Osteoporoza - choroba cywilizacyjna
Kości są tkanką, która nigdy nie jest „z siebie zadowolona” i w ciągu całego życia człowieka próbuje dostosować swoją wielkość, kształt i strukturę wewnętrzną do zmieniających się obciążeń i funkcji fizycznych ciała. Zmiany te odbywają się przez ciągłą przebudowę, podczas której następuje cząstkowe usuwanie starej kości, i tworzenie w tym miejscu nowej tkanki kostnej, zazwyczaj o innej strukturze. U osób dorosłych w ciągu roku ulega takiej normalnej fizjologicznej przebudowie 8 proc. szkieletu, co oznacza, że statystycznie każdy jego rejon zostaje odnowiony co 12 lat.
Jednym z najważniejszych, a być może najistotniejszym czynnikiem wpływającym na poprawność fizjologicznej przebudowy kośćca jest jego właściwe obciążanie mechaniczne. U osób, które z powodu przewlekłej choroby były przez pół roku skazane na leżenie w łóżku, następowało zmniejszenie masy kostnej o 25-45 proc. Gwałtowny ubytek kości występuje u kosmonautów w czasie długotrwałego lotu kosmicznego. Aby utrzymać aktywność procesów kościotwórczych niezbędne jest pulsacyjne obciążanie kości. Okazało się, że szczególnie korzystnie działają bodźce o częstości 1-10 Hz, typowe dla spaceru lub biegu.
Wskutek starzenia się, które powoduje m.in. obniżenie poziomu niektórych hormonów, zaburzenia metabolizmu i procesów wchłaniania substancji budulcowych, zmniejszenie ruchliwości fizycznej - nasila się utrata masy kostnej. Kości stają się wskutek tego kruche, podatne na złamania. Tego procesu, prowadzącego do choroby zwanej osteoporozą, nie da się całkowicie zatrzymać. Można go jednak spowolnić dzięki odpowiedniemu postępowaniu - właściwa dieta, ruch, eliminacja czynników ryzyka, takich jak alkohol, mocna kawa, papierosy - oraz stosowaniu odpowiednio dobranych witamin, mikroelementów i leków.
jest jednym ze schorzeń, które można postrzegać jako cenę za postęp cywilizacyjny. Im dłużej i im wygodniej żyjemy, tym bardziej z upływem lat nasze kości zagrożone są podstępnymi zmianami prowadzącymi do złamań przy błahych urazach.
Współczesny człowiek nie zawsze nadąża za rozwojem cywilizacji. Nasza praca wymaga coraz mniej wysiłku fizycznego, dystanse kurczą się dzięki nowym środkom transportu, telewizja i komputery zniewalają zalewem informacji i rozrywkami zastępującymi wyobraźnię, w sklepach spożywczych wzrasta ilość smakowitych produktów, zaś dzięki postępowi medycyny mamy szansę żyć dłużej i dłużej korzystać z dobrodziejstw cywilizacji. Jednym z ubocznych i niedocenianych jest fakt, że wzrasta wśród nas ilość osób chorych na osteoporozę.
Osteoporoza jest cieniem towarzyszącym rozwojowi cywilizacji
Osteoporoza i jej następstwa należą do grupy najpoważniejszych i najkosztowniejszych w leczeniu problemów zdrowotnych świata. Złamania kości charakterystyczne dla wieku podeszłego - następstwo osteoporozy są stanem bardzo groźnym. 25-30 % osób starszych ze złamaniami bliższego końca kości udowej umiera przed upływem roku od złamania. Wśród tych, które przeżyją co druga osoba zapada na ciężkie inwalidztwo wymagające stałej opieki.
W krajach wysoko rozwiniętych co czwarta kobieta powyżej 65 roku życia ma zaawansowaną osteoporozę wymagającą intensywnego leczenia. Dane szacunkowe wskazują, że w Polsce żyje 3 do 5 milionów osób o podwyższonym ryzyku złamań spowodowanym odwapnieniem kości.
Opierając się na definicji Światowej Organizacji Zdrowia (WHO) można przyjąć, że osteoporoza to układowa metaboliczna choroba szkieletu charakteryzująca się zanikiem masy kostnej, uszkodzeniami architektury kości prowadząca do zwiększonej łamliwości.
Osteoporoza bywa określona mianem „cichego złodzieja kości”. Proces powolnego odwapniania tkanki kostnej potrafi nie dawać żadnych dolegliwości. Często pierwszym objawem zaawansowania procesu jest złamanie towarzyszące banalnemu upadkowi.
Elementarna wiedza o osteoporozie pozwala identyfikować, a niekiedy i eliminować czynniki ryzyka choroby.
Każda kość zbudowana jest z istoty zbitej i istoty gąbczastej. Istota zbita przypominająca litą masę tworzy zwykle zewnętrzną formę kości, tak zwaną korówkę. Wnętrze kości wypełniają istota gąbczasta wyglądająca jak porowaty pumeks. Otwory w kości gąbczastej są zajęte przez tkankę tłuszczową bądź szpik kostny odpowiedzialny za produkcję krwinek. Długie kości mają budowę rurowatą, co zapewnia im maksymalną wytrzymałość mechaniczną przy minimalnym wykorzystaniu budulca. Badania pod mikroskopem pozwalają wykryć, ze zarówno kość zbita jak i gąbczasta zbudowane są z beleczek. Przebieg beleczek odpowiada największym obciążeniom mechanicznym oddziałującym na kość. Jeszcze mocniejsze powiększenie wykrywa, że beleczki zbudowane są z kryształów uwodnionego fosforanu wapnia zwanego hydroksyapatytem. Prócz elementów mineralnych w skład kości wchodzą białka budulcowe i wyspecjalizowane komórki.
Kości budujące nasz szkielet tylko z pozoru są niewzruszonym rusztowaniem organizmu. W rzeczywistości kość jest precyzyjnie działającym i bardzo aktywnym układem, który poza rolą mechaniczną spełnia funkcję magazynu substancji mineralnych. W obrębie kości znajduje się 90 % wapnia wchodzącego w skład ustroju. Komórki zlokalizowane w tkance kostnej wrażliwe są na bodźce hormonalne i biochemiczne i zdolne są do gospodarowania zmagazynowanymi w kościach zasobami mineralnymi w zależności od potrzeb ustroju.
Kość podlega ciągłej przebudowie, polegającej na nieprzerwanej wymianie starej tkanki kostnej na nową. Zmineralizowana kość jest „nadgryzana” przez
komórki kościogubne zwane osteoklastami. W wyniku działania osteoklastów powstają w kości jamy wypełniane następnie nową tkanką ulegającą uwapnieniu. Proces ten odbywa się dzięki komórkom kościotwórczym, czyli osteoblastom. Zarówno osteoblasty jak i osteoklasty podlegają regulacji przez rozmaite hormony. Warto wspomnieć, że jednym z najsilniejszych hamulców powstrzymujących osteoklasty przed niszczeniem kości jest prawidłowy poziom estrogenów - żeńskich hormonów płciowych.
Przeciętnie w ciągu roku przemianie ulega 5-10 % całej tkanki kostnej organizmu. Można zakładać, że szkielet człowieka podlega odnowieniu co 10 lat. Aktywność metaboliczna kości ma wpływ na wzrost, nabywanie odporności mechanicznej przez kość, procesy przebudowy po złamaniach, a także dostosowanie struktury kości do obciążeń. Niestety nie zawsze procesy likwidacji i odbudowy kości przebiegają w ścisłej równowadze. W drugiej połowie naszego życia tempo procesów kościogubnych jest wyższe niż tworzenie nowej kości. Postępujący proces odwapnienia sprawia, że pod mikroskopem kość upodabnia się do sita o coraz większych oczkach.
Warto wspomnieć, że określenie „osteoporoza” pochodzi od greckich wyrazów ”osteon” - kość i „poros” - otwór.
Kość zdrowa
Kość chora
Jak mówi definicja osteoporoza polega nie tylko na zmniejszeniu zawartości wapnia w kościach, ale również na zaburzeniach architektury. W miarę rozwoju choroby beleczki kostne szczupleją (to zjawisko w idealnych warunkach jest całkowicie odwracalne). Dochodzi również do przerywania ciągłości beleczek. Nawet najlepiej prowadzone leczenie osteoporozy nie prowadzi do odtworzenia raz przerwanej wskutek procesu chorobowego beleczki kostnej.
Co wpływa na proces utraty kości?
Proces osteoporozy zależy do licznych zjawisk fizjologicznych i związanych z wpływem środowiska zewnętrznego. Niektóre z nich zależą od naszego zachowania, na inne nie mamy wpływu. Oto lista czynników najczęściej kojarzonych z rozwojem osteoporozy:
Wiek powyżej 65 lat i płeć żeńska
Dzieciństwo i wiek młodzieńczy ( do 20 roku życia) to okres kiedy w trakcie rozwoju zwiększa się zawartość wapnia w kości. Między 20 a 40 rokiem życia kość uzyskuje szczytową gęstość - najwyższą zawartość wapnia notowaną w ciągu życia. Po tym okresie proces usuwania wapnia z kości zaczyna przeważać nad odbudową zasobów mineralnych. Zjawisko to przebiega z większą szybkością u kobiet, które przestały miesiączkować. Oblicza się, że podczas całego życia kobieta traci 35 % masy kości zbitej i połowę kości gąbczastej. Kobiety stanowią 90 % pacjentów z wykrytą osteoporozą. Najważniejsze czynniki tłumaczące większą podatność kobiet na osteoporozę to niewydolność gruczołów płciowych w fazie przekwitania i delikatniejsza niż u mężczyzn budowa ciała.
Wątła budowa i niska masa ciała
Prawdopodobieństwo rozwinięcia się osteoporozy w wieku podeszłym zależy od szczytowej masy kostnej. Wartość tę osiąganą między 20 a 40 rokiem życia można uważać za zapas wapnia z jakim stajemy wobec nieuchronnego procesu ubożenia mineralnego kości związanego z wiekiem i innymi uwarunkowaniami. Osoby cechujące się szczupłą budową, oraz te, które w dzieciństwie chorowały, były niedożywione mają mniejszy wapniowy margines bezpieczeństwa, toteż w trakcie rozwoju choroby szybciej osiągają stan odwapnienia grożący złamaniami. Szczytowa masa kostna zależy nie tylko od typu budowy ciała, ale i od aktywności fizycznej w młodości, uwarunkowań dziedzicznych. U kobiet otyłych w okresie po przekwitaniu tkanka tłuszczowa jest miejscem przemiany hormonów płciowych, przez spełnia rolę ochronną przed rozwojem osteoporozy. Problemem może być natomiast zachowanie odpowiedniej aktywności fizycznej, co również chroni przed odwapnieniem kości.
tryb życia
Czynniki genetyczne i etniczne
Obserwacje epidemiologiczne wykazują, że tendencja do osteoporozy jest związana z przynależnością rasową oraz ze skłonnościami rodzinnymi. Tendencje do bardziej nasilonego procesu odwapnienia kości mają osoby o delikatnej budowie ciała, jasnej karnacji skóry, a także te, w rodzinie których stwierdzono osteoporozę. Ryzyko osteoporozy oceniane jest wyżej, jeśli po 40 roku życia doszło do złamania na skutek niewielkiego urazu, bądź, jeśli u matki wystąpiło złamanie szyjki kości udowej.
Największa szczytowa masa kostna występuje u przedstawicieli rasy czarnej. Zjawisko to zaobserwowano w populacji zamieszkującej Stany Zjednoczone. Rasa czarna wydaje się być szczególnie chroniona przed osteoporozą. Stwierdzono, że niektóre ludy Afryki (np. przedstawiciele plemienia Bantu), mimo, że mają szczytową masę kostna niższą niż biali mieszkańcy tych samych regionów, niezwykle rzadko doznają złamań typowych dla osteoporozy. Grupą etniczną najbardziej narażoną na odwapnienie kości jest rasa żółta, np. Japończycy. Przedstawiciele rasy kaukaskiej, czyli białej znajdują się w grupie znacznego, choć mniejszego niż u rasy żółtej, zagrożenia osteoporozą.
Menopauza, zaburzenia miesiączkowania
Można się spodziewać, że u kobiety regularnie miesiączkującej stężenie estrogenów - hormonów produkowanych przez jajniki - jest prawidłowe. Estrogeny ogrywają rolę nie tylko w regulacji cyklu płciowego. Wpływają również na układ krążenia, trawienny, opóźniają powstawanie zmian otępiennych, Estrogeny stanowią niezwykle silny czynnik hamujący aktywność komórek kościogubnych. Problem u pań rozpoczyna się po przekwitaniu, kiedy w organizmie zaczyna brakować estrogenów i osteoklasty podejmują niekontrolowaną akcję usuwania wapnia z kości. Największe ryzyko osteoporozy występuje u kobiet, które przestały miesiączkować przed 45 rokiem życia, a zwłaszcza, gdy ustanie funkcji gruczołów płciowych było skutkiem operacji w obrębie narządów rodnych. Około 70 % kobiet po menopauzie traci rocznie 1 - 2 % masy kostnej. Reszta, czyli około 30% traci wapń z kości nawet 5-ciokrotnie szybciej.
Odpowiednia aktywność ruchowa jest jednym z warunków utrzymania prawidłowego uwapnienia kości. Struktura mineralna kości ma zdolność dostosowywania się do przenoszenia obciążeń. Dowodem na to zjawisko jest kierunek przebiegu beleczek kostnych w obrębie najsilniej narażonych na zgniatanie elementów szkieletu - w kręgach, w bliższych nasadach kości udowej, czy w kościach piętowych. Nacisk mechaniczny jest źródłem potencjałów piezoelektrycznych odbieranych przez kość jako sygnał w którym kierunku mają być odkładane kryształy hydroksyapatytowe wzmacniające konstrukcję kości. Niedobór ruchu, a zwłaszcza osiowych obciążeń kości nie tylko redukuje ogólną wydolność fizyczną, jest powodem spadku masy mięśniowej, ale również prowadzi do zmniejszenia odporności mechanicznej kości poprzez słabsze uwapnienia i gorsze dostosowanie mikrostruktury. Osteoporozę związaną z niedoborem ruchu najwyraźniej widać u osób przewlekle unieruchomionych w łóżku. Leżenie bez ruchu powoduje dobową utratę około 0,2% masy kostnej. Odwapnienie można stwierdzić również w kończynach, które były oszczędzane z powodu choroby lub długotrwałego unieruchomienia.
Zanik kości związany z brakiem obciążania staje się coraz częściej udziałem osób zdrowych przyzwyczajonych do siedzącego trybu życia. Aktywność fizyczna jest jednym z zaleceń kierowanych do osób starszych jako profilaktyka nie tylko osteoporozy, ale i schorzeń układu krążeniowego czy oddechowego. Ruch jednak ruchowi nie jest równy. Należy zdawać sobie sprawę, że aktywność w postaci jazdy na rowerze czy pływania, jakkolwiek świetnie rozwija mięśnie i korzystnie wpływa na serce, nie powoduje osiowych obciążeń układu szkieletowego i nie zapobiega osteoporozie. Osoby starsze nie powinny zapominać o codziennych długich przechadzkach.
Współczesny jadłospis nie zawsze odpowiada wymogom zdrowotnym. W zapobieganiu osteoporozie niezbędne jest zaopatrzenie organizmu w materiały do budowy kości, z których najważniejsze to wapń i białko. Konieczne jest również spożywanie witaminy C, witamin z grupy B oraz niezbędnej w przemianach wapnia witaminy D. W rozwoju osteoporozy dieta ma znaczenie już od okresu niemowlęcego. Epizody niedożywienia w trakcie rozwoju szkieletu owocują osiągnięciem niższej niż należna szczytowej masy kostnej. Na szczególną uwagę zasługują osoby nadmiernie odchudzające się w wieku nastoletnim. Niedobory odżywcze idące w parze z niedoborem masy ciała stwarzają podwójną przeszkodę przed prawidłowym rozwojem kości. Pierwszym powodem jest niedobór wapnia, drugim - niska masa ciała będąca przyczyną niewystarczających obciążeń osiowych szkieletu, które są ważnym czynnikiem stymulującym rozwój i prawidłowe uwapnienie kości. Nadmierne odchudzanie może prowadzić również do zaburzeń miesiączkowania, które uważane są za największego sprzymierzeńca osteoporozy.
Spośród całkowitego wapnia dostarczonego do organizmu wraz z posiłkami tylko 40 % podlega wchłonięciu. Czynnikiem nieodzownym do prawidłowego wchłaniania wapnia jest witamina D. Przynajmniej część prekursora witaminy D produkowana jest przez bakterie zamieszkujące przewód pokarmowy człowieka. Metabolizm witaminy D zależy od prawidłowej funkcji wątroby, nerek, a także dostatecznej ekspozycji na światło słoneczne. W skórze pod wpływem promieniowania ultrafioletowego następuje proces przemiany jednego z prekursorów w aktywną formę witaminy D. We wchłanianiu wapnia rolę odgrywa również właściwe spożycie magnezu i cynku.
Na rozwój osteoporozy może mieć wpływ konsumpcja dużych ilości kawy lub innych produktów bogatych w kofeinę. Kofeina powoduje zwiększone wydalanie wapnia z moczem. Innym „wrogiem” wapnia są fosforany stosowane jako konserwanty w przemyśle spożywczym. Zjedzenie produktu w którego skład wchodzą substancje określane są jako E 338, E339, E340, E341 i E350, będzie powodować przejściowe zaburzenia wchłaniania wapnia. Fosforany łączą się z wapniem w nierozpuszczalne sole, które nie są przyswajane przez śluzówkę jelita. Wiele uwagi poświęcono szkodliwemu wpływowi alkoholu na stopień mineralizacji kości. Alkohol spożywany w nadmiarze prowadzi do uszkodzenia komórek kościotwórczych i utrudnia przemiany witaminy D.
Nałogowe palenie papierosów wpływa na przemiany zachodzące w kościach na wiele sposobów. U kobiet palenie powoduje zaburzenia w działaniu hormonów płciowych. Zmniejszenie produkcji estrogenów stymuluje do działania komórki kościogubne. Nałóg tytoniowy może nawet o parę lat przyspieszyć nadejście przekwitania. Palacze są zwykle szczuplejsi i lżejsi od osób niepalących, zaś niska masa ciała wiąże się z podwyższonym ryzykiem złamań osteoporotycznych. Dym papierosowy zawiera kadm - jeden z metali ciężkich, który przedostawszy się do organizmu zaburza prawidłową strukturę kości.
Niedostateczna ekspozycja na światło słoneczne
Osteoporoza jest chorobą związaną z przemianami witaminy D. Nie wystarczy spożywanie pokarmów bogatych w jej prekursory (substancje budulcowe). Do przejścia witaminy D w postać aktywną niezbędne jest przebywanie na słońcu. Z tego względu np. krzywica, popularna choroba wieku dziecięcego polegająca na niedoborze witaminy D częściej jest spotykana wśród dzieci urodzonych jesienią niż wiosną. W Europie Zachodniej notuje się zależność częstości złamań szyjki kości udowej od szerokości geograficznej. W Szwecji i Norwegii roczna zachorowalność na to powikłanie osteoporozy przekracza 400 przypadków na 10 tysięcy kobiet powyżej 50 roku życia, podczas gdy w krajach śródziemnomorskich częstość ta jest czterokrotnie niższa. Badania przeprowadzone w krajach skandynawskich dowiodły istnienia zależności gęstości mineralnej kości od pory roku. Masa kostna stwierdzana zimą okazywała się niższa o około 2,5 % od wartości wykazywanych latem.
Zanieczyszczenie środowiska
Występujące w glebie, w wodzie oraz pyłach przemysłowych metale ciężkie wchłaniają się do organizmu przez płuca i przewód pokarmowy. Do najbardziej szkodliwych należą ołów, rtęć i kadm. Powodują uszkodzenie wielu tkanek - szpiku kostnego, mózgu, wątroby i nerek. Ołów gromadzi się kościach wbudowując się w miejsce wapnia i tworząc trwałe połączenia. Efektem jest osłabienie struktury kości.
Choroby prowadzące do utraty masy kostnej
W przebiegu wielu schorzeń dochodzi do patologicznego odwapnienia kości. Powikłanie takie określa się mianem osteoporozy wtórnej. Niekiedy przyjmuje ona formę uogólnioną, a kiedy indziej prowadzi do wielomiejscowego ogniskowego odwapnienia, jak w przypadku nowotworów.
Przykłady chorób powodujących osteoporozę wtórną:
niewydolność gruczołów płciowych (u kobiet i u mężczyzn)
nadczynność kory nadnerczy
przerzuty nowotworowe do kości
przebyta resekcja żołądka lub jelit
każda choroba wymagająca unieruchomienia
Odwapnienie kości, niekiedy ciężkie, bo prowadzące do złamań kompresyjnych kręgosłupa może występować w czasie ciąży. Prawdopodobną przyczyną są wahania poziomu witaminy D. Po porodzie dochodzi zazwyczaj do szybkiego powrotu prawidłowej gęstości kości.
Zły stan zdrowia może wpływać na stan kości także za pośrednictwem leków zażywanych z powodu choroby. Wiele środków farmaceutycznych posiada niepożądane działanie w postaci odwapnienia kości. Najsilniejszy efekt w postaci osteoporozy występuje po przewlekłym stosowaniu sterydów - leków hormonalnych stosowanych w między innymi w schorzeniach reumatoidalnych, które same prowadzą do odwapnienia. Niektóre produkty farmakologiczne sprzedawane bez recepty są nadużywane. Dobrym przykładem są związki glinu stosowane osłonowo w przypadku nadkwaśności żołądka. Glin wbudowuje się do kości uniemożliwiając właściwy wzrost kryształów hydoksyapatytowych. Osoby często zażywające leki osłonowe przeciw nadkwaśności powinny korzystać z preparatów, w których związki glinu zastąpione są związkami magnezu lub powstrzymać się od spożywania owoców cytrusowych. Cytryny, pomarańcze, grapefruity zawierają kwasy zwielokrotniające tempo przyswajania glinu z przewodu pokarmowego.
Leki przyspieszające proces odwapniania kości:
Sterydowe leki przeciwzapalne
Leki przeciwzakrzepowe: heparyny
Leki moczopędne: furosemid
Leki stosowane w nadkwaśności żołądka zawierające glin
Leki przeciwdrgawkowe: barbiturany, fenytoina
Czy osteoporoza może występować u mężczyzn?
Osteoporoza, chociaż rozpoznawana u mężczyzn sporadycznie jest chorobą obu płci. Mężczyźni chronieni są przez wyższą szczytowa masę kostną. Przeciętna długość życia mężczyzn jest niższa niż kobiety. Mężczyźni rzadziej więc dożywają później starości, kiedy to objawy osteoporozy widoczne są najbardziej jaskrawo. Utrata masy kostnej u mężczyzn rozpoczyna się po 40 roku życia. Chociaż nie wykazuje ona takiego natężenia co u kobiet, to jednak w trakcie całego życia mężczyzna może utracić nawet 45 % masy kości gąbczastej. Silny wpływ na tempo utraty masy kostnej u mężczyzn może mieć palenie tytoniu, nadmierne spożycie alkoholu, nieprawidłowa dieta i brak aktywności fizycznej. Wszystkie wymienione czynniki ryzyka bardziej zagrażają szczupłym mężczyzn. Zjawiskiem o dużym znaczeniu w rozwoju osteoporozy u mężczyzn jest tak zwana andropauza, czyli męskie przekwitanie. Około 65 roku życia u panów ujawnia się postępująca niewydolność gruczołów płciowych. Testosteron - męski hormon płciowy wywiera działanie chroniące kość. Pierwszymi objawami niedoboru tego hormonu są zaburzenia potencji i łatwe męczenie się. Andropauza nie wywiera jednak tak silnego wpływu na przyspieszenie osteoporozy jak menopauza u kobiet.
|