|
|
|
Jedną z metod pomocy psychologicznej czy pedagogicznej jest biblioterapia. Termin ten w literaturze przedmiotu jest bardzo różnie ujmowany, co przyczynia się do jego niejednoznaczności i tym samym utrudnia precyzyjne określenie roli. Możemy wyodrębnić trzy główne sposoby definiowania biblioterapii:
Definicje biblioterapii bardzo ogólnie opisują cele, którym ma służyć ta metoda. Proponuję zdefiniować biblioterapię inaczej, a mianowicie jako metodę psychoterapeutyczną, która ma za zadanie poprzez literaturę wzmocnić i wzbogacić zasoby osobiste jednostki lub je zmodyfikować, skorygować oraz obniżyć nieprzyjemne napięcie emocjonalne. Takie ujęcie umożliwia percepcję biblioterapii jako metody wspierającej proces leczenia czy rozwoju, a jednocześnie wskazuje na jej rolę w terapii. Główne zasoby osobiste według G. Bishopa to: poczucie kontroli, niektóre cechy osobowości (np. optymizm, rozbudowana hierarchia ról społecznych, poczucie własnej wartości) i relacje społeczne[7]. W procesie radzenia sobie z trudnymi sytuacjami zasoby osobiste determinują odporność i sprzyjają wypracowaniu efektywnych sposobów radzenia sobie. Zasoby osobiste w ujęciu A. Brzezińskiej to takie umiętności, które powodują możliwości działania jednostki w różnych sytuacjach[8]. Zasoby osobiste, które można zbudować poprzez literaturę, dotyczą obrazu siebie i świata oraz sposobów redukcji przykrego napięcia emocjonalnego, które są strategiami poznawczymi. Pojęcie wspierania rozumiem za I. Obuchowską jako stwarzanie odpowiednich dla tego rozwoju warunków, czyli umożliwianie gromadzenia korzystnych doświadczeń[9]. Rozumiejąc rozwój jako przekształcanie uprzednich doświadczeń pod wpływem nowych można stwierdzić, że wspieranie pacjenta poprzez biblioterapię polegałoby na rozwijaniu i wzmacnianiu jego zasobów. Natomiast korygowanie, modyfikowanie posiadanych zasobów oraz obniżanie przykrego napięcia poprzez literaturę byłoby terapią. Oczywiście w praktyce procesy te występują najczęściej nierozłącznie. To rozróżnienie jest jednak bardzo ważne dla rozumienia funkcji biblioterapii. Wspieranie w rozwoju poprzez literaturę to pomoc w budowaniu korzystnego dla jednostki doświadczenia dotyczącego gromadzenia wiedzy o świecie (przygotowywanie do sytuacji trudnych emocjonalnie, racjonalizowanie ich itp.) i kształtowania właściwego (pozytywnego, adekwatnego, optymistycznego) obrazu siebie. Budowanie obrazu siebie poprzez literaturę to między innymi odkrywanie siebie; swoich walorów i słabych stron, tym samym lepsze rozumienie, także kreowanie siebie, budowanie optymizmu, empatii. Ten rodzaj oddziaływania biblioterapeutycznego sprzyja także lepszemu rozumieniu innych, kształtowaniu adekwatnego obrazu świata. Biblioterapia może także oddziaływać leczniczo, redukując negatywne napięcie emocjonalne oraz poprzez korekcję i modyfikację kształtować nowy, właściwy (pozytywny, optymistyczny, adekwatny) obraz własnej osoby i konstruktywny obraz świata. Reasumując, możemy powiedzieć, że biblioterapia jest metodą psychoterapeutyczną, która poprzez literaturę buduje lub odbudowuje zasoby osobiste; obraz siebie i świata oraz redukuje przykre napięcie emocjonalne. Mechanizmy psychologiczne, determinujące proces zachodzących zmian, to głównie mechanizmy poznawcze i behawioralne (budowanie schematów poznawczych - obrazu świata i siebie) oraz identyfikacja i naśladownictwo, przewarunkowanie i habituacja. Relacja między czytelnikiem a książką jest jednokierunkowa, co nie znaczy, że relacja ta nie jest dynamiczna. W książce zawartych jest wiele treści, dziecko czy dorosły wybiera te, które jest w stanie przyjąć, dokonać ich recepcji. Część z nich potrafi zwerbalizować i w świadomy sposób uzewnętrznić, a część pozostaje niezwerbalizowana, ale dociera do dziecka poprzez metafory, symbole, kreowaną atmosferę emocjonalną. Treści przyswajane są w różnym stopniu, niektóre pozostają poza jego świadomą, czyli zwerbalizowaną recepcją. W przyszłości mogą one być łatwiej odkrywane i uświadamiane, ponieważ istnieją już w formie niezwerbalizowanej. Dziecko, tak jak i dorosły, może stopniowo odkrywać coraz to nowe myśli czy przesłania autora, wiele razy do nich wracać, przepracowywać (odtwarzać w zabawach, wyobrażeniach czy marzeniach), utrwalać. Wykreowany poprzez książkę świat często poznawany jest wiele razy, staje się znany, a przez to bezpieczny, dający wytchnienie, uspokojenie, możliwość przeżywania różnych sytuacji w poczuciu bezpieczeństwa. Czytelnik, wielokrotnie czytając ten sam utwór, często ma wrażenie, że to on sprawuje kontrolę nad tym, co się wydarzy. W świecie chaosu, zmiennych wymagań, często nierealistycznych oczekiwań świat książki jawi się jako stały, bezpieczny, kontrolowany. Sprzyja to również recepcji coraz to nowych jego treści. Stabilność służy również redukcji napięć, ekspresji emocji, przepracowaniu ich. Czytelnik kreuje bohatera w oparciu o sugestie autora, ale ten obraz wyobrażeniowy jest jego samodzielnym wytworem, nadając postaciom tożsamość wchodzi z nimi w interakcje. Doświadcza ich tak, jak innych ludzi w realnym życiu, w kontaktach interpersonalnych, co sprzyja występowaniu uczenia się w oparciu o naśladownictwo i identyfikację. Mechanizmów odpowiedzialnych za ten proces należy szukać w konflikcie centracji doświadczanych przez podmiot w trakcie interakcji[11]. Natrafiając na inny punkt widzenia w procesie wspólnego rozwiązywania problemów, dziecko zmuszone jest do skoordynowania swego punktu widzenia z punktem widzenia partnera[12]. W konsekwencji może to prowadzić do nowej restrukturalizacji wiedzy i nowych sposobów zachowań, powstałych w wyniku przyjęcia punktu widzenia innej osoby, w tym przypadku bohatera literackiego. Interakcja pobudza rozwój poznawczy poprzez facylitację uwewnętrzniania nowych sposobów myślenia, odczuwania i zachowania, które później mogą być przyjęte jako własne. Interakcje społeczne czy z bohaterem książkowym pełnią podobną rolę. Dzięki temu procesowi od bycia regulowanym jednostka przechodzi do samoregulacji, ponieważ modeluje zachowania podobne, ale nie takie same, jak u bohatera. Czynnikami facylitującymi ten proces są:
Bajkoterapia jest ważną metodą wspierania i oddziaływania terapeutycznego we wczesnych okresach rozwoju dziecka. Może pomóc w efektywnym radzeniu sobie z sytuacjami trudnymi. Sytuacje te to np. sytuacje zagrożenia, przeciążenia, bólu, deprywacji czy frustracji. Sytuacje trudne, które często wywołują lęk, są nierozerwalne z nabywaniem przez dziecko doświadczeń. To np. pierwsze dni pobytu dziecka w przedszkolu, szkole, sytuacje kompromitacji, pobyt w szpitalu, śmierć ulubionego zwierzątka, pojawienie się nowego dziecka w rodzinie, niepowodzenia szkolne i wiele innych. Małe dziecko takiej pomocy potrzebuje z wielu powodów. Silne emocje, jakich doznaje, jak fala zalewają je i prowadzą do zachowań, które budzą dezaprobatę otoczenia i są nieakceptowane przez samo dziecko, które często dokonuje ich projekcji na inne osoby. Nie zna słów określających stany emocjonalne, nie rozumie ani tych sytuacji, ani siebie. Nie potrafi zwrócić się do dorosłych o tak potrzebne wsparcie. Nie zna strategii radzenia sobie, tkwi zatem w pułapce własnych negatywnych emocji.
Dziecko w toku swego rozwoju musi rozwiązywać trudne sytuacje, ale tylko wtedy buduje korzystne doświadczenie, jeśli potrafi sobie z nimi poradzić, rozwiąże je, pozytywnie zaadaptuje się. W przeciwnym wypadku unika rozwiązywania trudnych sytuacji, które sygnalizują porażkę, co sprzyja kształtowaniu się patologicznych strategii radzenia sobie. Wspieranie poprzez bajki terapeutyczne (psychoedukacyjne i psychoterapeutyczne) polega na wzbogacaniu wiedzy dziecka o sobie i świecie. Terapia poprzez bajki terapeutyczne ma na celu redukcję napięcia i odbudowanie obrazu siebie i świata. Treść bajek terapeutycznych koncentruje się wokół sytuacji emocjonalnie trudnych, które to zdarzają się w toku rozwoju dziecka. Stres rozumiem za R. Lazarusem jako określoną relację między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez tę osobę jako obciążająca jej zasoby, zagrażająca jej dobrostanowi[14]]. Lęk u dzieci wynika:
Bajki psychoedukacyjne są dość krótkimi utworami. Wspieranie polega na dostarczeniu dziecku nowej wiedzy, dotyczącej głównie strategii poznawczych, mających ograniczyć negatywne skutki stresujących sytuacji. Bajki psychoedukacyjne oddziałują na procesy poznawcze poprzez:
Bajki te wspierają rozwój dziecka, wzbogacając jego wiedzę, przedstawiają inny sposób myślenia, odczuwania i działania. Użycie metafor i symboli pozwala na samodzielne ich odkrywanie i odnoszenie do własnych doświadczeń. Bajki te konkretyzują emocje, przypisując je określonym zdarzeniom, stymulują empatię, obrazują, jak ważne są właściwe relacje z innymi. W terapii mają za zadanie umożliwić zmianę orientacji poznawczej problemu, czyli zmodyfikować, skorygować sposób myślenia, odczuwania i tym samym działania. Bajki psychoterapeutyczne mają za zadanie dać inne wzory myślenia, odczuwania i działania, umożliwić kontrolę poznawczą (czyli wzbogacić zasoby tak jak wspomniane wyżej bajki psychoedukacyjne), również dać wsparcie emocjonalne i skompensować niezaspokojone potrzeby. Wspieranie emocjonalne w tych bajkach polega na:
Wspieranie emocjonalne pomaga odbudować pozytywną samoocenę poprzez doświadczenie, że inni podobnie postępują, obniżyć napięcie emocjonalne poprzez ekspresję emocjonalną, doraźnie poprawić samopoczucie. Zastępcze zaspokojenie potrzeb (bezpieczeństwa, miłości, przynależności, uznania) redukuje przykre napięcie emocjonalne, facylituje odbudowanie:
Bajki te wspierają dziecko w rozwoju, a także mogą służyć terapii, modyfikacji, korekcie obrazu siebie, świata i redukcji przykrego napięcia emocjonalnego. Bajka psychoterapeutyczna pomaga zbudować poczucie skuteczności lub odbudować je, bo daje wiedzę o rzeczywistości, o sytuacjach trudnych i obrazuje skuteczne sposoby radzenia sobie. Przygotowuje, oswajając z nimi, umożliwia ekspresję uczuć i zastępcze doświadczenie sukcesu. Jest sposobem na wzmacnianie dziecka poprzez budowanie jego zasobów osobistych, kompensując braki wpływa na kształtowanie poczucia własnej wartości. Niezaspokojona potrzeba bezpieczeństwa wyzwala często lęk przed ciemnością, pożarciem przez dzikie zwierzęta itp. W bajce kompensacja polega na zbudowaniu poczucia, że ktoś jest zawsze gotowy do pomocy, ktoś, kto czuwa i nie pozwoli zrobić krzywdy lub wyposaża dziecko w niezniszczalność, obdarza mocą itp. Niezaspokojona potrzeba miłości i przynależności rodzi lęk przed porzuceniem, odrzuceniem, i dlatego bohater otrzymuje ją, jest wart miłości. Przy niezaspokojonej potrzebie uznania rodzi się poczucie mniejszej wartości, powstanie tego lęku facylituje niezaspokojona miłość czy brak poczucia przynależności. Dlatego bohater nie jest bez skazy, a nawet być nie powinien, ale dokonuje takich czynów, które pozwalają mu zdobyć szacunek i podziw. Bajki psychoedukacyjne głównie wspierają dziecko, a psychoterapeutyczne odnoszą się również do niezaspokojonych potrzeb i niskiej samooceny, próbując skompensować, zmodyfikować, skorygować czy odbudować obraz własnej osoby. Uogólniając, możemy stwierdzić, że bajkoterapia jest rodzajem biblioterapii, jej adresatem są małe dzieci (wiek przedszkolny i młodszoszkolny), a tworzywem oddziałującym - bajki terapeutyczne, a także inna literatura dziecięca, która realizuje cele wspierania lub terapii, tzn. pomaga w zmianie poznawczej postrzeganego problemu, umożliwia ekspresję uczuć, sprzyja odbudowaniu obrazu siebie, zastępczo zaspokaja potrzeby. Bajki terapeutyczne, podobnie jak i inna literatura, są niedyrektywną formą pomocy, są pomaganiem samemu sobie. Opowiadanie jest propozycją, którą dziecko przyjmie lub odrzuci. Odziaływanie terapeutyczne poprzez literaturę polega na dostarczeniu wiedzy pozwalającej na zmianę orientacji poznawczej problemu, a więc np. zapoznanie ze strategią poznawczą, mogącą ograniczyć negatywne skutki trudnej emocjonalnie sytuacji[10]. Poza tym literatura umożliwia ekspresję emocji (wyrzucenie z siebie zalegających uczuć), ich rozładowanie, odbudowanie nadziei, optymizmu, tym samym sprzyja również odraczaniu gratyfikacji oraz zastępczej kompensacji niezaspokojonych potrzeb. W artykule tym pominięto aspekty nawiązywania i wzmacniania więzów, jakie powstają we wzajemnych relacjach między opowiadającym czy czytającym opowiadania rodzicem, nauczycielem a dzieckiem; skoncentrowano się wyłącznie na roli książki w biblioterapii, zgodnie z zaprezentowanym poglądem. Przypisy [1] BORECKA, I. Biblioterapeuta w poszukiwaniu tożsamości zawodowej. Wrocław 1997, s. 121. [2] TOMASIK, E. Czytelnictwo i biblioterapia w pedagogice specjalnej. Warszawa 1994, s. 13. [3] KOZAKIEWICZ, W. Biblioterapia w teorii i praktyce. Przegląd Biblioteczny 1977, R. 45, nr 1, s. 41. [4] KROTOCHVIL, S. Psychoterapia. Warszawa 1974. [5] CWYNAR, S. Biblioterapia. In Szpitalnictwo Polskie. T. 16, 1972. [6] PARDECK, J. T., PARDECK, J. A. za Nola Kortner Aiex. Biblioterapia. Biblioterapeuta 4(20), Wrocław 2002. [7] BISHOP, G. D. Psychologia zdrowia. Wrocław: Wyd. Astrum, 2000, s. 212. [8] BRZEZIŃSKA. A. Pomoc dzieciom z grupy ryzyka. Remedium, grudzień 2002, s. 42. [9] OBUCHOWSKA, I. Wspomaganie rozwoju emocjonalnego: refleksje i propozycje. In Wspomaganie rozwoju. Psychostymulacja. Psychokorekcja. Bydgoszcz: Wyd. Uczelniane Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Bydgoszczy, 1997, s. 35. [10] BISHOP, G. D. Psychologia zdrowia, s. 221. [11] BRZEZIŃSKA, A., LUTOMSKI, G. (red.). Dziecko w świecie ludzi i przedmiotów. Poznań: Wyd. Zysk i s-ka, 1994, s. 178. [12] Tamże. [13] OBUCHOWSKI, K. Psychologia dążeń ludzkich. Warszawa: PWN, 1983. [14] STRELAU, J. (red.). Psychologia. Podręcznik akademicki. T. 3, s. 470. [15] MOLICKA, M. Bajkoterapia. O lękach dzieci i nowej metodzie terapii. Media Rodzina 2002. Streszczenie Maria Molicka Bajkoterapia jako rodzaj biblioterapii w procesie wspierania i terapii
W artykule przedstawiono różne sposoby definiowania biblioterapii oraz zaproponowano nowe jej ujęcie, a mianowicie jako metodę psychoterapeutyczną, której celem jest wzmacnianie i wzbogacanie zasobów osobistych jednostki, korygowanie, modyfikowanie obrazu siebie i świata oraz obniżanie negatywnego napięcia emocjonalnego poprzez literaturę. Summary: Fairy tales therapy as a kind of bibliotherapy
This article attempts to redefine bibliotherapy of which there are two necessary elements: First- the support which it can give in building self images and world perspectives, Second- the therapeutic value in reducing negative emotions, while rebuilding self image and world perspectives. |
|
- Spis treści - Poprzedni - Następny
(C) 2004 EBIB
Bajkoterapia jako rodzaj biblioterapii w procesie wspierania i terapii / Maria Molicka // W:Biblioterapia w bibliotekach. Zakres, formy, metody : Wrocław 10 - 11 października 2003. - Dane tekstowe. - [Warszawa] : Stowarzyszenie Bibliotekarzy Polskich, K[omisja] W[ydawnictw] E[lektronicznych], Redakcja "Elektronicznej Biblioteki", 2004. - (EBIB Materiały konferencyjne nr 8). -
Tryb dostępu : http://ebib.oss.wroc.pl/matkonf/wroclaw/molicka.php . - Biblioterapia w bibliotekach. Zakres, formy, metody - ISBN 83-915689-7-0
Wyszukiwarka