METODY NAUCZANIA.

Poprzez zastosowanie odpowiednich sposobów kierowania procesem uczenia się uczniów jest możliwa realizacja celów nauczania. Jak wiadomo, sposobów na nauczanie jest bardzo wiele. Ich klasyfikacji dokonać można opierając się na pewnych odgórnie ustalonych zasadach bądź kryteriach.

1. Pojęcie metod nauczania.

Metoda nauczania (z gr. methodos - droga, sposób) to systematycznie stosowany sposób pracy nauczyciela z uczniami, umożliwiający uczniom opanowanie wiedzy wraz z umiejętnością stosowania jej w praktyce, jak również rozwijanie zdolności i zainteresowań umysłowych.

Dobór metod nauczania zależy przede wszystkim od:

- wieku uczniów;

- właściwości danego przedmiotu uwzględniające treść jego nauczania;

- cele kształcenia;

- zadania dydaktyczno - wychowawcze.

2. Klasyfikacja metod nauczania.

Współcześnie istnieje wiele różnych klasyfikacji metod nauczania. Jednakże przyjmuje się trzy główne założenia:

• według Kazimierza Sośnickiego istnieją dwie różne metody nauczania: podające i poszukujące;

• według Bogdana Nawroczyńskiego „formy nauczania” dzielą się na: podające, poszukujące i laboratoryjne;

Głównym kryterium wyróżnienia metod podających jest praca nauczyciela polegająca na podawaniu uczniom nowego materiału. Z kolei metody poszukujące zostały wyodrębnione ze względu na pracę uczniów chcących zdobyć wiedzę w ramach poszukiwania jej, a metody laboratoryjne - z uwagi na miejsce tej pracy.

• według Czesława Kupisiewicza wyróżnić można metody oparte na: obserwacji i pomiarze, słowie, działalności praktycznej, gry dydaktyczne oraz nauczanie programowe.

Inną całkiem interesującą klasyfikację przedstawili L. J. Lerner i M. N. Skatkin, którzy wyróżnili:

1. metodę objaśniająco-poglądową (reproduktywną), która „ćwiczy pamięć i daje wiedzę, ale nie zapewnia radości badań naukowych i nie rozwija twórczego myślenia. Obejmuje ona: pokaz, wykład, lekturę, audycje radiowe i telewizyjne, stosowanie maszyn dydaktycznych, itp.

2. metodę problemową, obejmującą głównie wykład, obserwację, pracę z książką, eksperyment, wycieczki - dzięki którym uczniowie „są wdrażani do logicznego, krytycznego myślenia;

3. metodę częściowo-poszukującą, jak np. samodzielna praca uczniów, pogadanka, projektowanie, układanie planu rozwiązania konkretnego problemu, itp. Sposoby te zapewniają dzieciom i młodzieży aktywny udział w niektórych fazach badania naukowego np. w opracowaniu planu badań, sporządzeniu protokołu obserwacji, które pozwalają im opanować pewne elementy procesu naukowo-badawczego;

4. metodę badawczą, dzięki której uczeń poznaje stopniowo zasady i fazy badania, weryfikuje hipotezy i sprawdza uzyskane wyniki.

3. Schematyczny podział metod dydaktycznych.

4. Podział oraz charakterystyka metod nauczania.

Metody oparte na obserwacji.

Metoda ta występuje w dwóch wersjach, jako:

- zabieg metodyczny - ma to miejsce wówczas, gdy pokazywany przedmiot, ilustracja itp. służy wyłącznie do zilustrowania treści przekazywanych przy użyciu innej metody, np. opowiadania, bądź wykładu;

- metoda pokazu - staje się to wówczas, gdy metoda oparta na obserwacji jest sposobem dostarczenia uczniom określonych treści poznawczych i w związku z tym zajmuje większą część prowadzonej lekcji.

POKAZ

Jest to zespół czynności dydaktycznych nauczyciela polegający na demonstrowaniu uczniom naturalnych przedmiotów lub modeli, a także określonych zjawisk, wydarzeń lub procesów i stosownym objaśnieniu ich istotnych cech.

Metoda umożliwia współdziałanie dwóch układów sygnałowych, co oznacza, że pozawala na określenie przebiegu i wyników obserwacji za pomocą słów. Słowa te odgrywają w procesie obserwacji rolę pomocniczą, zaś prezentowane obrazy pełnią funkcję główną, ponieważ rzeczy i zjawiska podczas pokazów odbijają się w świadomości uczniów.

W nauczaniu stosuje się różne odmiany pokazu. Bardzo przydatne mogą okazać się takie pomoce naukowe jak:

• modele - które zaliczane są do trójwymiarowych pomocy naukowych. Spełniają one ważną rolę w nauczaniu. Pozwalają one uczniom zapoznać się np. z budową i zasadami pracy silników, przekrojami brył, itp. w warunkach bardzo zbliżonych do autentycznych;

• obrazy, rysunki, fotografie - które zaliczane są do dwuwymiarowych pomocy, dzieli się je na ruchome i nieruchome. Stosowane są racjonalnie, zawsze oddają nauczycielowi nieocenioną pomoc. Pokaz obrazu nie da się zastąpić niczym tam, gdzie nie można pokazać samej rzeczywistości, a wiec gdy chodzi na przykład o zdobycie wyobrażeń o życiu ludzi i przyrodzie w różnych krajach, o wydarzeniach i postaciach historycznych.

• filmy, przezrocza - stanowią odrębną grupę wśród obrazów. Przezrocza wyświetla się na ekranie za pomocą lampy projekcyjnej. Film szkolny ma ogromne walory dydaktyczne. Pozwala bowiem odtworzyć ruch, przedstawić proces w całym jego przebiegu, a przy tym daje możliwość pokazywania zjawisk niedostępnych bezpośredniej obserwacji.

• mapy, tablice, wykresy - pomoce te ułatwiają zrozumieć materiał, gdyż abstrakcyjnym pojęciom nadają formę wyobrażeń wzrokowych.

Stosując tego typu metodę nauczyciel powinien przestrzegać pewnych reguł. Między innymi tego aby obserwacja była tak zorganizowana, aby wszyscy uczniowie mogli dokładnie obejrzeć demonstrowany przedmiot. Pokaz powinien pozwalać uczniom na spostrzeganie przedmiotów w miarę możności różnymi zmysłami, a więc nie tylko wzrokiem. Należy go zorganizować w taki sposób i tak stawiać pytania w czasie obserwacji, aby najważniejsze składniki i cechy przedmiotów wywarły na uczniach wrażenie, co przyniesie pozytywny rezultat.

Metody oparte na słowie.

OPOWIADANIE

Polega na zaznajomieniu uczniów z określonymi rzeczami, zjawiskami i wydarzeniami lub procesami w formie ich słownego opisu. Ta metoda pracy znajduje zastosowanie w niższych klasach szkoły podstawowej. Jej skuteczność zależy od tego, czy nauczyciel operuje słowami zrozumiałymi dla uczniów, a także od racjonalnego powiązania pokazu z objaśnieniami słownymi oraz z dyskusją. Przedstawienie danego tematu powinno być żywiołowe, barwne i oparte na określonej akcji, która rozwija się w czasie. Warto podkreślić, iż opowiadanie należy traktować dwustronnie, to znaczy, że nie tylko nauczyciel powinien opisywać i opowiadać, lecz także jego uczniowie.

WYKŁAD

Ta forma przekazu informacji aktywizuje myślenie hipotetyczno-dedukcyjne słuchaczy. Przedmiotem wykładu jest przeważnie opis złożonych układów rzeczy, zjawisk, wydarzeń i procesów oraz zachodzących miedzy nimi związków i zależności, głównie o charakterze przyczynowo-skutkowym. Skuteczność wykładu zależy przede wszystkim od jego przygotowania. Jego struktura powinna być przejrzysta i logicznie zwarta. Powinien występować żywy język, racjonalne rozmieszczenie momentów syntetyzujących oraz wielostronne naświetlanie głównego wątku merytorycznego. Powinien być stosowany w szkole średniej i wyższej.

POGADANKA

Wymaga od uczniów nie tylko myślenia „za nauczycielem”, lecz zmusza ich również do samodzielnej pracy myślowej. Istota pogadanki polega na rozmowie nauczyciela z uczniami, przy czym nauczyciel jest w tej rozmowie osobą kierującą. Stawia on pytania, na które uczniowie udzielają odpowiedzi. W ten sposób uczniowie zdobywają wiedzę. Wyróżniamy takie rodzaje pogadanek jak: wstępna, służąca zaznajamianiu uczniów z nowym materiałem, syntetyzująca, utrwalająca i kontrolna.

DYSKUSJA

Metoda ta, będąca wyższą formą pogadanki, wymaga większej samodzielności w stawianiu rozwiązywaniu problemów, umiejętności wyczerpującego i jasnego formułowania własnych poglądów oraz odpowiedniego, rzeczowego przygotowania do każdego nowego zagadnienia, które ma być w klasie rozwiązywane metodą dyskusyjną. Dyskusja można posługiwać się w wyższych klasach szkoły podstawowej oraz w szkole średniej. Metoda ta pozwala wzbogacić znany już uczniom materiał o nowe elementy, porządkować go i utrwalać, a przede wszystkim rozwijać u nich umiejętność samodzielnego formułowania dłuższych wypowiedzi, obrony swoich poglądów na określone sprawy oraz uczyć ich społecznego współżycia.

PRACA Z KSIĄŻKĄ

Stanowi jeden z ważniejszych sposobów poznawania i utrwalania wiadomości. Przedmiotem samodzielnej pracy z książką może być lektura, wyszukiwanie odpowiedzi na określone pytanie, streszczenie poglądów autora, analiza tekstu ze wzglądu na miejsce i czas akcji, stylu i formy gramatyczne, oraz uczenie się na pamięć.

Metody oparte na działaniu.

Według Wincentego Okonia w tego typu metodach wyróżnia się dwa rodzaje metod: laboratoryjna i zajęć praktycznych.

METODA LABORATORYJNA

Metoda ta ma zastosowanie przede wszystkim w takich przedmiotach jak: fizyka, chemia czy biologia. Przy zastosowaniu tej metody uczniowie wywołują następujące zjawiska, po to, aby zaobserwować zmiany zachodzące pod wpływem jakiegoś czynnika i w ten sposób dojść do wykrycia związków i zależności przyczynowo-skutkowych miedzy zjawiskami. Ze wzglądu na to, że uczniowie nie mają doświadczenia w przeprowadzaniu eksperymentów, każde doświadczenie musi być szczególnie dokładnie przygotowany przez nauczyciela, tak aby w toku wykonywania go przez uczniów jego przebieg nie został zakłócony. Poszczególne doświadczenia wykonują albo pojedynczy uczniowie, albo gdy brak odpowiedniej ilości przyrządów i materiałów, grupy uczniów.

METODA ZAJĘĆ PRAKTYCZNYCH

Metoda ta polega na wykonywaniu przez uczniów, pod kierownictwem nauczyciela, różnorodnych zadań o charakterze praktycznym, w celu opanowania wiedzy o świecie oraz nabycia umiejętności posługiwania się tą wiedzą w życiu. Planowanie pracy wymaga znajomości jej przedmiotu i celu oraz posiadania pewnych doświadczeń związanych z wykonywaniem podobnych prac. Sprawą istotną jest wdrażanie uczniów do samego planowania podejmowanych prac, wyrabianie przyzwyczajenia do planowania i planowości działania.

Metody gier dydaktycznych

Gry dydaktyczne stanowią jedną z problemowych metod kształcenia. Metoda ta zakłada rozbudzanie aktywności ucznia i samodzielne rozwiązywanie przez niego postawionego problemu w sytuacji wystąpienia lub braku niezbędnej wiedzy. Gry dydaktyczne są związane ze strategią działaniową polegającą na tym, że uczeń najpierw opanowuje określone umiejętności, a dopiero później dochodzi do wiedzy, która jest związana z nabytymi już umiejętnościami.

Tego typu metody stosowane są głównie w nauczaniu matematyki, ale mogą być stosowane do nauczania wszystkich innych przedmiotów.

METODA INSCENIZACJI

Służy ona wyrabianiu u uczniów umiejętności wszechstronnego analizowania problemów składających się na tzw. sytuację trudną, a także podejmowania na tej podstawie odpowiednich decyzji oraz wskazywania przewidywanych następstw poczynań zgodnych z tymi decyzjami. Metoda ta odnosi się do sytuacji fikcyjnych, choć prawdopodobnych. Uczniowie podczas tej zabawy odgrywają określone role postaci rzeczywistych lub wymyślonych, bądź żyjących obecnie lub kiedyś. Metodę inscenizacji stosuje się w 10-15-osobowych grupach pod kierunkiem specjalnie wykształconego pedagoga. W ich trakcie można odgrywać bajki, utwory literackie, wydarzenia historyczne, biografie sławnych ludzi, sceny z życia czy funkcjonowanie jakichś instytucji.

METODA SYMULACYJNA

Za pomocą tej metody wdraża się uczniów do wszechstronnej analizy różnorakich problemów, które kiedyś były dla kogoś problemami rzeczywistymi, przy czym wyniki uczniowskich rozwiązań porównuje się następnie z rozwiązaniami faktycznymi, symulowanymi w toku zajęć szkolnych. Uczniowie odtwarzają złożone sytuacje problemowe zgodnie z regułami gry. Na początku takiej gry nauczyciel stwarza sytuację problemową i pobudza motywację uczniów do udziału w grze. Następnie zapoznaje uczniów z danymi, po czym grający zastanawiają się nad strategiami rozwiązania tego problemu. Po wybraniu najwłaściwszego rozwiązania stosują je w praktyce i na końcu dokonują jego weryfikacji.

Gry symulacyjne przyczyniają się do rozwoju myślenia u uczniów, pobudzają ich aktywność i motywację, ponieważ przyjmują oni tutaj rolę badacza, poszukującego źródeł informacji. Ponadto gry te kształtują umiejętność generalizacji i przewidywania konsekwencji swoich działań. Do gier symulacyjnych zalicza się: gry losowe, losowo-strategiczne i typowo strategiczne.

BURZA MÓZGÓW

Jest to metoda nauczania klasyfikowana jako gra dydaktyczna. Za twórcę tej metody uważa się A. F. Osborna. Metoda burzy mózgów polega na pracy niewielkiej grupy osób, które niejako współzawodnicząc ze sobą w wynajdywaniu i tworzeniu rozwiązań, doprowadzają do powstania swoistej giełdy pomysłów. Celem zamierzonym tej gry jest zachęcenie uczniów do wysuwania śmiałych pomysłów, do formułowania hipotez nasuwających się im zgodnie z zasadą: „pierwsza myśl najlepsza”, słowem - do rozwiązywania problemów opartego na intuicji i wyobraźni.

Burza mózgów zwykle jest stosowana z zachowaniem następujących reguł:

1. zajęcia rozpoczyna nauczyciel stosując technikę wykładu, bądź pogadanki, nawiązując przy tym do tematu prowadzonej lekcji, w którym osadzony jest problem wymagający rozwiązania;

2. uczestnicy tej gry zapoznają się z instrukcją regulującą zachowanie i działania uczestników podczas sesji burzy mózgów;

3. sesja trwa kilkanaście minut, a jej kres wyznacza zwykle niższa, wyczerpująca się intensywność w zgłaszaniu pomysłów lub decyzja prowadzącego, że liczba zgromadzonych rozwiązań jest wystarczająca;

4. zgromadzone, zapisane pomysły są następnie porządkowane, klasyfikowane, weryfikowane i oceniane.

METODA SYTUACYJNA (PRZYPADKÓW)

Polega ona na zaprezentowaniu uczniom określonej sytuacji, która wymaga podjęcia decyzji. Uczniowie omawiają tu argumenty przemawiające za jakąś decyzją lub za decyzjami, które są wobec niej konkurencyjne oraz przewidują ich skutki.

Przebieg zajęć z wykorzystaniem metody przypadków:

1. Opis określonej sytuacji.

2. Dodatkowe informacje o sytuacji (udzielone przez katechetę).

3. Formułowanie i precyzowanie zdań wynikających z analizy sytuacji.

4. Samodzielna praca uczniów nad poleceniami przygotowanymi wcześniej przez nauczyciela.

5. Weryfikacja poglądów - omówienie wyniku pracy uczniów.

6. Wyprowadzenie wniosków dla siebie, dla swojego postępowania względem rodziców, kolegów, nauczycieli.

DRZEWO DECYZYJNE

Metoda ta polega na graficznym przedstawieniu analizy problemu. Drzewem decyzyjnym jest graf-drzewo, które składa się z korzenia, gałęzi i korony. W pień drzewa uczeń powinien wpisać, jaka nurtująca go sytuacja podlega podjęcia przez niego decyzji. Na wyższym stadium drzewka ( na poziomie gałęzi) uczeń wpisuje możliwe rozwiązania tej sytuacji. Następnie uczeń wpisuje negatywne oraz pozytywne skutki swych rozwiązań znajdujące się w dalszych rozgałęzieniach drzewka decyzyjnego. W koronie drzewa uczeń określa cele i wartości, jakie nim kierują.

Przykład:

MAPA POJĘCIOWA

Kolejna metoda graficznego przedstawienia problemu. Jest to rodzaj schematu pojęciowego ilustrujący sposób myślenia ucznia za pomocą słów, obrazów, czy zdjęć, itp. Aby stworzyć mapę pojęciową należy najpierw wyjść od interesującego nas pojęcia zawierającego ukryty problem, a następnie stworzyć wokół niego sieć logicznie powiązanych ze sobą twierdzeń.

Celem stosowania tej metody jest usystematyzowanie świeżo zdobytej wiedzy lub wizualizacja posiadanych wiadomości. Ponadto w trakcie pracy tą metodą uczniowie doskonalą zarówno umiejętności techniczne: czytanie, pisanie, rysowanie, jak i umiejętności umysłowe: planowanie, klasyfikowanie, uogólnianie.

LINIA CZASU

Linia czasu jest metodą wizualnego przedstawienia problemu w układzie linearnym. Polega ona na zaznaczaniu wydarzeń w układzie chronologicznym. Celem stosowania tej metody jest rozbudzenie wewnętrznej motywacji do działania przez poszukiwanie i dochodzenie do rozwiązań, rozwijanie umiejętności rozwiązania problemu w sposób wizualny. Zajęcia z wykorzystaniem tej oto metody przebiegają według podstawowych zasad:

1. przedstawienie problemu;

2. podział dzieci na grupy;

3. każdy uczeń przygotowuje swoją własną linię czasu dostosowaną długością do tego ile pragnie na niej przedstawić. Następnie dostarczamy dzieciom potrzebne materiały: zdjęcia, kolorowe czasopisma, z których uczniowie sami muszą wyszukać sobie interesujących ich zagadnień;

4. następnie dzieci umieszczają swe informacje na linii czasu i przystępują do omówienia swej pracy ukazując ich mocne strony.

Przykłady:

Temat: Dzieła Cypriana Kamila Norwida

Rok 1847 1848 1849 itd.

Wydarzenie Wesele. Powieść. Pompeja Niewola. Rapsod itd.

historyczne

Temat: Dzieła Leonarda Da Vinci

Rok ok. 1472 ok. 1478 ok. 1490 itd.

Wydarzenie Antyczny wojownik Głowa Młodzieńca z Dama z łasiczką itd.

historyczne kręconymi włosami

Bibliografia:

• Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom I. A-F., Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2003

• Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku. Tom II. G-Ł., Wydawnictwo Akademickie ŻAK, Warszawa 2003;

• Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, PWN, Warszawa 1988;

• Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968;

• Pedagogika. Podręcznik Akademicki., pod red. M. Godlewskiego,

• S. Krawcewicza, T. Wujka, PWN, Warszawa 1974;
  
  

Okoń W., Zarys dydaktyki ogólnej, Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych, Warszawa 1968, s. 150

Ogólne metody nauczania

kontroli i oceny

utrwalania

przekazywania

Oparte na obserwacji

Oparte na słowie

Oparte na działaniu

nieproblemowe

problemowe

Nauczanie programowane

---