Uniwersytet Śląski - 2003
PRAWO RZYMSKIE: Zobowiązania
Justin Credible
K O N T R A K T Y K O N S E N S U A L N E
Dochodziły do skutku przez samo porozumienie stron (solo consensus) i wszystkie były czynnościami dobrej wiary. Ich kolebką było ius gentium.
Emptio-venditio (kontrakt kupna-sprzedaży)
Jest to kontrakt na podstawie którego jedna strona zwana sprzedawcą (venditor) zobowiązuje się zapewnić trwałe posiadanie i spokojne używanie towaru (merx) stronie drugiej, zwanej kupującym (emtor), która wzajemnie zobowiązuje się przenieść na własność sprzedawcy cenę oznaczoną w pieniądzach.
Rozwój kontraktu:
I - sprzedaż gotówkowa z ręki do ręki za pomocą mancypacji, ochrona actio auctoritatis oraz actio de modo agri.
II - kupno kredytowe, za pomocą dwóch odrębnych stypulacji
III - kontrakt konsensualny
Essentialia negoti kontraktu:
Zgoda (consensus) stron co do towaru i ceny.
Towar: rzecz dopuszczona do obrotu, zarówno zmysłowa jak i nie zmysłowa, także rzecz przyszła (emptio rei speratae - kupno pod warunkiem zawieszającym) lub nadzieja (emptio spei - kupno bezwarunkowe).
Cena: wyrażona w pieniądzach liczonych, oznaczona przy zawieraniu kontraktu, przyrzeczona realnie, na serio, nie może być pozorna ani symboliczna. W prawie poklasycznym można było zaczepić kontrakt ze względu na pokrzywdzenie sprzedawcy który sprzedał coś poniżej połowy wartości towaru.
Obowiązki sprzedawcy:
1) Strzeżenie rzeczy, celem zachowania dla kupującego.
Gdy certa res po zawarciu kontraktu zaginie lub ulegnie zniszczeniu to sprzedawca jest wolny od zobowiązania. W przypadku genus sprzedawca jest zobowiązany świadczyć inną rzecz tego samego gatunku.
Przy kupnie bezwarunkowym ryzyko przypadkowego zaginięcia rzeczy ponosi kupujący (względy historyczne.)
Przy kupnie z warunkiem zawieszającym ryzyko ponosi sprzedawca, a z chwilą spełnienia się warunku kupujący; rozwiązującym - ponosił kupujący, a po ziszczeniu się warunku ryzyko ponosił sprzedawca, gdyż rzecz przechodziła z powrotem do jego majątku.
2) Wydanie rzeczy kupującemu i zapewnienie mu jej spokojnego posiadania. Tylko przy res mancipi istniał obowiązek przeniesienia własności
3) Rękojmia z tytułu ewikcji.
Ewikcja zachodziła wówczas, gdy kupujący utracił rzecz kupioną na podstawie wyroku sądowego stwierdzającego własność osoby trzeciej - windykującej. Sprzedawca bierze odpowiedzialność za takie zdarzenie jako, że ma on zapewniać kupującemu spokojne posiadanie.
Rozwój odpowiedzialności z tytułu ewikcji:
I - Deliktowy charakter odpowiedzialności, zwrot podwójnej ceny - actio auctoritatis
II - Zobowiązanie się do ewikcji przez zawarcie pobocznej stypulacji, przyrzeczenia zapłacenia podwójnej ceny - stipulatio duplae - chroniona actio certae creditae pecuniae in duplum
III - Chroniona za pomocą actio empti i excptio rei venditae ac traditae w przypadku gdy to sprzedawca stał się właścicielem po zawarciu kontraktu
4) Odpowiedzialność z powodu wad fizycznych przedmiotu sprzedaży
I - sprzedający nie odpowiadał, chyba że uczynił wyraźne zapewnienie, które okazało się nie prawdziwe, przy gruntach wchodziła w grę actio de modo agri
II - zobowiązanie stypulacyjne, że towar nie ma wad fizycznych
III - działalność i reformy edylów kurulnych, sprawujących jurysdykcję w sprawach targowych, w edyktach nakazują aby sprzedawca podawał do wiadomości kupującego wady przedmiotu, kupujący zaś mógł żądać od sprzedawcy złożenia stipulatio duplae, że przedmiot sprzedaży jest wolny od wad fizycznych. W razie nie zawarcia byy dwa powództwa: actio redhibitoria - jednostronne rozwiązanie kontraktu i zwrot ceny kupna oraz actio aestimatoria, za pomocą której kupujący mógł żądać oszacowania i obniżenia ceny w przypadku gdy rzecz miała pewne braki umniejszające jej wartość. Pierwsze powództwo można było wnosić w okresie 6 miesięcy, drugie w ciągu 12 miechów. Były to powództwa konkurencyjne. Oprócz tego można było wykorzystać także actio emptii. Gdy kupujący nabył rzecz wiedząc o jej wadach, tracił roszczenia z tego tytułu. Na początku przepisy edylów stosowano tylko do niewolników, w prawie justyniańskim do wszystkich rzeczy.
Obowiązki kupującego i uprawnienia sprzedawcy w razie niewypłacalności kupującego:
Kupujący winien:
uiścić umówioną cenę kupna (przenieść własność)
odebrać przedmiot kupna
wynagrodzić wszelkie straty i szkody od chwili zawarcia umowy
zwrócić nakłady wyłożone przez sprzedawcę na utrzymanie rzeczy w czasie od zawarcia kupna do chwili odebrania przedmiotu
Kupujący może odmówić uiszczenia ceny, jeżeli:
sprzedawca żąda jej przed terminem
sprzedawca odmawia wydania rzeczy
Zabezpieczenie przed skutkami niewypłacalności nabywcy, uprawnienia sprzedawcy:
prawo retencji mimo zapadłego terminu
prawo odstąpienia od umowy, jednostronnego rozwiązania kontraktu gdy kupujący nie uiścił ceny kupna. Rzecz wracała do sprzedawcy wolna od ciężarów (lex comissoria - klauzula przepadku)
prawo zastrzeżenia sobie własności lub zastawu na rzeczy sprzedawanej do czasu uiszczenia kupna przez nabywcę (pactum hypothecae)
Accidentalia negoti:
In diem addicto - zastrzeżenie lepszej oferty
Pactum de retrovendendo - zastrzeżenie, że do upływu określonego terminu sprzedawca będzie uprawniony do nabycia rzeczy z powrotem od kupującego
Pactum de retroemendo - zobowiązanie odkupienia przez sprzedawcę rzeczy na życzenie kupującego
Prawo pierwokupu
Locatio-conductio (kontrakt najmu)
Kontrakt najmu jest to umowa, na podstawie której jedna osoba zobowiązuje się wobec drugiej oddać pewną rzeczy w używanie, bądź świadczyć usługi, bądź też wykonać pewne dzieło, w zamian za co druga osoba zobowiązuje się do uiszczenia pewnego wynagrodzenia w pieniądzach.
Najem występował jako:
Locatio-conductio rei, operarum lub operis
Trzy fazy rozwojowe:
I - kontrakt gotówkowy, używanie zwierzęcia jucznego za wynagrodzeniem, później także nieruchomości i robót publicznych
II - dwie oddzielne stypulacje
III - powstaje kontrakt o charakterze konsensualnym
Najem rzeczy:
Jedna osoba zobowiązuje się oddać w używanie pewną rzecz osobie drugiej, która wzajemnie zobowiązuje się uiścić zapłatę w pieniądzach
Essentialia negoti - consensus, oznaczenie przedmiotu, zapłaty pieniężnej.
Celem zabezpieczenia umowy dołączano zadatek (arrha) najpierw w celach dowodowych, za Justyniana był on karą za zawód. Przedmiotem mogły być wszystkie rzeczy zmysłowe i niezmysłowe z wyjątkiem służebności gruntowych oraz rzeczy zużywalnych. Zapłata miała być wyrażona w sumie pieniężnej, na serio, ale nie musiała odpowiadać rzeczywistej wartości wzajemnego świadczenia.
Przy dzierżawie gruntów wolno było dzierżawcy pobierać również owoce. Oddający rzeczy w używanie zwie się locator, strona korzystająca z rzeczy to conductor.
Obowiązki locatora:
zapewnienie spokojnego używania rzeczy
ponoszenie odpowiedzialności z tytuu ewikcji i za wady ukryte
wynagrodzenie szkody w razie sprzedaży rzeczy oddanej w najem, tudzież zwrot nakładów koniecznych i pożytecznych
Conductor mógł dochodzić obowiązków locatora za pomocą actio conducti
Obowiązki conductora:
przeniesienie na locatora własności wynagrodzenia, nawet jeśli nie korzystał z rzeczy
zwrócenie przedmiotu najmu z upływem oznaczonego umową czasu wraz z wszystkimi przynależnościami.
Obydwoje odpowiadali za dolus i omnis culpa. Powództwami było actio locatii i actio conducti.
Najem usług:
Na podstawie tego kontraktu jedna osoba (locator) zobowiązuje się świadczyć pewne usługi innej osobie za wynagrodzeniem pieniężnym. Musi istnieć consensus co do operae - usług i oznaczenie zapłaty pieniężnej.
Operae - to usługi fizyczne robotnika dziennego. Usługi wymagające specjalnych kwalifikacji - lekarza, adwokata, nauczyciela nie podlegały temu kontraktowi.
Obowiązki locatora:
pełnienie usług osobiście stosownie do umowy
Obowiązki conductora:
uiszczenie opłaty za samą gotowość do pracy
Kontrakt o wąskim zastosowaniu ze względu na niewolnictwo.
Najem dzieła
Wykonawca zobowiązuje się wobec drugiej osoby do wykonania oznaczonego dzieła za określonym wynagrodzeniem pieniężnym. Wykonawca zwie się tutaj conductor, zamawiający locator, jako że oprócz wynagrodzenia lokuje (dostarcza) także materiał do wykonania dzieła.
Wymogi konieczne: Konsensus co do wykonania dzieła i oznaczenie wynagrodzenia pieniężnego oraz dostarczenie materiału kontrahentowi.
Chodziło w tym kontrakcie nie o efekt końcowy pracy, praktycznymi wypadkami najmu dzieła były:
umowa z przewoźnikiem o przewóz transportu za wynagrodzeniem
umowa o naprawę ubrania
umowa z przedsiębiorcą o budowę domu
Osobiste wykonanie czynności nie było wymagane. Przedsiębiorca był obowiązany wykonać zamówione dzieło. Wynajmujący miał dostarczyć materiał, odebrać dzieło oraz uiścić wynagrodzenie. Obydwoje odpowiadają za omnis culpa.
Lex Rodia de iactu:
Prawo rodyjskie o zrzucie morskim:
Przy umowie o transport morski czasem zdarzało się w celach ratowania statku wyrzucać ładunki i wyposażenie do morza. Powstawały stąd nierówności w stratach pomiędzy właścicielami poszczególnych ładunków i przewoźnikiem. Na wyspie Rodos wytworzyła się zasada podziału ryzyka przy zrzucie. Została przejęta przez rzymskich jurystów. Według tej zasady straty powstałe ze zrzutu dzielono proporcjonalnie między właścicieli ładunków i przewoźnika.
Societas (kontrakt spółki)
Kontrakt spółki jest to umowa, na podstawie której dwie lub więcej osób zwanych wspólnikami zobowiązuje się do wspólnych świadczeń celem osiągnięcia wzajemnych korzyści materialnych lub idealnych.
Zobowiązania wzajemne stron były realizowane przez actio pro socio.
Najdawniejsza forma spółki to niepodzielna własność majątkowa po śmierci ojca rodziny tzw. Consortium. Na wzór konsorcjum powstała societas omnium bonorum, spółka w której wszyscy wspólnicy wkładali cały majątek do osiągnięcia celów kontraktu. Z końcem wojen punickich pojawił się inny rodzaj spółki - spółka handlowa. W epoce klasycznej powstały spółki, w których wkładem było wszystko co wspólnicy odpłatnie nabędą w przyszłości oraz societas unius rei odnosząca się do kupna jednego tylko przedmiotu, pewnego interesu lub jednorazowej czynności.
Przy utworzeniu spółki wymagano:
affectus societatis - objawienia woli w kierunku zawarcia kontraktu
pewnego wkładu
dozwolonego celu
wspólnego interesu
W konsekwencji: Wszyscy członkowie spółki partycypują i w zyskach i stratach. W braku wyraźnego zastrzeżenia zyski i straty są równe dla wszystkich. Lwia spółka (jeden wspólnik tylko straty, drugi tylko zyski) jest niedopuszczalna
Spółka nie jest osobą prawną
Obowiązki wspólników:
uiszczenie wkładu
dołożenie przy prowadzeniu interesów spółki takiej staranności jakiej się dokłada przy własnych sprawach
złożenie rachunków i wyjaśnień z przedsiębranych interesów
dopuszczenie innych wspólników do udziału w zyskach
Rozwiązanie spółki:
capitis deminutio maxima i media oraz śmierć
z upływem czasu
z osiągnięciem celu
wskutek utraty majątku
za zgodą wspólników lub wypowiedzenia (renuntiatio)
Actio pro socio była actio famosa. Do zniesienia wspólnego majątku spółki służyło actio communi dividundo.
Mandatum (zlecenie)
Mandatum jest to kontrakt na podstawie którego zleceniobiorca (mandatarius) zobowiązuje się wobec zleceniodawcy (mandant) do bezpłatnego załatwiania określonych czynności.
Do powstania kontraktu potrzeba nieformalnego porozumienia stron w kierunku zobowiązania się mandatariusza do wykonywania określonych czynności na rachunek mandanta. Z tym, że wykonanie zlecenia nie może leżeć TYLKO W INTERESIE MANDATARIUSZA, gdyż wtedy nie będzie to kontrakt zlecenia tylko przyjacielska rada (consilium), która nie pociąga za sobą kontraktowej odpowiedzialności. Mandatariusz spełnia zobowiązanie bezpłatnie. (ewentualne honorarium - extra ordinem), zleceniodawca musi mieć pewien interes w wykonaniu zlecenia.
Zlecenie kredytowe (mandatum qualificatum) polega na zleceniu komuś by udzielił kredytu osobie trzeciej lub prolongował kredyt na ryzyko zleceniodawcy. Jest to właściwie poręczeniem.
Skutki prawne:
Mandatariusz musiał: wykonać zlecenie wedle zasad dobrej wiary, zgodnie ze wskazówkami mandanta, zwrócenie mandantowi wszystkiego co uzyska w związku z wykonywaniem zadania. W prawie klasycznym odpowiada za dolus, w justyniańsim za omnis culpa. (wyjątek od zasady)
Mandant dochodzi zobowiązań mandatariusza z actio mandati directa - powództwem infamizującym.
Obowiązki mandanta: wynagrodzenie wszelkich strat i szkód, zwrócenie wszelkich kosztów. Mandatariusz mógł użyć powództwa actio mandati contraria.
Rozwiązanie: upływ czasu, wykonanie zlecenia lub wypowiedzenia albo śmierc
K O N T R A K T Y L I T E R A L N E
(Zobowiązania dochodzące do skutku za pomocą pisma)
Expensilatio |
Skrypty dłużne |
||
Były to wpisy do ksiąg rachunkowych, rzymianie prowadzili domowe księgi rachunkowe, wpisując dochody i wydatki. Były to wpisy dwojakiego rodzaju - wpisy dłużnego roszczenia i zapiski kasowe. Tylko te pierwsze tworzą abstrakcyjne zobowiązanie, przekształcając je z kauzalnego.
Dzięki tym zabiegom można było dochodzić wierzytelności za pomocą środka ścisłego prawa - actio creditae pecuniae |
Ekspensylacja tworzyła tylko zobowiązania wobec ius civile. Skrypty dłużne były to akty polegające na tym iż, dłużnik wystawiał akt pisemny, w którym uznawał, że jest coś winien drugiemu, chociaż nie było stypulacji. |
||
Transcriptio a re in personam |
Transcriptio a persona in personam |
Chirographa |
syngrapha |
Przeniesienie z przedmiotu na osobę, dokonywało się między wierzycielem a dłużnikiem, za obopólnym porozumieniem. Wierzyciel, któremu się należało świadczenie wpisywał w swojej księdze - po stronie wydatków fikcyjną wypłatę dłużnikowi, przetwarzając dotychczasową zależność w pieniężny dług literalny |
Przeniesienie z osoby na osobę dokonywało się między trzema osobami, za zgodą wszystkich uczestników. Dotychczasowy dłużnik podstawiał na swoje miejsce innego i tego drugiego wierzyciel obciążał, wpisując na jego nazwisko fikcyjną wypłatę. Zwalniało to pierwszego dłużnika z pierwotnego zobowiązania. |
Jeden egzemplarz wystawiony przez dłużnika. |
Dwa egzemplarze, podpisane przez obie strony.
Czasem wypisywany fikcyjnie, jednak posiadający moc ze względu na realne istnienie długu - tworzyły one zobowiązania abstrakcyjne. Za Justyniana można było się od czegoś takiego uchylić w terminie dwu lat od podpisania oświadczenia. |
K O N T R A K T Y R E A L N E (rzeczowe)
(kontrakty realne dochodzą do skutku re, tzn. powstają przez wręczenie pewnej rzeczy jednej stronie przez drugą)
Stricti iuris |
Bona fidei |
||||||||
Mutuum |
Commodatum |
Depositum |
Pignus |
Fiducia |
|||||
Kontrakt realny, polegający na przeniesieniu przez oddawcę własności oznaczonej ilości rzeczy zamiennych na odbiorcę, który zobowiązuje się zwrócić rzeczy w tej samej ilości i jakości w oznaczonym czasie.
|
Kontrakt na podstawie którego komodant oddaje do bezpłatnego używania drugiej osobie zwanej komodatariuszem pewną rzecz niezużywalną z obowiązkiem jej zwrotu w oznaczonym czasie. |
Kontrakt na podstawie którego deponent wręcza depozytariuszowi pewną rzecz ruchomą celem bezpłatnego jej przechowania z wyłączeniem użytkowania i z obowiązkiem zwrotu na każdoczesne żądanie deponenta. |
Kontrakt na podstawie którego zastawca (dłużnik zastawny) oddaje pewną rzecz zastawnikowi (wierzycielowi) w posiadanie celem zabezpieczenia wierzytelności z obowiązkiem zwrotu tej rzeczy przez wierzyciela w razie uiszczenia długu |
Umowa na podstawie której odbiorca rzeczy uzyskujący własność zobowiązuje się przelać z powrotem własność na pozbywcę rzeczy (alienującego) w oznaczonych okolicznościach |
|||||
dochodzi do skutku przez wręczenie drogą tradycji zobowiązanie jednostronne oceniane według ścisłego prawa strony umawiały się o termin zwrotu ryzyko zaginięcia ponosi dłużnik odsetki można było obwarować tylko osobną umową |
Komodant nadal jest poziadaczem, komodatariusz tylko dzierżycielem. Komodatariusz jest zobowiązany zwrócić rzecz użyczoną w czasie oznaczonym w kontrakcie, wcześniej komodant nie ma prawa tego żądać. Komodatariusz czerpie korzyść z kontraktu więc odpowiada za omnis culpa, za przypadek gdy dopuszcza się furtum rei lub usus, ciążył na nim custodia Dwustronnie zobowiązujący niezupełny |
Dwustronnie zobowiązujący niezupełny, depozytariusz uzyskiwał tylko detencje. Był zobowiązany do bezpłatnego przechowywania depozytu, do zwrotu depozytu na każde żądanie deponenta. Odpowiada tylko za culpa lata. W pewnych przypadkach mógł odpowiadać za culpa levis, np. gdy zobowiązał się do strzeżenia (custodia), gdy sam zaproponował przechowanie Deponent ma zwrócić nakłady i wydatki i wynagrodzić szkody |
Dwustronnie zobowiązujący niezupełny
I pierwotny węzeł obligacyjny, który ma być zabezpieczony akcesoryjnym zastawem Obydwie strony odpowiadają za dolus i omnis culpa |
Dwa elementy: Obiektywny (przeniesienie prawa własności przez mancypację lub cesję) Subiektywny (zgoda stron w kierunku przeniesienia z powrotem na alienującego własności w razie zaistnienia określonych warunków) |
|||||
Ochrona: actio certe creditae pecuniae, condictio cerae rei S.C. Macedonianum - udzielenie pożyczki synom rodziny pozostającym pod władzą ojca rodziło tylko zobowiązanie naturalne dłużnika. Odebranie środków procesowych. |
Ochrona: actio commodati directa, możliwość retentio i contrarium iudicum u komodatariusza |
Ochrona: actio depositi directa (actio famosa) - actio depositi contraria |
Ochrona: actio pigneratica directa (III punkt), contrarium iudicum (IV) |
Ochrona: usureceptio fiduciae causa, actio fiduciae directa, actio fiduciae contraraia (o zwrot nakładów I wydatków) |
|||||
Rodzaje pożyczki: kupiecka (oprocentowana i zawarta na ściśle oznaczony termin - odsetki na podstawie stypulacji - actio ex stipulatu) fenus nauticum - morska- dłużnik zobowiązywał się do zwrotu pożyczonego kapitału i odsetek jedynie pod warunkiem szczęśliwego przybycia okrętu do miejsca przeznaczenia. Ustawowe ograniczenie odsetek nie odnosiło się początkowo do tej pożyczki) |
Precarium - stosunek faktyczny, polegający na bezpłatnym oddaniu pewnej rzeczy lub prawa osobie drugiej do używania z zastrzeżeniem każdoczesnej jego odwołalności, chronione przez interdictum de precario, przeciwko prekarzyście.
Za Justyniana był to constractus innominati |
Rodzaje depozytu: Sekwestrowy - na czas sporu, depozytariusz miał oddać przedmiot zwycięzcy sporu, miał interdykt posesoryjny Nieprawidłowy (irregulare) zachodził gdy oddawano w przechowanie pewne rzeczy zamienne. Różni się tym od pożyczki, że był w interesie deponenta. |
|
Rola: Zabezpieczenie wierzytelności (pierwotna forma zastawu) Umowa wykonania usługi przyjacielskiej:
Późniejszy rozwój depozytu i komodatu prowadzi do zaniku umowy powierniczej |
|||||
K O N T R A K T Y R E A L N E N I E N A Z W A N E
Geneza: Rozwój gospodarki towarowej i obrót handlowy. Potrzeba nowych, elastyczniejszych form kontraktowych. Ustala się zasada, że samo porozumienie stron co do wzajemnego świadczenia nie rodzi jeszcze zaskarżalnego zobowiązania, ale dopiero wówczas, gdy jedna ze stron świadczenie wypełni. Wypełnienie zobowiązania stanowi kauzę zaskarżalności.
Kontrakty realne nienazwane występowały w następujących typach:
do ut des - przeniesienie własności w nadziei uzyskania wzajemnego przeniesienia własności
do ut facias - przeniesienie własności w zamian za dokonanie świadczenia
facio ut des - wykonanie świadczenia w zamian za mające nastąpić przeniesienie własności
facio ut facias - wykonanie świadczenia w zamian za dokonanie w przyszłości pewnego świadczenia.
Na początku zaskrażalne z condictio ob rem dati, później zaskrarżalne z actio praescriptis verbis (podstawą było istnienie umowy dwustronnie zobowiązującej i dopełnienie świadczenia przez jedną ze stron.
Aestimatum |
Kontrakt estymatoryjny, polegający na tym, że oddawca wręcza odbiorcy pewną rzecz oszacowaną celem odsprzedaży, z tym, że odbiorca jest zobowiązany zwrócić bądź przedmiot umowy, bądź też sumę szacunkową |
Permutatio |
Zamiana polegająca na tym, że jedna strona przenosiła własność rzeczy na drugą stronę, która wzajemnie zobowiązywała się do przeniesienia innej rzeczy na oddawcę |
Transactio |
Ugoda polegająca na tym, że jedna strona zrzeka się pewnego uprawnienia jej przysługującego w zamian za zrzeczenie się uprawnienia przysługującego współkontrahentowi |
Donatio sub modo |
Darowizna z poleceniem |
Datio dotis causa |
Umowa, na podstawie której osoba dająca pewną rzecz tytułem posagu zobowiązuje stronę przeciwną do zwrotu owego przedmiotu w razie zaistnienia pewnych okoliczności |
Precarium |
Bezpłatne oddanie pewnej rzeczy lub prawa osboei drugiej do używania z zastrzeżeniem każdoczesnej jego odwołalności |
Skutki kontraktów realnych nienazwanych w prawie justyniańskim:
Powództwo o dopełnienie umowy - actio praescriptis verbis - powództwo cywilne nieoznaczone, bonae fidei
Roszczenie o zwrot dokonanego świadczenia - condictio ob rem dati, condictio data causa non secuta
Condictio propter poenitentiam, gdy strona żałowała dokonanego świadczenia
K O N T R A K T Y W E R B A L N E
Kontrakty werbalne dochodzą do skutku verbis, tzn. przez wypowiedzenie określonych słów.
Dotis dictio - przyrzeczenie posagu.
Uroczyste przyrzeczenie posagu złożone przez ojczystego ascendenta kobiety lub przez nią samą albo przez jej dłużnika. Do powstania zobowiązania wystarczało jednostronne oświadczenie. Dotrwało do V w. Po czym zostało zastąpione przez pollicitatio dotis.
Iusiurandum liberti (iurata promisso bierti)
Zaprzysiężone przyrzeczenie wyzwoleńca do pełnienia dalszych usług operae na rzecz patrona. Ponieważ niewolnik nie mógł się zobowiązać wobec swego właściciela przed wyzwoleniem ze skutkiem po wyzwoleniu to przybrało to formę przysięgi sakralnej. Był to jedyny wypadek w którym przysięga rodziła zobowiązanie w obliczu prawa cywilnego. Na podstawie tej przysięgi patron otrzymywał w razie potrzeby ochronę procesową (iudicium operarum)
Stipulatio (stypulacja)
Ustne przyrzeczenie spełnienia świadczenia, złożone w formie bezpośredniej wymiany pytania i odpowiedzi między wierzycielem a dłużnikiem. Musiało istnieć zgodne zapytanie i odpowiedź.
Strony: stipulator i promissor
Alteri stipulari nemo potest - „Nikt nie może przyjmować przyrzeczenia stypulacyjnego za drugiego”. Wyjątek stanowiły osoby alieni iuris.
Forma:
pisemna
Musi nastąpić zapytanie ze strony stipulatora. „Dari spondes?” Odpowiedź „Spondeo” promissora musiała być zgodna z zapytaniem wierzyciela. Strony musiały dokonać tego ustnie, nie mogły więc być głuchonieme i nie rozumieć użytych gestów. Takie osoby były wykluczone ze stypulacji. Początkowo kontrakt tylko dla obywateli, potem nowe formy dla peregrynów. (np. Dabis? Dabo). Cesarz Leon w 472 roku zreformował stypulację. Odtąd wystarczała zgodność odpowiedzi z zapytaniem wierzyciela niezależnie od użytych słów
poświadczona na piśmie
Od końca republiki istniała praktyka potwierdzania stypulacji na piśmie. W prawie klasycznym dla celów czysto dowodowych. W okresie poklasycznym coraz większe znaczenie przypisywano dokumentowi. Często wystawiano fikcyjne dokumenty. Poklasyczna stypulacja zbliżyła się do kontraktu literalnego peregrynów. Justynian chciał wrócić do dawnej formy - bezskutecznie.
Przedmiot i funkcje stypulacji:
Nadawała się do zaciągnięcia każdego zobowiązania (świadczenie określonej sumy pieniężnej lub rzeczy ściśle oznaczonych), odsetek, gwarancji itd.
Zastąpienie istniejącego zobowiązania przez zobowiązanie nowe, likwidujące dawne stosunki obligacyjne (stipulatio Aquiliana)
Podstawa solidarności czynnej lub biernej
Może służyć do ustanowienia wierzyciela dodatkowego obok wierzyciela głównego lub do ustanowienia dłużnika dodatkowego obok dłużnika głównego (adstipulator, adpromissor)
Ochrona i skutki stypulacji:
Skutkiem stypulacji jest powstanie zobowiązania.
Chroniona w procesie legisakcyjnym:
legis actio sacramento in persona, legis actio per iudicis arbitrive postulationem, legis actio per condictionem
W procesie formułkowym:
actio certea creditae pecuniae (oznaczona suma pieniężna) - condicitio certae rei (tricaria) - gdy chodzi o ściśle określoną rzecz. Actio ex stipulatu - gdy przedmiot jest incertum, tzn. polega na jakimś działaniu lub zaniechaniu. Wszystkie te środki były powództwami ścisłego prawa. Dla złagodzenia ich skutków pretor wprowadził clausula doli.
Abstrakcyjny charakter stypulacji:
Stypulacja jest oderwana od przyczyny. Jest aktem abstrakcyjnym (stipulatio sine causa). Dłużnik mógł być pokrzywdzony w pewnych sytuacjach, pretor wprowadził więc środki ochrony dłużnika:
exeptio doli
querela non numeratae pecunia - skarga z powodu nie wypłaconych pieniędzy
Przy zawieraniu stypulacji często dołączano cautio. Dokument stwierdzający, że stypulacja doszła do skutku.
Cautio discreta - podawała przyczynę stypulacji
Cautio indiscreta - nie wymieniała przyczyny.
P A C T A
Pacta nuda - były niezaskrażalne. Zawsze są to umowy nieformalne, nie są to kontrakty. Na podstawie pactum nie można było wnieść actio. Jednakże z czasem w obliczu nowych stosunków gospodarczych juryści i cesarze zainteresowali się ochroną pactów. Pretor zapowiedział ochronę zawartych pactów, w których nie będzie podstępu i które nie będą sprzeczne ani obliczone na obejście prawa. Nie dając podstawy do actio gołe umowy dawały podstawę do obrony procesowej, powodowały powstanie ekscepcji. Niektórym pactom pretorowie dawali ochronę ofensywną. W ten sposób powstały pacta vestitia.
Wśród pacta vestita jedne chroni prawo pretorskie, drugie cesarskie. Dzielą się na pacta adiecta, pacta praetoria i pacta legitima.
Pacta adiecta - umowy dodatkowe
Służyły do modyfikacji kontraktów dobrej wiary, największe znaczenie miały przy kontrakcie kupna-sprzedaży. Powództwa dobrej wiary obejmowały wszelkie umowy dodatkowe. Umowy te mogły zwiększać albo zmniejszać obowiązki dłużnika. Nie można było dodać pactów zwiększających obowiązki dłużnika po zawarciu kontraktu, gdyż byłoby to sprzeczne z zasadą nieofensywnej ochrony pactów.
Pacta praetoria - zaskarżalne według prawa pretorskiego
Były to nieformalne umowy uznane i chronione według prawa pretorskiego. Wszystkie sankcjonowały umowy, w których przyrzeczenie składała jedna strona. Należały do nich:
Pactum de iureiurando - umowa o złożenie dobrowolnej przysięgi. Była to umowa pozasądowa, mogła zachodzić przy każdym sporze, jakiekolwiek byłoby powództwo; powód przyrzekał, że nie będzie pozywał pozwanego, jeśli złoży on przysięgę, iż nie jest mu nic dłużny, lub odwrotnie, pozwany przyrzekł wykonać żądane świadczenie, jeśli powód złoży przysięgę, że jego uprawnienie istnieje w rzeczywistości. Służyło to ułatwieniom dowodowym, środkami ochrony były actio iurisiurandi lub stosowna ekscepcja.
Constitutum debiti - umowa na podstawie której powtórnie zobowiązywano się nieformalnie do wypełnienia należnego już uprzednio świadczenia bądź własnego (proprii), bądź cudzego (alieni). Pierwotnie służyła odroczeniu zapłaty pewnej sumy pieniężnej, pretor chronił takie pactum za pomocą actio de pecunia constituta, istniała możliwość zaostrzenia powództwa poprzez stypulację, dodatkowo połowa sumy dłużnej w razie nie dotrzymania drugiego przyrzeczenia.
W prawie klasycznym i justyniańskim służyło umacnianiu i przemiany zobowiązań wszelkich typów. Przyrzeczenie długu własnego służyło przede wszystkim przedłużaniu terminów realizacji zobowiązań, umożliwiało jednak także skracanie terminów płatności, zmianę miejsca płatności, nadawanie ochrony procesowej zobowiązaniom naturalnym.
Przyrzeczenie zapłaty cudzego długu było dogodną formą umocnienia zobowiązań.
Recepta - edykt pretorski podawał trzy umowy chronione jako tzw. Recepta - czyli przejęcia zobowiązań (zobowiązanie gwarancyjne)
receptum arbitri - podjęcie się arbitrażu, umowa nieformalna, na podstawie której osoba trzecia przyjmuje obowiązek rozstrzygnięcia sporu polubownie za zgodą stron wiodących spór. Arbiter miał rozstrzygnąć spór do końca i w określonym czasie pod groźbą grzywny lub zajęcia majątku.
Receptum nautarum, cauponum, stabularium - odpowiedzialność właścicieli statków, gospód i stajni zajezdnych - przedsiębiorców wynajmujących swoje usługi w ramach locatio conductio. Umowa ta rozszerzała odpowiedzialność przedsiębiorców, jako że gwarantowali oni, iż rzeczy klientów pozostaną nietknięte. Początkowo obejmowała ta ochrona także vis maior, w prawie klasycznym zacieśniono to do obowiązku strzeżenia (custodia).
Receptum argentari - gwarancja bankiera tej treści, że cudzy dług, istniejący lub przyszły, zostanie zapłacony. Dotyczy trzech osób, z których jedną był zawsze bankier, drugą jego klient, a trzecią osoba postronna. Klient miał u bankiera swoje wkłady gotówkowe lub zapewnienie otwarcia kredytu. Gwarancja służyła usprawnieniu obrotu i ułatwienie kredytu. Justynian włączył to receptum do constitutum debiti.
Pacta legitima - umowy chronione wedle prawa cesarskiego, które uzyskały ochronę procesową dopiero w okresie dominatu w oparciu o indywidualne decyzje cesarzy. Formą ochrony było condictio ex lege - o charakterze prawa ścisłego. W szczególności znano trzy pacta legitima:
Pollicitatio dotis - jednostronne przyrzeczenie posagu w sposób nieformalny, stało się czynnością prawnie wiążącą nawet wówczas, gdy nie zostało wykonane w formie stypulacji.
Kompromis - polegał na tym, że dwie strony godziły się powierzyć rozstrzygnięcie sporu sędziemu polubownemu, z pominięciem normalnego trybu ochrony państwowej. Początkowo niezaskarżalne, uznane przez Justyniana (gdy umocnione przysięgą stron i arbitra).
Darowizna (donatio)
Zachodzi wtedy, gdy akt prawny ma na celu bezpłatne wzbogacenie, czyli powiększenie majątku pewnej osoby przy równoczesnym zubożeniu, a więc pomniejszeniu majątku darczyńcy. Jest jednostronnym przesunięciem majątkowym pomiędzy dwiema osobami, bez ekwiwalentu. Natomiast jest to dwustronna czynność prawna.
Sposoby dokonania darowizny: mancypacja (za symboliczną zapłatą), tradycja i in iure cessio. Do dziedziny prawa obligacyjnego należało przyrzeczenie darowizny, a także zwolnienie dłużnika ze zobowiązania.
Ograniczenia: zakaz darowizn między małżonkami, zakaz darowizn na podstawie lex Cinicia de donis - zabraniała darowizn większych, dokonanych na rzecz osób obcych - przepis antykorupcyjny. Lex Cinicia była lex imperfecta, pretorowie zapewniali jej skuteczność, że osobom składającym przyrzeczenie dawały możliwość uchylenia się od niego za pomocą exceptio legis Ciniciae.
W cesarstwie chrześcijańskim pojawił się typ darowizny na cele pobożne. Wprowadzono też wymóg insinuatio - rejestracji większych darowizn w aktach publicznych.
Darowizna w prawie justyniańskim została zrównana w skutkach z kontraktami. Zobowiązywała darczyńcę do wydania rzeczy darowanej obdarowanemu. Wymóg insynuacji ograniczono do darowizn powyżej 500 solidów.
Z O B O W I Ą Z A N I A Z D E L I K T U
Delikty były to przestępstwa prawa prywatnego, specyficznie chronione akcjami penalnymi, reipersekutoryjnymi i mieszanymi. Nie istniało w Rzymie jednolite pojęcie deliktu, istniały tylko poszczególne delikty. Kształtowały się osobno na płaszczyźnie prawa cywilnego i prawa pretorskiego.
Delikty prawa cywilnego: furtum, rapina, damnum iniuria datum, iniuria
Delikty prawa pretorskiego: metus, dolus, fraus creditorum, servi coruptio
DELIKTY PRAWA CYWILNEGO:
Furtum (kradzież) - umyślny zabór rzeczy dla osiągnięcia korzyści, i to bądź samej rzeczy, bądź jej używania lub posiadania.
Kradzież używania - furtum usus - bezprawne posłużenie się rzeczą przez np. depozytariusza, komodatariusza, czy zastawnika
Kradzież posiadania - kradzież rzeczy własnej, gdy zabierało się ją uprawnionemu posiadaczowi.
Przedmiotem furtum były rzeczy ruchome i osoby, nawet wolne. Nieruchomości nie były przedmiotem furtum.
Furtum manifestum i nec manifestum:
Podstawowe znaczenie ze względu na skutki prawne kradzieży miał sposób ujęcia sprawcy - przy furtum manifestum złodziej schwytany na gorącym uczynku, oczywisty, w trakcie wynoszenia łupu lub w trakcie rewizji z miską i przepaską na biodra. Gdy złodziej kradł w nocy lub z bronią w ręku mógł być zabity na miejscu (przy przywołaniu sąsiadów). W innych przypadkach miał być doprowadzony do magistratury jurysdykcyjnej i przysądzony jako niewolnik ewentualnie jeśli był niewolny to strącony ze Skały Tarpejskiej.
Reformy pretorskie:
Powództwa penalne;
Actio furti manifesti in quadruplum - 4 krotna wartość rzeczy
Actio furti nec manifesti in duplum - 2 krotna wartość rzeczy.
Legitymowany czynnie był poszkodowany i każdy kto ponosi odpowiedzialność z tytułu custodia. Były to skargi infamizujące, nawet przy ugodzie.
Powództwa odszkodowawcze:
Rei vindicatio, actio Publiciana, condictio furtiva (specyficzna kondykcja, wprowadzona „z nienawiści do złodziei” - właściciel występował jako wierzyciel ze względu na swoją własną rzecz)
Rapina (rabunek) - kwalifikowany typ kradzieży, dokonany gwałtownie połączonymi siłami uzbrojonej bandy. Początkowo powództwo z tego tytułu było rocznym powództwem o quadruplum, po roku już pojedyncza wartość. Justynian uznał rabunek za czwarty delikt prawa cywilnego i udzielił akcji - vi bonorum raptorum - o charakterze mieszanym, w quadruplum. Było to powództwo infamizujące, nawet wtedy gdy zaszła ugoda.
Damnum iniuria datum (bezprawne wyrządzenie szkody)
Lex Aquilia to jeden z pierwszych plebiscytów obowiązujących wszystkich obywateli, zajmował się tematyką szkód w cudzym majątku innymi aniżeli kradzież. Usystematyzowana była wedle trzech rozdziałów, znaczenie miały dwa (o szkodach szczególnie dotkliwych - zabicie niewolnika lub zwierzęcia czteronożnego, odszkodowanie w wysokości największej wartości w ciągu roku przed deliktem, o innych szkodach odszkodowanie w wysokości największej wartości w ciągu 30 dni przed deliktem)
Rozszerzenie stosowania Lex Aquilia:
Rozszerzająca interpretacja przez magistratury i jurystów.
sztywny sposób działania sprawcy i związek przyczynowy między działaniem a szkodą (zabicie, palenie, łamanie, rwanie wyrządzone bezpośrednio). Teoria i praktyka odeszła daleko od tych wymogów (np. namówienie niewolnika do działań, które spowodowały jego obrażenia)
obiektywna bezprawie czynu damnum iniuria datum) - juryści akcentowali także subiektywną winę sprawcy. Konstrukcja winy akwiliańskiej zawierała więc nieumiejętność i najlżejsze niedbalstwo
uelastycznienie stawki należności poszkodowanego
rozszerzenie przedmiotowego i podmiotowego kręgu stosowania ustawy (poprzednio tylko właściciele kwirytalni - potem użytkownicy i posiadacze w dobrej wierze)
Ochrona procesowa:
Realizowana za pomocą actio legis Aquiliae, powództwo o charakterze penalnym, kumulatywne przeciw sprawcom i bezskuteczne wobec dziedziców. Jeśli sprawca się nie przyznał kwalifikowano to jako infitiatio i zasądzano go na duplum. Jeśli sprawca uznał powództwo w zasadzie, a kwestionował wysokość to sprawa toczyła się wtedy o simplum, a powództwo miało charakter odszkodowawczy. Justynian zrobił więc z tego actio mixtae.
Zniewaga (iniuria)
W najszerszym pojęciu - bezprawie, najwęższym - policzek.
Było to bezprawne naruszenie osobowości człowieka wolnego. Na początku chodziło tylko o ochronę fizyczności, w prawie klasycznym i później o ochronę godności i dobrego imienia jednostki przed wszelką zniewagą.
Ustawa XII tablic:
Kazuistycznie trzy przypadki ze sztywnymi stawkami;
Ciężkie i trwałe okaleczenie - zasada talionu
Złamanie kości - wolny zadowalał się 300 asami, niewolny 150
Pozostałe naruszenia cielesne (np. policzek) - 25 asów
Reformy pretorskie:
Talion stracił aprobatę społeczną, sztywne stawki ze względu na spadek wartości pieniądza nie miały realnego znaczenia. Wprowadzenie jednolitego środka procesowego:
Actio iniurarium (aestimatoria) - pretor dopuszczał poszkodowanego do oszacowania doznanej zniewagi w pieniądzach, sędzia nie mógł tej granicy przekroczyć ale mógł obniżyć. W ciężkich przypadkach sam pretor ustalał granicę (tzw. Iniuria atrox) i wtedy sędzia nie śmiał obniżać tej kwoty. Powództwo karne o charakterze najbardziej osobistym, nie przechodziła na dziedziców z żadnej strony i pociągała infamię nawet przy ugodzie.
DELIKTY PRAWA PRETORSKIEGO
Dolus - rozmyślne wyrządzenie szkody majątkowej drugiej osobie przez podstępne wprowadzenie w błąd. Chronione akcją penalną - actio doli in simplum, ze skutkiem infamizującym. Udzielana była jednak subsydiarnie, a przeciwko niektórym w ogóle nie była dopuszczalna. Była arbitralna, pozwany mógł uniknąć infamii jeśli zaspokoił powoda na wezwanie sędziego.
Metus - bezprawne przymuszenie innej osoby do niekorzystnej czynności prawnej. Penalny charakter actio quod metus causa. Kierowana nie tylko przeciw sprawcy ale także przeciw każdemu kto miał korzyść z czynności prawnej. Dochodziło się quadruplum, ale tylko w ciągu jednego roku, potem simplum. A. Arbitraria, nie pociągało infamii.
Fraus creditorum - działanie na szkodę wierzycieli. Istniały czynności fraudacyjne dokonywane z osobami postronnymi, często pozorne czynności prawne (darowizna, sprzedaż, ustanowienie posagu). Od I wieku pne pretor dawał restitutio in inegrum oraz interdictum fraudatorium. Ostatecznie środkiem ochrony wierzycieli stało się osobne powództwo - actio Pauliana. Można je było wnieść w terminie rocznym, jego celem był zwykły zwrot dokonanego umniejszenia do majątku dłużnika. Skarga była arbitralna. Przeciw osobom, które skorzystały z czynności fraudacyjnych.
Servi corruptio - gorszenie niewolnika - doniosłe znaczenie w społeczeństwie „formacji niewolniczej”. Podsycanie tendencji do oporu, udzielanie pomocy zbiegłym niewolnikom i podburzanie do zbiegostwa. Właściciele byli chronieni wieczystym powództwem actio servi corrupti in duplum.
Q U A S I C O N T R A C T U S
(zobowiązania jak gdyby z kontraktu)
Negotiorum gestio (prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia)
To oryginalny twór Rzymian, nieznany innym prawom antycznym. Węzeł obligacyjny zawiązywał się przez podjęcie czynności przez jedną osobę (gestora) bez porozumienia stron i najczęściej bez wiedzy zainteresowanego (dominus negotii). W razie zaaprobowania działał gestora zobowiązanie przekształcało się w mandat. Było to zobowiązanie dwustronnie zobowiązujące, niezupełne. Czynności gestora musiały dotyczyć spraw cudzych, nie wynikających z jego obowiązków.
Obowiązki stron:
Gestor:
dokończenie rozpoczętej sprawy (nawet po śmierci dominusa)
złożenie rozliczenia i rachunków, wydanie korzyści
zachować najwyższą staranność
mógł zostać poddany krytyce dominusa
Dominus negotii:
zwrócenie gestorowi celowych wydatków i zwolnienie go ze zobowiązań zaciągniętych wobec osób postronnych
Ochrona procesowa:
Powództwo dobrej wiary, nie infamizujące (inaczej niż w mandacie), actio negotiorum gestorum directa (służyła dominusowi negotii), gestorowi służyło iudicum contrarium (mogła być to actio funeraria - w przypadku pogrzebu przeciwko spadkobiercom zmarłego)
Bezpodstawne wzbogacenie:
Przy systemie abstrakcyjnych przesunięć majątkowych (mancipatio, in iure cessio) łatwo było o przesunięcie majątkowe z przyczyny niesłusznej, juryści okresu republiki pod wpływem filozofii greckiej głosili opinię, iż można domagać się zwrotu tego, co znalazło się u drugiej osoby „z niesłusznej przyczyny”. Nie było jednak ogólnego odzwierciedlenia tego poglądu doktryny w prawie pozytywnym. Uregulowano tylko niektóre, najbardziej typowe przypadki. Likwidowano skutki bezpodstawnych wzbogaceń za pomocą środków ścisłego prawa zwanych condictiones. Bezpodstawne wzbogacenie było więc porównywane do muutum.
Rodzaje kondykcji:
Condictio indebiti - tam gdzie było nienależne świadczenie, dług musiał nie istnieć, musiało nastąpić przesunięcie majątkowe oraz strony musiały być błędnie przekonane o istnieniu długu.
Condictio ob. rem dati - dochodzenie zwrotu rzeczy, którą oddano na własność na podstawie umowy o świadczenie wzajemne, jeśli kontrahent nie dotrzymał przyrzeczenia. Dotyczyła kontraktów nienazwanych. W prawie poklasycznym rozszerzono także przypadki z dare na facere, więc na wszystkie przypadki z kontraktów nienazwanych. W ślad za tym nastąpiła zmiana umowy na condictio causa data causa non secuta.
Condictio ob. turpem vel iniustam causam - zwrot świadczenia dokonanego dla osiągnięcia celu niemoralnego (np. okupu), chodziłu tutaj tylko o przyjęcie świadczenia. Wręczenie przysporzenia nie wchodziło w grę. Z tego samego powództwa dochodzono świadczenia niesłusznego (np. z lichwy)
Condictio sine causa - żądanie zwrotu wzbogacenia uzyskanego „bez przyczyny”, miało w stosunku do innych kondykcji charakter najbardziej ogólny i uzupełniający. Miała miejsce w przypadkach nietypowych, w przypadku gdy ktoś zatrzymuje powierzoną sobie rzecz bez podstawy prawnej.
Communio indicens - przypadkowa wspólność majątkowa
Wspólność może być wynikiem kontraktu spółki lub może powstać bez woli współuczestników. Zachodzi wówczas, gdy pewna rzecz lub majątek dostaje się drogą zapisu czy spadkobrania kilku osobom, bądź gdy zaistnieje wspólność spornego miejsca przez zatarcie granic.
Podobnie jak w societas, tutaj współuczestnicy mają dokładać staranności takiej jak w prowadzeniu własnych interesów, mają prawo do korzystania z rzeczy stosownie do udziałów, stosownego udziału w owocach, zwrotu wypadków i wynagrodzenia szkód.
Ochrona roszczeń:
- acito familiae erciscundae - w razie wspólności spadku
- actio communi dividundo - w razie wspólności majątkowej
- acitofinium regundorum - w razie wspólności granic
Były to powództwa działowe
Zobowiązania z tytułu opieki chronione actio tutelae
Zobowiązania spadkobiercy wobec legatariuszy chronione actio ex testamento (przy legatum per damnationem) oraz rei vindicatio (legatum per vindicationem)