wymiennie

• stosowano też nazwę pasja na oznaczenie opowieści o męce i śmierci świętego męczennika

• legendy, historie, żywoty świętych oparte na przekazach historycznych
  lub relacjach z Biblii; z czasem - przerost fantastyki

• nawiązanie - Opowieść małżonki świętego Aleksego Kazimiery Iłłakowiczówny (z 1297 roku)

• motyw porzuconej w imię wyższych celów żony świętego, jej przeżyć, czysto ludzkiej tęsknoty i buntu wobec utraty ziemskiej miłości

• rodzaj polemiki z modelem prezentowanej w średniowiecznych utworach uległości i samopoświęcenia

• wzorzec kompozycyjny legendy hagiograficznej:

1. prolog - autor wyjawia powody skłaniające go do opracowania żywota prosi siły wyższe o pomoc, a czytelników o wyrozumiałość

2. właściwa opowieść o świętym - relacja od narodzin (zwykle cudownie zapowiedzianych), poprzez dzieciństwo (w którym dostrzega się pierwsze objawy przyszłej wielkości), młodość (z zaakcentowaniem wzrastających cnót), małżeństwa (z ulubionym motywem ślubu czystości) i ucieczkę z domu; następnie znajdują się opisy cudownych zdolności świętego i nadprzyrodzonych interwencji boskich, kultu doznawanego za życia, także cierpliwie znoszonych prześladowań i umartwień; wreszcie następuje zamknięcie biografii sceną męczeńskiej śmierci (której towarzyszą rozmaite cuda)
   i pogrzebu

3. (niekiedy) informacje o przeniesieniu zwłok i cudach wokół relikwii




Schemat:

• prolog

• opis narodzin świętego

• cudowne dzieciństwo

• młodość świętego

• małżeństwo

• ucieczka ascety z domu

• cuda czynione przez świętego za życia

• prześladowanie, umartwianie

• męczeńska śmierć świętego

• cuda czynione po śmierci