Koszty w przedsiębiorstwie

Spis treści

1. Pojęcie kosztu.

1. Pojęcie kosztu.

W toku prowadzonej działalności gospodarczej poszczególne jednostki zużywają środki trwałe, materiały, energię, pracę ludzką itp., czyli ponoszą koszty. Należy więc zdefiniować pojęcie kosztu.

Koszty są to wyrażone w pieniądzu, zużyte w toku normalnej działalności oraz w określonym czasie środki pieniężne przynoszące efekty w postaci wytworzonych wyrobów, wykonanych usług.

Jak wynika z przedstawionej definicji, dla pojęcia kosztu istotne jest wartościowe ujęcie, zużycie czynników produkcji, przypisanie do okresu i wystąpienie efektu. Takie podejście do kosztu pozwala wyodrębnić pojęcia bliskoznaczne, często utożsamiane z kosztem. Są to: wydatek , nakład i strata.

Pojęcie Kryterium	Koszt	Nakład	Wydatek	Strata nadzwyczajna
Sposób wyrażenia	wartościowo	ilościowo wartościowo	wartościowo	wartościowo
Zużycie czynników produkcji	tak	tak	nie	tak
Czas	konkretny okres	kilka okresów	konkretny okres	konkretny okres
Efekt	tak	tak	?	nie

Pod pojęciem wydatku należy rozumieć każdy rozchód środków pieniężnych, który nie musi być związany ze zużyciem środków produkcji. Natomiast nakład jest to wszelkie zaangażowanie środków w działalność przedsiębiorstwa, które można wyrazić wartościowo i ilościowo i charakteryzujące się rozciągłością w czasie. Fakt nabycia środków gospodarczych nie jest więc jednoznaczny z powstaniem kosztu. Dopiero zużycie tych środków oznacza wystąpienie kosztu, pod warunkiem że jest celowe i przyniesie pozytywny efekt gospodarczy. Brak takiego efektu powoduje wystąpienie straty nadzwyczajnej. Są to finansowe skutki zdarzeń niepowtarzalnych występujących poza zwykłą działalnością jednostki, zdarzenia losowe (kradzieże, pożary, nadużycia), zdarzenia związane z zaniechaniem lub zawieszeniem jakiegoś rodzaju działalności, zmianą metod produkcji, sprzedażą zorganizowanej części mienia jednostki gospodarczej, postępowaniem układowym lub napraw­czym. Od strat nadzwyczajnych należy odróżnić pozostałe koszty operacyjne, które nie są związane ze zwykłą działalnością gospodarczą, lecz nie mają charakteru nadzwyczajnego. Obejmują one takie pozycje, jak: wartość sprzeda­nych składników majątku trwałego, koszty likwidacji środków trwałych, przedawnione, nicściągalne lub umorzone należności, zapłacone kary, grzywny, przekazane darowizny.

Pojęcie kosztów jest kategorią skomplikowaną, trudną do jednoznacznego zidentyfikowania, jednocześ­nie jest to kategoria ważna z punktu widzenia sterowania działalnością gospodarczą przedsiębiorstwa. Obniżanie kosztów produkcji daje bowiem możliwość obniżenia cen i przez to rozszerzenia rynków zbytu.

Koszty ponoszone są przez przedsiębiorstwo (właściciela) w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej, tj. produkcji i sprzedaży. Działalność ta została podjęta w wyniku rozpatrywania wielu wariantów i możliwości innego zastosowania posiadanego kapitału i czynników produkcji. Koszty będące wynikiem wybranego rodzaju działalności noszą nazwę kosztów najlepszego zastosowania (opportunity cost). Podjęcie innego rodzaju działalności byłoby po prostu mniej opłacalne dla właściciela przy przyjętych przez niego kryteriach oceny. Koszty najlepszego zastosowania są efektem wyboru technologii bądź różnych czynników produkcji. Koszty te są kategorią będącą rezultatem porównań (kategoria porównawcza) i wyrażają poziom rezygnacji z innego rozwiązania - koszty alternatywne. Koszty całkowite ekonomiczne stanowią sumę wyrażonych w pieniądzu zużytych nakładów w procesie produkcji poniesionych w związku z realizacją celu gospodarczego przedsiębiorstwa. Wszystkie elementy kosztów powinny być ujęte w księgowości, a zapisy rachunkowe powinny stanowić ważne informacje sterujące. Dokładnie można ująć w księgowości te elementy czynników produkcji, które zostały zakupione na rynku. Są to tzw. koszty wyraźne (explicit cost), które ujmowane są jako koszt księgowy (accounting cost). Oprócz tych kosztów wyraźnych właściciel ponosi znaczne wydatki, które nie prze­chodzą przez rynek. Są to tzw. koszty ukryte (implicit cost), których wartość (poziom) musi być szacowana. Kosztami ukrytymi są wszystkie oszacowane wydatki właściciela związane z prowadzeniem firmy, które nie zostały nabyte drogą kupna, czyli nie przeszły przez rynek. Suma kosztów całkowitych i kosztów ukrytych stanowi całkowity koszt ekonomiczny. W małych przedsiębiorstwach, a w szczególności w rodzimym małym biznesie, wyższy jest udział kosztów ukrytych aniżeli w wielkich kor­poracjach, gdzie przeważają koszty wyraźne - księgowe.

2. Rodzaje kosztów w przedsiębiorstwie.

Koszty całkowite stanowią zbiór różnych elementów i występują w różnych konfiguracjach. Stąd też w teorii i praktyce wyróżnia się kilka kryteriów klasyfikacyjnych, np. rodzaj kosztów, miejsce powstawania kosztów, sposób rozliczania na gotowy produkt oraz reakcja kosztów na zmianę wielkości produkcji. Idea klasyfikacji kosztów polega na tym, iż każdy element kosztów całego zbioru czynników zużytych w procesie działalności przedsiębiorstw przyporządkowany jest danemu kryterium.

Koszty w układzie rodzajowym związane są ze zużyciem określonego rodzaju czynnika i dzielą się na:

• materiałowe (surowce, materiały, paliwo, energia),

• amortyzację,

• osobowe, (płace łącznie z ubezpieczeniami społecznymi),

• inne (np. czynsze, usługi obce).

W przedsiębiorstwie jako całości w każdym wydziale, oddziale i różnych komórkach organizacyjnych występuje zużycie wymienionych czynników produkcji, a więc występują te właśnie rodzaje kosztów. Z faktu, iż przedsiębiorstwo jest określoną strukturą organizacyjną (produkcyjną i funkcjonalną), wynika drugi podział kosztów według miejsc ich powstania. Z tego punktu widzenia koszty dzieli się na:

• koszty produkcji podstawowej,

• koszty produkcji pomocniczej,

• koszty działalności marketingowej,

• koszty bezpieczeństwa i higieny pracy,

• koszty działalności badawczo-rozwojowej,

• koszty informacji naukowo-technicznej itd.

Na uwagę zasługuje też podział kosztów z punktu widzenia prze­prowadzenia kalkulacji. Wyróżnia się tu:

• koszty bezpośrednie,

• koszty pośrednie — dzielą się ona na wydziałowe i ogólnozak­ładowe.

Koszty bezpośrednie to te, które można bezpośrednio naliczyć (skalkulować) na gotowy produkt (np. mąka — chleb), natomiast koszty pośrednie (zależne od miejsca powstania) rozlicza się (kalkuluje) na wyrób lub usługę za pomocą tzw. klucza rozliczeniowego. Kluczem tym jest na ogół liczba zatrudnionych pracowników bądź liczba przepracowa­nych roboczogodzin. W przedsiębiorstwach o wysokim stopniu auto­matyzacji kluczem tym może być materiał zużyty w procesie produkcji.

Koszty wg charakteru działalności dzielimy na następujące grupy:

• koszty działalności operacyjnej, dotyczą normalnej działalności gospodar­czej określonej jednostki, działalność ta może mieć charakter wytwórczy, usługowy lub handlowy.

• pozostałe koszty operacyjne, obejmują koszty zdarzeń nietypowych nie wynikających z normalnej dzia­łalności.

• koszty finansowe związane z działalnością finansową, należą do nich takie pozycje, jak: płacone przez jednostkę odsetki (także za zwłokę), pro­wizje od pożyczek i kredytów, dyskonto, ujemne różnice kursowe, wartość sprzedanych udziałów i papierów wartościowych, odpisy aktualizujące ich wartość.

Z punktu widzenia kształtowania się kosztów całkowitych względem wielkości produkcji wyróżnia się koszty zmienne, które rosną wraz ze wzrostem produkcji, a maleją w związku z jej obniżaniem się, oraz koszty stałe, których poziom nie wykazuje wahań wraz ze zmianami produkcji w krótkim czasie, i koszty względnie stałe, charakterystyczne dla długich okresów.

Rysunek 1. Koszty stałe i względna stałość kosztów.

Koszty zmienne mogą być: proporcjonalne, degresywne, progresy­wne..

Koszty zmieniają się w takim samym tempie jak rozmiary produkcji

Koszty zmieniają się szybciej niż rozmiary produkcji

Koszty zmieniają się wolniej niż rozmiary produkcji

Rysunek 2. Koszty zmienne.

Udział określonego rodzaju kosztów zmiennych oraz kosztów stałych w kosztach całkowitych jest ważnym parametrem pozwala­jącym określić najbardziej opłacalną wielkość produkcji oraz korzyści skali.

Rysunek 3. Kształtowanie się kosztów zmiennych, stałych i całkowitych, a także krańcowych.

Ze względu na stosunek kosztów do wielkości produkcji wyróżnia się koszt jednostkowy i koszt całkowity oraz koszt marginalny (krańcowy). Koszt jednostkowy powstaje przez podzielenie kosztu całkowitego przez wielkość produkcji. Koszt jednostkowy całkowity będzie się składał z kosztu jednostkowego zmiennego i kosztu jednostkowego stałego. Koszt krańcowy (marginalny) jest to przyrost kosztu całkowitego, spowodowany wzrostem produkcji o jednostkę.

Korzyści skali mają miejsce wtedy, gdy produkcja rośnie, a koszty stałe pozostają na niezmienionym poziomie. Przy wzroście produkcji koszty stałe na jednostkę produkcji zmniejszają się. Korzyści skali należy obserwować w dłuższym horyzoncie czasu. W początkowym okresie korzyści te są wyższe (rys.3 — odcinek na osi rzędnych od OA). w następnym okresie korzyści skali są ustabilizowane (odcinek AB), natomiast w długim okresie może nastąpić zmniejszenie korzyści skali, gdy występują bowiem skoki we wzroście całkowitych kosztów stałych — wtedy koszt jednostkowy również się podnosi (odcinek od punktu B na osi rzędnych). Korzyści skali pojawiają się już przy produkcji średnioseryjnej, wielkoseryjnej, a najwyraźniej występują przy produkcji masowej.

Rysunek 4. Długookresowa krzywa kosztu jednostkowego i korzyści skali.

Koszty rzeczywiste - to koszty faktycznie poniesione w danym okresie, np. w ciągu l roku, kwartału czy miesiąca. Koszty planowane - to koszty przewidywane w okresie objętym planem, wynikającym ze strategii rozwoju przedsiębiorstwa. Im okres planowany jest dłuższy, tym rachunek kosztów jest mniej dokładny, głównie ze względu na zmiany cen krajowych i światowych, a także wskutek możliwych przesunięć na rynkach (dostawców i odbiorców).

W związku z działalnością gospodarczą przedsiębiorstw powstają tzw. koszty zewnętrzne, tj. koszty ponoszone przez osoby trzecie, nie uczestniczące bezpośrednio w działalności wytwórczej. Do kosztów tych zalicza się wydatki związane z przywróceniem zdrowia ludzkiego, utraconego wskutek np. zanieczyszczenia środowiska naturalnego (wody, powietrza, gleby), koszty przywrócenia krajobrazu i inne. Koszty te są następstwem powstawania odpadów produkcyjnych, a także odpadów konsumpcyjnych (jako skutek określonej jakości wyrobów). Przedsię­biorstwa wprawdzie nie rejestrują tych kosztów, jednakże w coraz większym stopniu zainteresowane są ich minimalizacją.

Ze względu na stopień złożoności koszty dzielimy na:

• koszty proste: jeden rodzaj kosztu, nie można po­dzielić w danej jednostce na prostsze elementy (wynagrodzenia, amortyzacja itp.);

• koszty złożone: obejmują kilka rodzajów kosztów, można podzielić na koszty proste; na przykład: na koszty produkcji podsta­wowej składają się koszty amortyzacji wynagrodzeń, usług obcych itd.

Według kryterium związku kosztów z przycho­dami ze sprzedaży wyróżniamy następujące grupy kosztów

• koszty produktów- związane z wytworzeniem wyrobów, usług lub nabyciem towarów; nie wy­kazują związku z przychodami dopókinie nastąpi sprzedaż produktów, towarów;

• koszty okresu - związane z przychodami okresu, którego dotyczą, obejmują koszty ogól­nego zarządu i sprzedaży;

Ze względu na możliwość kształtowania wyróżnia się:

• koszty zależne (kontrolowane) może je kształtować dana jednostka(ogniwo decyzyjne);

• koszty niezależne (niekont­rolowane) może je kształtować dana jednostkanie ma na nie wpływu dana jednostka (ogniwo decyzyjne);

3. Obliczanie kosztów w przedsiębiorstwie - przykład liczbowy.

Przedsiębiorstwo produkcyjne ponosi następujące koszty:

Wielkość produkcji Q	Cena P	Koszty stałe TFC	Koszty zmienne TVC	Koszty całkowite TC	Przychód całkowity TR	Jednostkowy koszt zmienny AVC	Jednostkowy koszt całkowity ATC	Koszt marginalny MC	Przychód marginalny MR	Zysk
0	500	200	0	200	0	-	-	-	-	-200
1	500	200	600	800	500	600	800	600	500	-300
2	500	200	800	1000	1000	400	500	200	500	0
3	500	200	1100	1300	1500	367	433	300	500	200
4	500	200	1600	1800	2000	400	450	500	500	200
5	500	200	2300	2500	2500	460	500	700	500	0
6	500	200	3400	3600	3000	567	600	1100	500	-600
7	500	200	4600	4800	3500	657	686	1200	500	-1300

Obliczenia:

1. TC = TFC +TVC

2. TR = P*Q

4. AVC = TVC / Q

5. AFC = TFC / Q

6. MC = (TC₁ -TC₀) / Δ Q

7. MR = (TR₁ -TR₀) / Δ Q

8. Zysk = TR - TC

W przedsiębiorstwie funkcjonującym na rynku wolnokonkurencyjnym mogą zaistnieć trzy sytuacje:

1. Przedsiębiorstwo osiąga zysk

2. 
   Przedsiębiorstwo nie osiąga zysku ani nie ponosi straty

3. Przedsiębiorstwo ponosi straty

Na rynku monopolistycznym przedsiębiorstwo także może znaleźć się w trzech sytuacjach, lecz równowaga występuje wówczas, gdy monopolista maksymalizuje swoje zyski tzn. gdy przychody krańcowe równają się kosztom krańcowym.

1. Przedsiębiorstwo ma zerowe zyski

2. 
   Przedsiębiorstwo osiąga zyski

3. Przedsiębiorstwo ponosi straty

4. ozyści z działalności gospodarczej.

W gospodarce rynkowej głównym celem działalności właściciela jest maksymalizacja zysków w długim okresie. Oznacza to, że w krótkim okresie przedsiębiorstwa mogą ponosić nawet straty, a mimo to będą osiągały korzyści. Korzyści przedsiębiorstwa można definiować jako zrealizowane zaplanowane cele zarówno w wymiarze finansowym, jak i innym, np. prestiżowym. Wskutek działalności gospodarczej różni uczestnicy procesów gospodarczych odnoszą różne korzyści. Tradycyjnie jednak analizując działalność gospodarczą przedsiębiorstw, za główną, a nieraz jedyną korzyść - uznaje się zysk. Ze względu na trudności w dokładnej ocenie kosztów, występują także trudności w ocenie zysku. Teoretycznie wyróżnia się następujące kategorie zysku: zysk normalny (normal profit), zysk ekonomiczny.

Rysunek 5. Optymalna wielkość produkcji; a) w konkurencji doskonałej, b) w monopolu.

Optymalną wielkość zysku można uzyskać przy mniejszej sprzedaży w przedsiębiorstwie, które zajmuje pozycję monopolistyczną na rynku.

Rysunek 5 ilustruje sytuację, gdy przedsiębiorstwo funkcjonuje w warunkach konkurencji doskonałej (a) oraz gdy jest monopolistą (b). Punkt przecięcia kosztu krańcowego oraz kosztu przeciętnego znajduje się przy 12 jednostkach sprzedaży (rys. 5a) w warunkach konkurencji doskonałej - gdy cena ustalona jest na rynku w wyniku gry podaży i popytu, a w przypadku przedsiębiorstwa-monopolisty (rys. 5b) punkt ten znajduje się już przy 8 jednostkach - gdyż monopolista ustala cenę (dochód przeciętny) w sposób administracyjny stosując np. formułę „koszt plus...”.

W praktyce ustala się tzw. próg rentowności, tzn. granicę, do której produkcja (sprzedaż) nie przynosi strat. Próg rentowności wyznacza się graficznie i matematycznie.

Próg rentowności informuje, od którego punktu - od jakiego rozmiaru - produkcja lub sprzedaż staje się opłacalna. Punkt „próg rentowności" oznacza „bezdeficytowość" sprzedaży.

Rysunek 6. Próg rentowności.

Matematycznie próg rentowności wyznacza się w postaci wartościowej i ilościowej. Wartościowo ustala się poziom przychodów ze sprzedaży, które zapewniają pokrycie kosztów zmiennych i stałych okresu przy założeniu określonej jednostkowej ceny sprzedaży oraz zmiennych kosztów jednostkowych. Ilościowo wyznacza się wielkość sprzedaży, którą należy zrealizować przy planowanym lub rzeczywistym poziomie kosztów i cen aby wynik finansowy wynosił zero.

Literatura.

„Makro- i mikroekonomia dla inżynierów”- praca zbiorowa pod red. S. Marciniaka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995r.

„Ekonomia - Makroekonomia” - D. Begg, S. Fischer, R. Dornbusch; Polskie Wydawnictwa Ekonomiczne, Warszawa 1997r.

„Rachunkowość zarządcza”- praca zbiorowa pod red. T. Kiziukiewicz, Ekspert Wydawnictwo i Doradztwo, Wrocław 1997r.

Formuła cenowa ,,koszt plus", wykorzystywana do ustalania ceny, oparta na kosztach. Polega ona na skalkulowaniu jednost. kosztu wyrobu i dodaniu do pewnej określonej kwoty, ustalanej jako procent od jednost. kosztów wytwarzania w okresach krótkich. Dla okresów długich przyjmuje się formułę „koszt plus zysk od kapitału", tj. podwyższony o dodatkową stopę zwrotu nakładów ka­pitałowych.

Koszty zmienne degresywne

Q

K

Koszty zmienne progresywne

Q

K

Koszty zmienne proporcjonalne

Q

K

Względna stałość kosztów

K

Q

Koszty stałe

K

Q

PRÓG RENTOWNOŚCI

ZYSK

ATC

MC

K

Q

AR=MR

ATC

MC

K

Q

AR=MR

STRATA

ATC

MC

K

Q

AR=MR

ZYSK

ATC

MC

D

MR

K

Q

ATC

MC

D

MR

K

Q

STRATA

ATC

MC

D

MR

K

Q

---