POLITECHNIKA OPOLSKA
WYDZIAŁ: ZARZĄDZANIE I INŻYNIERIA PRODUKCJI
KIERUNEK: ZARZĄDZANIE
Temat : Forma monopolizacji rynku ze szczególnym uwzględnieniem karteli międzynarodowych
Monopolizacja rynku
Definicja monopolu zmieniała się wraz z czasem, natomiast skrócona definicji monopolu zawsze zakłada, że jest to „struktura rynkowa” polegająca na występowaniu na rynku określonego produktu (lub grupy produktów) tylko jednego dostawcy, który tym samym kontroluje jego podaż i ceny, przy jednoczesnym występowaniu wielu faktycznych i potencjalnych nabywców. W definicjach dodaje się często także dodatkowy warunek - brak substytutów produktu warunek ten nie zawsze zostaje spełniony. Substytutem ropy naftowej, w znacznym zakresie zastosowań, jest gaz i węgiel. Nie oznacza to jednak, że zorganizowani w OPEC posiadacze złóż naftowych nie korzystają z wielu przywilejów pozycji monopolistycznej. Trzeba też zwrócić uwagę, że zbyt często monopole kojarzą się z wielkim firmami o krajowym lub światowym zasięgu działania. Ale monopolistyczną pozycję lokalną maja przecież także przedsiębiorstwa transportu miejskiego, oczyszczalnie ścieków, wysypiska śmieci, itp. Na rynku środków produkcji występuje też niekiedy „odwrócony monopol” polegający na tym, że jeden wielki nabywca określonego towaru jest jedynym „twórcą popytu”, kupuje go od wielu dostawców i tym samym także może dyktować ceny i poziom produkcji.
2. Przyczyny powstawania monopolu
Wyodrębnia się, więc przede wszystkim grupę monopoli naturalnych, związanych z
posiadaniem przez określoną firmę, organizację lub kraj jedynych, albo decydująco
największych, złóż określonych surowców, względnie dysponowania unikalnymi
warunkami geograficzno - klimatycznymi pozwalającymi np. na uprawianie określonych
rodzajów turystyki i sportu w sposób daleko bardziej interesujący, niż w innych
regionach. Takie unikalne warunki ma np. Egipt w basenie Morza Czerwonego, który
relatywnie szybko ocenił swoją przewagę w tym zakresie i dynamicznie rozwija bazę
turystyczno wypoczynkową, chroniąc jednocześnie środowisko naturalne tego akwenu.
Drugą grupę monopoli tworzą organizacje i firmy - twórcy i posiadacze unikalnych
i z reguły opatentowanych rozwiązań konstrukcyjno - technologicznych. Dopóki
konkurencyjne firmy i współpracujący z nimi naukowcy nie „wymyślą” czegoś bardziej
nowoczesnego, funkcjonalnego, oszczędnego lub mniej kosztownego, a następnie
pokonają bariery wprowadzenia tego na rynek - posiadacze dotychczasowych rozwiązań
mogą dyktować ceny i warunki współpracy z nabywcami. W tej grupie monopoli
najbardziej znany jest przykład Microsoftu i jego wieloletniego sporu z administracją USA
i Komisją Europejską. Microsoft ma ok. 90% rynku operacyjnego oprogramowania
komputerowego. Mimo nałożenia kary w wysokości pół miliarda dolarów, organizacja
skutecznie broni się przed jej uiszczeniem, a także przed administracyjnymi próbami
podziału na kilka mniejszych firm. Problem tkwi m.in. w tym, że szacunki udziału w
danym rynku nie są precyzyjne i można je podważać, oraz w słusznym twierdzeniu
obrońców firmy, że nikt i nikomu nie broni skonstruowania lepszego oprogramowania i
wprowadzenia go na rynek. Dokonała tego zresztą np. firma Apple, producent
komputerów rozszerzający swą ofertę o własne oprogramowanie, ale bariera
psychologiczna potencjalnych nabywców, oparta o wieloletnie zaufanie do systemu
Windows Microsoftu, jest tak silna, że konkurencja z trudem walczy o każdy procent udziału w rynku.
W końcu trzecia grupa monopoli powstaje z inicjatywy państw, które mogą
określoną działalność - z reguły przynoszącą wysokie dochody lub istotną z punktu
widzenia obronności lub niezależności ekonomicznej - uznać za pozostającą w
wyłącznej dyspozycji państwowych lub państwowo - prywatnych organizacji. W Polsce
mieliśmy w okresie międzywojennym i po II Wojnie Światowej zwyczajowe, (co
częściowo podkreślano w nazwach), nieformalne a także formalnie usankcjonowane,
monopole państwowe lub wspierane przez państwo: Loteryjny, Spirytusowy, Tytoniowy,
Solny, Cukrowy, ale także np. Totalizator Sportowy, Poczta Polska, PKP i utrzymujące
obecnie znaczną część odpowiednich segmentów rynku - jak Telekomunikacja Polska w
zakresie telefonii stacjonarnej czy Orlen w zakresie przetwórstwa ropy naftowej.
3. Konkurencja monopolistyczna a wymiana
Rynki są doskonale konkurencyjne, gdy każda firma jest dostatecznie mała relatywnie do rynku, aby uznać się za taką, która nie może sama wpływać na cenę uzyskiwaną za swą produkcję. Jeżeli występują korzyści ze skali na poziomie firmy, to konkurencja doskonała załamuje się. Wielkie firmy maja przewagę nad małymi i w końcu w danej gałęzi będą dominować tylko jedna lub kilka firm. Tak więc korzyści prowadzą zwykle do jakieś formy konkurencji niedoskonałej. Konkurencja nie doskonała może przybierać kilka form. Najprostszą z nich jest czysty monopol: tylko jedna firma wytwarza dany produkt. Bardziej złożony jest oligopol: kilka firm wytwarza dany produkt i zostają one wciągnięte w zagmatwany układ rywalizacji i kooperacji.
Główną ideą konkurencji monopolistycznej jest to, że każda firma w pewnej gałęzi przemysłu produkuje dobro, które w odczuciu konsumentów różni się od dóbr wytwarzanych przez firmy konkurencyjne. W rezultacie każda firma jest monopolistą wytwarzającym dobra jedyne w swoim rodzaju i decyduje o cenach w taki sposób, jakby był monopolistą w zwykłym znaczeniu tego słowa. Gdyby jednak firmy w danej gałęzi chciały otrzymywać nadmierne zyski, to do tej dziedziny wkroczyli by nowi partnerzy. Oferując produkty alternatywne, ci nowi partnerzy odciągaliby popyt od działających już firm, redukując tym samym ich zysk. W rezultacie ich obszar działania stałby się ograniczony, a zysk spadłby. Ukształtowałaby się dziedzina przemysłu składająca się z pewnej liczby małych monopolistów, z których żaden nie otrzymywałby zysków monopolowych.
4. Wpływ wielkości rynku na konkurencję monopolistyczną
Jednym z rezultatów wymiany międzynarodowej jest stworzenie rynku światowego większego niż jakikolwiek rynek krajowy. Zakładając że wielkość rynku wzrasta, powodem jest wzrost liczby ludności lub dochodu na 1 mieszkańca. Efektem będzie wzrost popytu, jaki napotka każda indywidualna firma. To spowoduje wzrost zysków, co z kolei doprowadzi do wejścia na rynek nowych firm, przemieszczając krzywą popytu odpowiadającą każdej firmie na lewo, aż wyeliminowane zostaną zyski monopolowe. Tak więc wzrost rozmiarów rynku doprowadzi do wzrostu rozmiaru firm ( a tym samym wzrost liczby produktów z pośród których konsumenci mogą wybierać).
Jednakże zazwyczaj sprawa na tym się nie kończy. Gdy wzrasta liczba produktów każdy konsument ma możliwość wyboru między wzrastającą liczbą dobrych substytutów. Spowoduje to, że popyt na każdy indywidualny produkt stanie się bardziej wrażliwy na cenę: im więcej pojawi się możliwości, tym chętniej konsumenci będą dokonywać wyboru, gdy zmieni się cena jednego z produktów. Krzywa popytu zatem nie przesunie się nie tylko na lewo, lecz także ulegnie spłaszczeniu. Dzięki większemu rynkowi konsumenci zyskują podwójnie, mają większy wybór ponieważ dostępna jest większa liczba produktów, i dzięki temu płacą niższą cenę, firmy wytwarzają większą liczbę produktów i koszty przeciętne są niższe. Korzyści wynikają z większego rynku stanowią dodatkowe źródła korzyści z wymiany międzynarodowej, obok tych które wynikają z przewagi konkurencyjnej.
5. Model wymiany w warunkach konkurencji monopolistycznej
Wyobrażając sobie obecną gospodarkę światową składającą się znowu z kraju i zagranicy. Każdy z tych podmiotów ma dwa czynniki produkcji: kapitał i pracę. Zakładamy, że kraj ma wyższą ogólną relację kapitału do pracy niż zagranica, tzn. że jest zasobny w kapitał. Załóżmy że są dwie dziedziny wytwarzania: produktów przemysłowych oraz żywności przy czym wytwórczość przemysłowa jest bardzo kapitałochłonna. Zakładamy iż przemysł nie jest doskonale konkurencyjny w zakresie wytwarzania homogenicznych produktów. Jest on przemysłem monopolistycznie konkurencyjnym, w którym pewna liczba firm wytwarza produkty zróżnicowane. Ze względu na korzyści ze skali żaden kraj nie jest w stanie sam wytwarzać pełnego asortymentu produktów, w ten sposób chociaż oba kraje mogą produkować produkty przemysłowe, będą one wytwarzały różne rzeczy. Z tego wynika ważna różnica w strukturze handlu. Różnice te można najlepiej dostrzec zadając pytania co by było gdyby sektor przemysłowy nie podlegałby konkurencji monopolistycznej. Gdy sektor przemysłowy nie wytwarza produktów zróżnicowanych, to jak wyglądałaby struktura wymiany. Ponieważ kraj jest obfity w kapitał a sektor przemysłowy jest kapitałochłonny kraj miałby większą relatywną podaż produktów przemysłowych i dlatego mógłby je eksportować, a importowałby żywność. Obrazowo wymiany można scharakteryzować struktura wymiany przy braku zróżnicowania produktów.
Kraj
Zagranica
Produkty przemysłowe Żywność
Kraj eksportuje produkty przemysłowe, ale ich nie importuje, ale importuje żywność i jej nie eksportuje.
Zakładamy teraz że przemysł jest sektorem o konkurencji monopolistycznej tzn. firmy wytwarzają produkty zróżnicowane. Nadal jest prawdą, że kraj będzie eksporterem netto produktów przemysłowych, a importerem żywności. Jednakże firmy zagranicy będą wytwarzać produkty przemysłowe różne od tych, które wytwarzają firmy w kraju. Niektórzy konsumenci w kraju będą preferować odmienne produkty z zagranicy, a więc kraj mimo tego że będzie importował nadwyżkę w handlu produktami przemysłowymi, ale również eksportował produkty z zagranicy. Obraz wymiany wygląda jak struktura wymiany przy zróżnicowanych produktach.
Produkty przemysłowe żywność
Kraj
Wymiana międzygałęziowa
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
Wymiana wewnątrzgałęziowa
Zagranica
Kraj zarówno eksportuje, jak i importuje produkty przemysłowe. Wymiana dwukierunkowa produktów przemysłowych nazywane jest wymianą wewnątrz przemysłową (wewnątrzgałęziowa). Pozostała część produktów przemysłowych, wymieniana na produkty żywnościowe, stanowi wymianę między przemysłową (międzygałęziową). Będzie to dwukierunkowa wymiana wewnątrz sektora przemysłowego. Możemy mówić o wymianie światowej składającej się z dwóch części. Część wymiany jest wymianą produktów przemysłowych na produkty przemysłowe określa się to jako wymianą wewnątrz przemysłową. Reszta jest wymieniana tak, że produkty przemysłowe wymienia się na żywnościowe jest to wymiana między przemysłowa.
W odniesieniu do takiej struktury wymiany należy wymienić:
Wymiana międzyprzemysłowa (międzygałęziowa ) odzwierciedla przewagę komparatywną. Kraj zasobny w kapitał jest eksporterem netto kapitałochłonnych produktów przemysłowych, a importerem netto pracochłonnej żywności.
Natomiast wymiana wewnątrzprzemysłowa (wewnątrzgałęziowa) nie odzwierciedla przewagi komparatywnej. Nawet gdyby kraje miały takie same ogólne proporcje między kapitałem a pracą, przedsiębiorstwa kontynuowałyby wytwarzanie produktów zróżnicowanych i popyt konsumentów na produkty wytwarzane za granicą nadal wywoływały by wymianę wewnątrzgałęziową. Korzyści ze skali są tym czynnikiem, który powstrzymuje każdy kraj przed wytworzeniem pełnego asortymentu produktów u siebie. Korzyści ze skali mogą być niezależnym źródłem wymiany międzynarodowej.
Struktura wymiany wewnątrzgałęziowej sama z siebie jest nie do przewidzenia. Kraj będzie wytwarzał różne produkty. Dokładny obraz wymiany wewnątrz gałęziowej może być dowolny, struktura wymiany między sektorem przemysłowym a żywnościowym jest zdeterminowana przez różnice występujące między krajami.
Charakter wymiany międzynarodowej zależy od tego, jakie jest podobieństwo krajów. Załóżmy że kraje i zagranica są bardzo podobne pod względem układu produkcji między kapitałem i pracą. Wówczas niewiele byłoby wymiany między sektorami, w wymiana wewnątrz gałęziowa wynikająca ostatecznie z korzyści które były by dominujące. Natomiast zakładając że proporcje między kapitałem a pracą są bardziej różne wówczas nie będzie wymiany wewnątrz gałęziowej a cały handel będzie się opierał na korzyściach komparatywnych.
Znaczenie wymiany wewnątrzgałęziowej
Model konkurencji monopolistycznej pokazuje, jak współdziałają korzyści komparatywne i korzyści ze skali w tworzeniu wymiany międzynarodowej. Korzyści komparatywne determinują strukturę wymiany międzynarodowej właśnie w ten sposób. Na skutek korzyści ze skali kraje specjalizują się wewnątrz gałęzi, dając podstawę do rozwoju wymiany wewnątrzgałęziowe. Wymiana wewnątrzgałęziowa daje w handlu międzynarodowym dodatkowe korzyści, ponieważ tworzy większy rynek. Angażując się w wymianę wewnątrzgałęziową kraj może jednocześnie zredukować liczbę produktów, które wytwarza, i zwiększyć różnorodność produktów dostępnych dla konsumentów krajowych. Załóżmy np. że są dwa kraje wytwarzające po 15 różnych modeli samochodów. Gdyby wymieniły one samochody między sobą każdy mógłby zredukować liczbę produkowanych przez siebie modeli, przykładowo do 10, jednakże konsumenci mieliby większą skalę wyboru. Każda z tych zmian jest korzystna. Przez wytworzenie mniejszej liczby modeli kraj może wytworzyć każdy z nich na większą skalę i dlatego bardziej wydajnie. Równocześnie konsumenci zyskują z powodu zwiększenia skali wyrobów.
Przypuszczając że handel wewnątrzgałęziowy jest dominującym źródłem korzyści z wymiany. Nastąpi to wówczas gdy kraje będą podobne do siebie pod względem wyposażenia w zasoby czynników, tak że wymiana międzygałęziowa będzie niewielka. Natomiast ważne będą korzyści ze skali i zróżnicowanie produktów co spowoduje że większe będą korzyści wynikające ze wzrastających możliwości wyboru i skali produkcji. W takiej sytuacji wpływ wymiany na podział dochodu będzie niewielki, natomiast pojawią się istotne korzyści dodatkowe z wymiany wewnątrzgałęziowej. Rezultat może być z powodzeniem taki że niezależnie od wielkości wpływu wymiany na podział dochodów każdy odniesie z niej korzyści.
Wymiana międzygałęziowa będzie przewarzała między krajami podobnymi pod względem układu proporcji między kapitałem a pracą poziomu kwalifikacji itp. To znaczy że handel wewnątrzgałęziowy będzie istotny między krajami o podobnym poziomie rozwoju ekonomicznego. Zyski z takiej wymiany będą znaczne wtedy, gdy występują duże korzyści ze skali, a produkty są bardzo zróżnicowane. Jest to sytuacja charakterystyczna raczej dla produktów przemysłowych na wysokim poziomie technologicznym niż dla surowców i sektorów bardziej tradycyjnych. To oznacza, że wymiana nie dająca istotnych efektów w sferze podziału dochodów wystąpi najprawdopodobniej w zakresie produktów przemysłowych między krajami wysoko rozwiniętymi.
II Formy monopolizacji rynku i rodzaje zrzeszeń monopolistycznych
Pozycja Monopolisty w zakresie produkcji lub zbytu umożliwia przedsiębiorstwu ustalenie ceny monopolowej i osiąganie większych zysków w porównaniu do warunków rynku konkurencyjnego. Z tej racji dążenie przedsiębiorstw do monopolizowania działalności gospodarczych jest cecha rozwijającej się gospodarki rynkowej.
Istnieją dwie podstawowe drogi umożliwiające przedsiębiorstwom osiąganie pozycji monopolistycznej. Pierwsza polega na nieustannym inwestowaniu w rozwój przedsiębiorstwa i opanowywaniu danej dziedziny produkcji lub rynku zbytu. Ponieważ konkurenci również podejmują podobne działania proces ten jest niezwykle kosztowny (ogromne nakłady inwestycyjne oraz ryzyko związane z inwestowaniem) i długotrwały. Innym rozwiązaniem, umożliwiającym szybsze zdobycie pozycji monopolistycznej jest łączenie ze sobą przedsiębiorstw często będących dotychczas konkurentami. Proces ten określa się mianem fuzji przedsiębiorstw. Łączenie się kapitałów przedsiębiorstw może mieć charakter tymczasowy lub trwały.
W wyniku łączenia się firm powstają nowe formy instytucjonalne, z których najbardziej znane to: poole i ringi, kartele, syndykaty, trusty, koncerny, konglomeraty oraz holdingi.
Poole i ringi. Przedsiębiorstwa tworzą poole lub ringi w celu zrealizowania konkretnego przedsięwzięcia i osiągnięcia korzyści ekonomicznych o charakterze monopolistycznym. Firmy wchodzące w skład poolu lub ringu ustalają np.: wspólna politykę cenowa, dzielą zadania produkcyjne oraz rynki zbytu.
Porozumienia tego typu są dość luźne i tymczasowe i po wykonaniu przedsięwzięcia ulegają rozwiązaniu.
Syndykat powstaje w wyniku umowy przedsiębiorstw, które ustalają wspólna politykę sprzedaży lub zakupu produktów. Syndykat spełnia role wspólnego biura handlowego przedsiębiorstw, które w ich imieniu i interesie prowadzi odpowiednia politykę cen i zbytu. Syndykat kontroluje również rozmiary podaży wyznaczając poszczególnym przedsiębiorstwom odpowiednie limity produkcyjne. Niekiedy syndykat towarzyszy kartelowi, potęgując pozycje monopolistyczna zrzeszonych przedsiębiorstw.
Poole, ringi, kartele i syndykaty nie są związkami trwałymi. Poszczególne firmy wchodzące w skład tego typu porozumień pozostają niezależnymi podmiotami gospodarczymi {zachowują odrębność własnościowa i nie tracą niezależności prawnej}i dlatego w przypadku pojawienia się ostrych konfliktów {sprzeczności interesów} łatwo może dojść do rozpadu porozumienia monopolistycznego.
Trust stanowi jakościowo wyższą formę monopolizacji produkcji. Trust jest nowym przedsiębiorstwem, powstałym zamiast samodzielnie istniejących dotychczas firm. Akcjonariusze ( udziałowcy) poszczególnych przedsiębiorstw przekazują swoje udziały zarządowi trustu otrzymując w zamian certyfikaty trustowe. Przedsiębiorstwa wchodzące w skald trustu tracą swa niezależność ekonomiczną i prawną. Trustem zarządza rada wykonawcza. Zyski wypracowane prze przedsiębiorstwa płyną do centralnej kasy trustu. Rada trustu dzieli osiągnięte zyski proporcjonalnie do udziałów poszczególnych firm w truście.
Koncern jest zespołem odrębnie działających przedsiębiorstw, należących jednak do wspólnego właściciela. Duże silne kapitałowo przedsiębiorstwo wykupuje akcje innych firm lub doprowadza do fuzji organizacyjnych uzyskując w ten sposób kontrole nad nimi. Poszczególne firmy wchodzące w skład koncernu działają samodzielnie w oparciu a rachunek ekonomiczny. Równocześnie jednak centrala koncernu ustanawia długofalowe strategie rozwoju przedsiębiorstw oraz zakreśla zasięgi rynków zbytu. Konkurencja miedzy przedsiębiorstwami koncernu zostaje zlikwidowana.
Cecha wielu koncernów są technologiczne powiązania pionowe przedsiębiorstw. Koncern samochodowy może obejmować przedsiębiorstwa związane z wytworzeniem samochodu tzn.: stalownie, przedsiębiorstwa przemysłu gumowego, elektrycznego firmy produkujące lakiery samochodowe, itp. W skład koncernów naftowych wchodzą firmy poszukiwania i wydobycia ropy naftowej, rafinerie, przedsiębiorstwa dystrybucji benzyn i oleju, stacje benzynowe itp.
Konglomerat
Konglomeraty zaczęły powstawać po drugiej wojnie światowej jako wyraz ekspansji dużych firm monopolistycznych i rozszerzenia ich tradycyjnych działalności na inne dziedziny produkcji i handlu.
Monopol dominujący w danej dziedzinie produkcji zdobywa udziały w firmach z różnych
Gałęzi zwłaszcza w tych, gdzie istnieje mniejsza koncentracja produkcji rynku zbytu.
Celem dywersyfikacji jest nie tylko osiąganie zysków z dodatkowych dziedzin, lecz również rozłożenie ryzyka na większą liczbę różnorodnych stref działania
Rozszerzanie działań monopolu na inne dziedziny może mieć także związek z unikaniem oskarżeń o praktyki monopolistyczne, które mogą się pojawiać wówczas, kiedy monopol koncentrowałby wszystkie swoje środki na rozwijaniu dotychczasowej, zmonopolizowanej w znaczącym stopniu dziedziny.
Przykładem konglomeratu jest działająca na polskim rynku firma amerykańska Procter and Gamble. Która zajmuje istotne miejsce nie tylko w produkcji artykułów sanitarnych dla kobiet
I dzieci ( ponad 60 % produkcji tych wyrobów), lecz również w produkcji past do zębów, proszków do prania., maszynek do golenia oraz kawy. Inna znana firma Pepsico, która w Polsce wykupiła dominujące udziały Wedla, wytwarza zarówno napoje chłodzące jak i sprzęt sportowy ( rakiet i piłki tenisowe, znane pod nazwą Wilson)
Holding jest stosunkowo skomplikowana forma monopolizacji, pozwalającą na kontrolowanie znacznej ilości przedsiębiorstw. Holding jest przedsiębiorstwem ( najczęściej spółka akcyjna), które poprzez posiadane akcje innych przedsiębiorstw sprawuje kontrole nad nimi.
Spółka akcyjna jest forma prawna przedsiębiorstwa, w której władze sprawują akcjonariusze (współwłaściciele przedsiębiorstwa). Teoretycznie należy posiadać przynajmniej 51% wszystkich akcji, aby decydować o działalności spółki. W rzeczywistości mamy często do czynienia z rozproszeniem akcji(np. 20-30%) należy do bardzo wielu właścicieli, z których każdy posiada niewielka ilość akcji. W rezultacie skupienie w ręku jednego właściciela znacznie mniej niż 51% akcji pozwala na całkowitą kontrole spółki. Im większe rozproszenie akcji tym mniejsza jest ilość akcji potrzebna do władania spółką.
Holding może również powstać w wyniku kupowania akcji przedsiębiorstw na giełdzie. Najczęściej holdingi tworzą wielkie firmy przemysłowe lub finansowe (banki) w celu kontrolowania przedsiębiorstw powiązanych z ich działalnością. Jednym z największych holdingów w skali światowej jest General Motors.
Kartele powstały w Niemczech na przełomie XIX i XX wieku. Umowy kartelowe dotyczą wspólnej polityki ustalania cen, podziału i rynków zbytu (wyznaczania kwot rynkowych) a także koordynacji planów inwestycyjnych przedsiębiorstw. W skład karteli mogą wchodzić przedsiębiorstwa krajowe, zagraniczne, a niekiedy instytucje rządowe poszczególnych krajów. Jednym z najbardziej znanych karteli międzynarodowych jest OPEC - organizacja eksporterów ropy naftowej.
Zasadniczym celem umowy kartelowej jest ograniczenie wzajemnej konkurencji oraz podział osiąganych zysków monopolowych. Producenci wchodzący w skald kartelu wyznaczają odpowiednie kontyngenty produkcji dla każdego przedsiębiorstwa i równocześnie określają ceny sprzedaży. Podział zysków jest zazwyczaj funkcją przyznanych kontyngentów produkcyjnych lub rynkowych. Przedsiębiorstwa kartelu walczą nieustannie miedzy sobą o przydziały kontyngentów, o wielkości udziałów rynkowych oraz o podział wspólnie osiąganych zysków. Powstające konflikty prowadza w końcu do łamania ustaleń kartelowych przez niezadowolonych producentów. Z tej racji kartele są z natury forma niestabilna i po pewnym okresie funkcjonowania ulegają rozwiązaniu.
2. Rodzaje karteli:
Kartel producentów gumy
Kartel witamin
Kartel narkotykowy
Kartel szybowy
Kartel windowy
Kartel gazowy
Kartel piłkarski
Kartel Lotniczy
Kartel kontyngentowy
Kartel sklejkowy
Kartel cyfrowy
Kartel bananowy
Kartel ropy naftowej
Kartel producentów gumy
W listopadzie 2006 roku Unia Europejska ukarała karą grzywny w wysokości 519 mln euro uczestników kartelowej zmowy cenowej na rynku produktów gumowych. Wg. inspektorów w 1996-2002 kartel sztucznie kontrolował ceny kauczuku syntetycznego, co wymiernie odbiło się na cenach opon. Obok największych europejskich koncernów ENI, SHELL karę zapłaci też czeski Unipetrol (należy do PKN Orlen) oraz Trade-Stomil. Kary nie zapłaci koncern Bayer, który doniósł o procederze i współpracował z unijną komisją ds. konkurencji. Unia Europejska stosuje bardzo srogi system kar; zazwyczaj w takich sytuacjach nakłada karę 400 mln euro.
Kartel witamin
Pod koniec lat 90. Departament Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych rozpoczął śledztwo w sprawie utworzenia kartelu producentów witamin. W jego trakcie udowodniono, że uczestnicy kartelu byli w zmowie dotyczącej regulacji podaży oraz cen witamin dostarczanych do firm takich jak General Mills, Kellogg, Coca-Cola, Tyson Foods i Procter & Gamble. Efektem zmowy były zawyżone ceny wielu produktów codziennej konsumpcji. Proces doprowadził do wysokich kar finansowych dla uczestników kartelu oraz kar pozbawienia wolności dla osób organizujących kartel. Tylko w 1999 roku nałożono łączne kary w wysokości 850 milionów USD, w tym rekordową karę w wysokości 500 milionów USD na firmę Hoffmann-La Roche oraz 225 milionów USD na firmę BASF AG.
Kartel szybowy
Unia Europejska nałożyła rekordową karę w wysokości 1,3 miliarda euro na cztery firmy produkujące szkło do szyb samochodowych za stworzenie kartelu i ustalanie między sobą cen.
Kontrolerzy antymonopolowi twierdzą, że cztery ukarane firmy kontrolują 90 proc. produkcji szkła wykorzystywanego w europejskich samochodach. Rynek ten w 2003 roku był wart w 2 miliardy dolarów.
Kartel windowy
Ponad 992 mln euro kary zapłaci pięć firm za zmowę na rynku wind i schodów ruchomych w czterech krajach UE. Ujawnione informacje mogą być tylko wierzchołkiem góry lodowej. KE liczy, że krajowe urzędy antymonopolowe wezmą pod lupę swoje rynki.
Kartel, który opanował europejską część tego rynku, był dostawcą wind i schodów także dla unijnych instytucji, w tym Komisji Europejskiej i Trybunału Sprawiedliwości w Luksemburgu. Wymierzona kara jest najwyższa w historii walki Brukseli z nielegalnymi zmowami. Chodzi o renomowane firmy Kone (Finlandia), Otis (USA), Schindler (Szwajcaria) i ThyssenKrupp (Niemcy). Na rynku holenderskim udział w kartelu wziął także miejscowy oddział japońskiej firmy Mitsubishi Elevator Europe.
Rosja zawiązuje gazowy kartel
Gazprom straszy Europę kartelem gazowym .
"Wielka gazowa Trójka": Rosja, Iran i Katar przystąpiły do tworzenia kartelu, który - podobnie jak naftowy OPEC - będzie decydował o cenach gazu, w tym dla Europy. - Zapadły poważne decyzje - mówił irański minister ds. ropy Gholam Hossein Nozari. Już za kilka dni odbędzie się narada na szczeblu eksperckim w Dosze, stolicy Kataru.
III OPEC (Organization of the Petroleum Exporting Countries) - Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową
Warunki powstania OPEC
Gdy w roku 1960 w Bagdadzie pięć państw założyło mało znaną organizację zrzeszającą kraje eksportujące ropę, rynkiem naftowym rządziły wciąż niepodzielnie wielkie koncerny. Narodziny OPEC wedle zamysłu twórców miały być początkiem końca rządów Siedmiu Sióstr, jak nazywano wielkie zachodnie kompanie naftowe.
OPEC na Zachodzie nie jest darzony sympatią. Powszechnie z podejrzeniem patrzy się na statutowe cele organizacji, wśród których oprócz dbania o sprawiedliwą zapłatę za wydobywany surowiec jest również zapewnienie stabilności światowemu rynkowi ropy naftowej. Wskazuje się więc na to, że kryzysy naftowe, będące wynikiem decyzji organizacji zdestabilizowały całą światową gospodarkę, nie tylko rynek naftowy. Dziś wiele osób postrzega organizację jako na wpół bandycki klub państw, bogacących się niesprawiedliwe przez windowanie cen ropy. Stąd nasuwa się pytanie - czy OPEC powstał jako kartel, mający za jedyny cel wycisnąć jak najwięcej z naftowego biznesu, jakie były i są prawdziwe cele jego przywódców?
By zrozumieć idee jakie przyświecały powstaniu organizacji należy cofnąć się do czasów sprzed pół wieku. Zanim powstał OPEC, światowy rynek ropy był kontrolowany przez "Siedem Sióstr" - grupę wielkich korporacji, które w końcu lat 50. dyktowały ceny ropy. Tym rodzeństwem były BP, Exxon, Gulf Oil, Mobil, Royal Dutch Shell, Standard Oil i Texaco. Jednak ich pozycja stawała się z biegiem czasu coraz bardziej wątpliwa. Konkurencja rozpoczynała deptanie po piętach, inwestowała w krajach gdzie główni potentaci byli słabi. W roku 1959 rząd amerykański wprowadził jeszcze dodatkowo ograniczenia, co do ilości importowanej do USA ropy naftowej, dając pewne uprzywilejowanie importowi z Meksyku i Kanady (MOIP - Mandatory Oil Import Quota Program). Główne firmy naftowe rekompensowały sobie to, drastycznie obniżając ceny na Bliskim Wschodzie.
Kraje eksportujące ropę odczuły dość szybko niekorzystność tej sytuacji - każde cięcie cen ropy przez zagraniczne korporacje odbijało się rykoszetem w ich wynikach finansowych. To też przyczyniło się do tego, że przychody krajów Bliskiego Wschodu i Wenezueli z wydobycia ropy zaczęły widocznie spadać.
Powstanie
Gdy 16 września 1960, po konferencji w Bagdadzie, Iran, Irak, Kuwejt, Arabia Saudyjska i Wenezuela ogłosiły decyzję o założeniu OPEC - organizacji zrzeszającej państwa eksportujące ropę naftową, nic nie zapowiadało jak silny stanie się to blok. Trzeba pamiętać, że w tamtych czasach kraje zrzeszone w OPEC wydobywały jedynie trochę ponad jedną czwartą światowego ropy, zaś same pola naftowe należały do firm z nich korzystających, co osłabiało pozycję przetargową rządów. Bronią z jakiej mogła korzystać organizacja było kontrolowanie wydobycia (w 1965 w Trypolisie ustalono wspólną politykę ustalania limitów wydobywanej ropy), ujednolicenie regulacji państwowych i opodatkowania produkcji. Narzędzia te pomogły organizacji utrzymać na ustabilizowanym poziomie ceny. Jednak ich realny wymiar (po odliczeniu inflacji), wciąż spadał. By wzmocnić kartel zaczęto też przyjmować liczne, nowe kraje członkowskie - Katar (1961), Indonezję (1962), Libię (1962), Zjednoczone Emiraty Arabskie (1967), Algerię (1969), Nigerię (1971), Ekwador (1973) i Gabon (1975).
Cele działania:
Na konferencji w Caracas w 1961 roku ustalono wspólne cele:
dbanie o jednolitą politykę w sprawie produkcji naftowej,
wzrost przychodów do kas państw członkowskich,
uniezależnienie się od potęgi głównych korporacji, działających w tych krajach.
Rozwój
Polityka, która bronić miała przed siłą Siedmiu Sióstr, stała się dla nich bardzo pomocna. Konkurencyjne firmy nie były w owym czasie już w stanie zagrozić liderom. I choć ceny były już względnie stabilne, to rynek wciąż był kontrolowany przez kilku potentatów. Pierwsze dziesięciolecie działania OPEC nie doprowadziło do sukcesu - czyli przywrócenia sytuacji cenowej z lat 50.
Osiągnięcie początkowego celu organizacji, czyli wzrost cen ropy miało miejsce dopiero w kolejnym dziesięcioleciu. Na początku lat 70. OPEC zdecydowała się na podjęcie negocjacji z firmami naftowymi. Udało się jej nakłonić je do podwyższenia cen (Teheran 1971). Prawdziwy jednak wzrost znaczenia organizacji miał dopiero nastąpić wraz z narastaniem napięć politycznych na Bliskim Wschodzie (wojna Yom Kippur). Rok 1973 pokazał jak bardzo globalny rynek uzależniony jest od dostaw ropy naftowej z krajów OPEC.
Jak widać, narodziny Organizacji Krajów Eksportujących Naftę wiążą się z pogorszeniem sytuacji ekonomicznej późniejszych państw członkowskich w późnych latach 50.. OPEC miała stać się jednostką broniącą interesy tych państw, które dzierżawiły pola naftowe "Siedmiu Siostrom". Działalność ta stanęła na drodze próbom obniżenia przez koncerny tzw. cen katalogowych (posted prices), według których firmy wydobywające ropę płaciły państwu podatek od zysku netto i royalties - opłaty za koncesje zezwalające na eksploatację bogactw naturalnych. Tym samym organizacja sprawiła, że głos państw eksporterskich stał się ważny na rynku ropy naftowej i ukróciła w znacznym stopniu samowolę zachodnich firm naftowych.
5. Obecni członkowie OPEC
Do OPEC obecnie należą (w nawiasie rok przystąpienia):
Algieria (1969),
Angola (2007),
Arabia Saudyjska (1960),
Ekwador (1973-1992 i ponownie od 24 października 2007),
Irak (1960),
Iran (1960),
Katar (1961),
Kuwejt (1960),
Libia (1962),
Nigeria (1971),
Wenezuela (1960),
Zjednoczone Emiraty Arabskie (1967).
Do OPEC należeli również:
Gabon (1975-1994)
Indonezja (1962-2008)
6. Informacjeogólne
Siedziba: Wiedeń
Organ naczelny: Konferencja OPEC
Organ wykonawczy: Rada Gubernatorów i Komisja Ekonomiczna oraz Sekretariat
Przewodniczący: Abdalla Salem El-Badri (Libia)
7. Cztery podstawowe regiony eksportu państw OPEC:
- Middle East - 15,6 mln bbl/d - głównie Azja (Japonia) - 9,2 bbl/d, także Europa - 2,78 mln i USA - 2,5 mln.
- Afryka Północna - 2.27 mln bbl/d i Nigeria - 2,3 mln bbl.
- Ameryka Południowa - Wenezuela - 2,2 mln bbl
- Daleki Wschód (Indonezja) - ,037 mln bbl.
Bibliografia
Paul R. Krugman, Maurice Obstfeld Międzynarodowe stosunki gospodarcze Wydaw. Naukowe PWN Warszawa 1993.
Artykule prof. T. Skocznego pt. Państwowe monopole handlowe w prawie wspólnotowym, Uniwersytet Warszawski, Studia Europejskie nr 3 z 1997r.
D. Begga'a, S. Fischera, R. Dornbuscha Mikroekonomia PWE Warszawa 1997r.
Vide m.in. Z Markowski Podstawy ekonomii - mikroekonomia Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. B. Jańskiego Warszawa 2000r.
D. Begga'a, S. Fischera, R. Dornbuscha Mikroekonomia PWE Warszawa 1997 s. 250.
Vide m.in. Z Markowski Podstawy ekonomii - mikroekonomia Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. B. Jańskiego Warszawa 2000r. s. 167
Artykule prof. T. Skocznego pt. Państwowe monopole handlowe w prawie wspólnotowym, Uniwersytet Warszawski, Studia Europejskie nr 3 z 1997r.
Paul R. Krugman, Maurice Obstfeld Międzynarodowe stosunki gospodarcze Wydaw. Naukowe PWN Warszawa 1993. s. 105 - 106
Paul R. Krugman, Maurice Obstfeld Międzynarodowe stosunki gospodarcze Wydaw. Naukowe PWN Warszawa 1993. s. 108 - 113
Wyszukiwarka