Autorytaryzm i totalitaryzm, WNPiD, moje, CHILE


BOGUMIŁ SZMULIK, MAREK ŻMIGRODZKI

Rozdział VI

AUTORYTARYZM I TOTALITARYZM

1. UWAGI WPROWADZAJĄCE

Zarówno „autorytaryzm” jak i „totalitaryzm” są pojęciami pejoratywnymi, kojarzącymi się w głównej mierze z brakiem swobód społecznych i politycznych, żywiołowym militaryzmem, prześladowaniami, a zwłaszcza z osobą dyktatora - przez jednych wielbionego, a przez drugich znienawidzonego. Jeśli zaszłaby potrzeba wymieniania najistotniejszych pojęć odnoszących się zarówno do totalitaryzmu jak i do autorytaryzmu, to byłoby to zapewne: terror (różniący się w poszczególnych państwach), pochwała silnej egzekutywy, antydemokratyzm, antyliberalizm, antyindywidualizm, monopartia, cenzura etc. Idąc dalej, należy wspomnieć, że odbywa modele sprawowania władzy w swojej „najczystszej” postaci wystąpiły dopiero w XX wieku i miały znamienny wpływ na znaczną liczbę państw, i to niezależnie od dominujących w nich systemów politycznych czy też ekonomicznych.

2. POJĘCIE AUTORYTARYZMU

Termin „autorytaryzm” pochodzi od łacińskiego słowa auctoritas, oznaczającego władzę, a także powagę moralną. W państwie autorytarnym organy władzy państwowej uznają się za nadrzędne wobec obywateli, bezwzględnie wymagając uległości i podporządkowania się swoim „jedynie słusznym decyzjom”. Właśnie tego typu definicja autorytaryzmu znajduję się w słowniku języka polskiego, gdzie jest napisane, że „rządy autorytatywne to rządy nie podlegające jakiejkolwiek kontroli społeczne, oparte na wymaganiu bezwzględnego posłuchu wobec władzy” (Słownik języka polskiego, t. 1, red. M. Szymczak, Warszawa 1978). Z kolei J. Turowski pisze, że „autorytarny system sprawowania władzy, niezależnie od jego patologicznych, historycznych deformacji, oparty jest na koncepcji niekontrolowanego przywództwa” (J. Turowski, Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994, s.123). Na nasze potrzeby definicja ta wymaga jednak uzupełnienia i niewątpliwego rozszerzenia. Według więc E. Nolte autorytaryzm to; każda forma ustrojowa, w któ-

rej przyznaje się wyższą pozycję innemu niż parlament składnikowi władzy naczelnej. G. D. Hitchner i W. H. Harbold uważają zaś, że autorytaryzm cechuje się przywództwem samowładnym. Są to jednak definicje nazbyt proste i lakoniczne , nie można ich uznać za wystarczające do określenia wszystkich aspektów autorytaryzmu. Dlatego też J. Linz uzupełnił je o kilka istotnych elementów, pisząc: autorytarne reżimy są systemami politycznymi z ograniczonym, nie opartym na odpowiedzialności pluralizmie politycznym, bez starannie wypracowanej kierowniczej ideologii (ale o wyraźnej mentalności), bez intensywnej czy ekstensywnej mobilizacji politycznej (z wyjątkiem pewnych etapów ich rozwoju), w których przywódca (czasami mała grupa) pełni władzę w ramach formalnie słabo zdefiniowanych, ale w rzeczywistości dobrze przewidywalnych ograniczeń. Jak możemy dostrzec, autor ten dokonuje trafnego wyróżnienia najistotniejszych - jego zdaniem - kryteriów, za pomocą których można zidentyfikować reżim autorytarny. Tym samym definicję Linza uważa się za najbardziej przydatną w badaniach empirycznych nad autorytaryzmem.

Zdaniem polskiego klasyka tej problematyki - Franciszka Ryszki - należy stwierdzić, że punktem wyjścia do zrozumienia pojęcia autorytaryzmu jest ujmowanie go w związku z pojęciem autorytetu jako zdolności wrodzonej lub nabytej do wybicia się ponad grupę. Ta zdolność jest wyrazem władzy i zakłada posłuszeństwo ze strony przynależnych do grupy. Jednym z zasadniczych środków wyrażania tak podejmowanego autorytetu jest rozdzielnie nagród i kar.

Nieco inne podejście przedstawia G. Satori, pisząc że autokracja jest najwłaściwszym przeciwieństwem demokracji. W autokracji zawiera się element zawłaszczenia władzy (jako przeciwieństwo jej powierzania w drodze rywalizacyjnych wyborów) oraz traktowania jej jako niezbywalnej własności. Generalnie rzecz ujmując, przedstawia on autorytaryzm demokratyzmowi, uwzględniając przy tymkryterium sposobu dojścia do władzy, a tekże określania jej zakresu przez reżim.

Najbardziej optymalną - naszym zdaniem - interdyscyplinarną koncepcję zdefiniowania autorytaryzmu przedstawili w słowniku nauk politycznych J. Goulda i W. L. Kolba. Tak więc najpierw wyodrębniono trzy aspekty autorytaryzmu: 1) psychologiczny, 2) instytucjonalny i 3) aksjologiczny, a następnie niejako „dopasowano” do nich odpowiednie teorie - najtrafniej oddające istotę systemu.

Ad 1) autorytaryzm - charakter autorytarny, czyli dyspozycje do gorliwego posłuszeństwa wobec hierarchicznych przełożonych. W tym aspekcie zawiera się przede wszystkim autorytarna osobowość władcy, jego życiowe doświadczenia, poczucie nieomylności i wyjątkowości, a także nietolerowanie przez niego wszelkich form sprzeciwu bądź krytyki.

Ad 2) autorytaryzm - sposób administrowania (rządzenia), denotujący połączenie apodyktycznego porządku z zagrożeniem karą. Przejawia się on skoncentrowaniem władzy w rękach jednej osoby lub grupy osób, która sprawuje władzę, nie licząc się z opinią publiczną. Tym samym w tym aspekcie autoryta-

ryzm występuję w postaci despotyzmu, dyktatury, jedynowładztwa, totalitaryzmu, tyranii etc.

Ad 3) autorytaryzm - ideologia, która popiera lub składnia do przyjęcia rządów autorytarnych i wychwala jako wzór charakter autorytarny. Jak pisze M. Bankowicz, jest to system poglądów i wartości, które propagują potrzebę silnej i hierarchicznie zorganizowanej władzy , głoszący kult określonego przywództwa politycznego, absolutyzujący porządek i zasady porządkowania, łączące się z odrzuceniem demokracji i przeciwstawieniem się idei równości między ludźmi.

Austriacki polityk Engelbert Dollfuss przedstawił w 1933 r. koncepcję autorytaryzmu opartą na sześciu tezach. Ma ona charakter bardziej umiarkowany i raczej pozytywną wymowę. Nadmieńmy, iż prekursorami tej koncepcji są ksiądz Ignaz Seipel i Othmar Spann. Wspomniane tezy są następujące:

1) rząd jako reprezentacja państwa winien cechować się autorytetem;

2) celem autorytarnego rządu jest ujednolicenie wielorakich interesów duchowych i materialnych ludności;

3) autorytarne kierownictwo, wykonywane przez rząd, reprezentuje całe państwo;

4) autorytet to „uporządkowana władza”, a nie samowola czy dyktatura;

5) system państwowy ma być hierarchiczny;

6) poparcie społeczeństwa dla instytucji powinno wyrastać z szerokiej sfery wolności duchowych, a nie z jednolitego światopoglądu.

Powyższe stwierdzenia na pewno nie piętnują systemu autorytarnego, wręcz przeciwnie - mają na celu pochwałę urządzeń ustrojowych państwa autorytarnego. Możemy zauważyć, iż Dollffus wymienia wyłącznie pozytywne cechy systemu, uważając go za swego rodzaju antidotum na wszelkie problemy społeczne, polityczne, gospodarcze i kulturowe.

W światowej literaturze historycznej i politologicznej istnieje pokaźna liczba najistotniejsze, które dostarczą czytelnikowi niezbędnych podstaw teoretycznych. Będą one pomocnicze nie tylko w lepszym zrozumieniu mechanizmów działania reżimów zarówno autorytarnych jak i totalitarnych, ale również posłużą do ich poprawnego rozróżnienia. Żywimy nadzieje, że przedstawione tutaj opinie zainspirują czytelników do wnikliwszej analizy autorytaryzm i totalitaryzmu. Toteż Toteż osoby szczególnie zainteresowane tą problematyką odsyłamy do proponowanej przez nas fachowej literatury.

3. POJĘCIE TOTALITARYZMU

Pojęcie „totalitaryzm” wywodzi się od łacińskiego słowa totus, oznaczającego

„cały” oraz średniowiecznego terminu totalis - całkowity. Mianem „totalitarnych”

zwykło się określać przede wszystkim powstałe po I wojnie światowej dwa systemy

oparte na dyktaturze - nazistowskie Niemcy i komunistyczny Związek Radziecki.

Warto nadmienić, iż mimo pewnych podobieństw modele niemiecki i radziecki w

wielu kwestiach różniły się od siebie, zwłaszcza w aspekcie gospodarczym.

Po raz pierwszy terminu „totalitaryzm” użył w 1925 r. Benito Mussolini na

oznaczenie charakteru państwa faszystowskiego i systemu jego organizacji,

wygłaszając następujące słowa: „Wszystko w państwie, nic poza państwem, nic

przeciwko państwu”. Od tego czasu nazwą tą określa się system władzy

państwowej opartej na nieograniczonych koncepcjach władzy centralnej.

Odnotujmy, że włoski faszyzm - zdaniem niektórych badaczy - miał być

przykładem dyktatury autorytarnej i wyraźnie odróżnia się od systemu panującego

w Związku Radzieckim czy hitlerowskich Niemczech - teza ta nie jest jednak trafna,

gdyż włoski faszyzm poza tym, że nie miał aspektu rasistowskiego, był także

odmianą totalitaryzmu.

Do prekursorów badających systemy totalitarne zaliczamy: H. Arendt, F. Borkenau,

Z. Brzezińskiego i C. J. Friedricha, którzy swe analizy przeprowadzali, opierając się

na modelach komunizmu i nazizmu. F. Borkenau, na przykład, uważa -

niewątpliwie zbytnio upraszczając problematykę, że systemy społeczne III Rzeszy i

ZSRR są takie same. F. Borkenau wskazuje na wiele podobieństw łączących faszyzm

i komunizm. Mają to być m.in.: osoba dyktatora dysponującego władzą praktycznie

absolutną; istnienie jednej wszechwładczej partii; występowanie rozbudowanego

aparatu terroru; pozorna rola ideologii w państwie, która stała się niejako „pożywką

dla mas”.

Wybitna historyk H. Arendt sprecyzowała definicję totalitaryzmu, pisząc, że jest to

nowa forma rządzenia, całkowicie odmienna od znanych form politycznych takich

jak despotyzm, tyrania czy dyktatura. Według niej, najbardziej charakterystyczną

cechą totalitaryzmu jest to, że nie opiera się on w ogóle na normach prawnych, gdyż

są one poniekąd „zastępowane” rozbudowanym aparatem terroru - stanowiącym

istotę systemu. Zdaniem Arendt, „wzorowy” obywatel państwa totalnego nie potrafi

samodzielnie myśleć, jest ateistą, a ponadto nie jest zanadto zainteresowany

zdobywaniem dóbr materialnych.

C. J. Friedrich określa totalitaryzm jako system władzy politycznej różniący się od autokracji i zachodnioeuropejskich demokracji i zawierający następujące elementy:

- totalitarną ideologię - wykraczającą we wszelkie przejawy aktywności społecznej. Jej celem jest „uformowanie” idealnego społeczeństwa oraz nowego ładu, charakteryzującego się m.in. dobrobytem obywateli, wzmocnieniem pozycji państwa na arenie międzynarodowej, zlikwidowaniem jednostek antypaństwowych etc.;

Koncepcja powyższa z politologicznego punktu widzenia należy do najbardziej użytecznych, także cechuje się dość znaczą ścisłością i uniwersalnością.

Nieco inaczej problem ten ujmuje A. Walicki; jego zdaniem „totalitaryzmu nie można utożsamiać z monopolizacją władzy politycznej lub z przywilejami warstwy kierowniczej. O tym, czy dany reżim jest totalitarny, decyduje bowiem nie monopol na władzę, ale faktyczny zakres, cel i sposób sprawowania władzy. Kryterium i miarą totalitarności nie jest zwyczajny brak demokracji, jest nim zakresu intensywność z zewnątrz sterowanego, lecz również głęboko uwewnętrznionego konformizmu. Reżim totalitarny realizuje ideał konformizmu absolutnego, nie zewnętrznego tylko, lecz również wewnętrznego, i nie biernego tylko, lecz aktywnego. Czyni to za pomocą nieustannej i wszechobecnej zorganizowanej presji moralno-politycznej, wspomaganej terrorem, ale opartej głównie na indoktrynacji, na zdolności wytwarzania masowej hipnozy. Jeśli zatraca zdolność wytwarzania takiej presji, to wkracza nieuchronnie na drogę detotalitaryzacji” (A. Walicki, Totalitaryzm i posttotalitaryzm. Próba definicji, [w:] Społeczeństwa posttotalitarne. Kierunki przemian, red. Z. Sadowski, Warszawa 1991, s. 20-21).

Bardziej generalna definicja totalitaryzmu została przedstawiona w Encyklopedii powszechnej PWN, gdzie napisano, że jest to „system organizacji państwa zmierzający do rozciągnięcia kontroli nad całością życia politycznego, społecznego i kulturowego. Prześladuje siły postępowe i wywołuje wojny napastnicze” (encyklopedia powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1984, s. 511). Wydaje się, że odnosi się ona zwłaszcza do totalizmu niemieckiego. Aczkolwiek formuła ta została rozszerzona. Dodano, że: totalizm był systemem władzy państwowej opartym na nieograniczonych kompetencjach władzy centralnej, zmierzającej do:

  1. rozciągnięcia stosunków politycznych, gospodarczych, jak i działalności kulturalnej;

  2. zniesienia wszelkich nie podporządkowanych jej ruchów i zrzeszeń społecznych;

  3. likwidacji wszelkich form kontroli społecznej nad jej działalnością;

  4. maksymalnego ograniczenia „sfery prywatności” jednostek i swobody kształtowania opinii publicznej.

Następnie wyszczególniono zasadnicze cechy totalitaryzmu jako systemu władzy, a mianowicie:

Ciekawą koncepcję totalitaryzmu zaprezentował N. S. Timasheff. Totalitaryzm - według niego - oznacza cechę państwa odnoszącą się do spełniania prze nie licznych funkcji dodatkowych. Państwo byłoby totalitarne wówczas, gdyby liczba funkcji była tak duża, że obejmowałyby prawie całą aktywność człowieka. Autor ten uważa, że w wielu państwach demokratycznych można by odnaleźć elementy reżimu totalitarnego. Zdaniem Timasheffa, istnieje możliwość pośredniego wymierzenia totalitaryzmu, a mianowicie poprzez pomiar stopnia penalizacji zachowań jednostek , gdyż pełnienie przez państwo dodatkowych funkcji - według niego - jest wprost proporcjonalne do siły represji wobec społeczeństwa.

Podsumowując, należy powiedzieć, iż mimo występowania tak wielu koncepcji odnoszących się do totalitaryzmu, sprowadzają się one w głównej mierze do tych samych wniosków. Niemal każdy badacz zajmujący się problematyką reżimów totalitarnych w swych rozważaniach zazwyczaj nie pomija pozycji dyktatora w państwie; zasięgu i siły terroru; monopolizacji poszczególnych gałęzi życia społecznego, gospodarczego i kulturowego czyli istnienia monopartii. Dlatego też naszym celem - z uwagi na charakter niniejszej publikacji - było jedynie przedstawienie idei w zasadzie tylko najwybitniejszych teoretyków zajmujących się badaniami występujących w XX wieku totalitaryzmów.

4. CHARAKTERYSTYKA REŻIMU AUTORYTARNEGO

W Małej encyklopedii wiedzy politycznej dokonano następującej typologizacji systemów autorytarnych (W. Sokół, Autorytaryzm, [w:] Mała encyklopedia wiedzy politycznej, red. M. Chmaj, W. Sokół, Toruń 2001, s. 31) na :

  1. reżimy biurokratyczno-militarystyczne, gdzie elity rządzące (najczęściej w sytuacji braku partii autorytarnej) zdominowane są przez wojskowych i cywilnych technokratów, skoncentrowanych przede wszystkim na promowaniu zaawansowanej industralizacji;

  2. reżimy pokoleniowo-mobilizujące, gdzie autorytarnie kierowana partia i autorytarne kierownictwo państwowe są efektywnym instrumentem nation building, czyli budowania i konsolidacji narodu. Najczęściej tego typu reżimy padają ofiarą puczu wojskowego lub/i zmieniają się we władzę osobistą jednostki;

  3. „rasowe i etniczne demokracje” - stosujące „inżynierię społeczną”, przyznające prawo uczestnictwa politycznego grupom rasowo uprzywilejowanym i minimalizujące demokratyczne prawa innym grupom etnicznym;

  4. reżimy teokratyczne, w których główny ośrodek decyzji politycznych znajduje się w rękach władzy duchowej;

  5. posttotalitarne autorytarne reżimy to przede wszystkim destabilizujące się od połowy lat pięćdziesiątych ustroje państw Europy Środkowo-Wschodniej, czyli tzw. „autorytaryzm socjalistyczny”.

Naszym zdaniem, typologia ta jest w zasadzie wyczerpująca i można ją stosować do określenia charakteru danego reżimu autorytarnego. Jednakże należy pamiętać, że istniały także systemy mieszane, w których można się doszukać cech kilku wymienionych reżimów. W związku z tym możemy wysunąć hipotezę, że nie mieliśmy do czynienia z jednym systemem autorytarnym, lecz z kilkoma zarówno znacznie do siebie podobnymi reżimami, jak i różniącymi się nawet w fundamentalnych zasadach prawno-ustrojowych. Nadmieńmy, że systemy autorytarne i quasi-autorytarne istniały m.in. w Austrii, Polsce, krajach bałtyckich, Hiszpanii, na Węgrzech, w Portugalii, Jugosławii, Chile i Iraku.

Autorytaryzm wyrósł na gruncie kryzysu (mającego miejsce po I wojnie światowej) i związanej z nim radykalizacji społeczeństwa, i to zarówno lewicowej jak i prawicowej. Ta pierwsza była stymulowana przez komunistów, druga przez nacjonalistów. Zwolennicy reżimu autorytarnego wywodzili się ze wszystkich grup społecznych, zwłaszcza tych, które nie były zadowolone z powojennej rzeczywistości. Aczkolwiek największą popularność zdobywał on w tych krajach, gdzie najpełniej wykształciła się klasa średnia. Charyzma i retoryka przywódców autorytarnych doprowadzała do tego, iż ludzie bezgranicznie obdarzali ich zaufaniem. Wierzono, że mają oni do spełnienia szczególną misję w państwie, dlatego też pozwalano dyktatorom na wprowadzenie ograniczeń swobód obywatelskich i politycznych. Społeczeństwo żywiło nadzieję, że nastąpi poprawa jego położenia ekonomicznego oraz porządek i stabilizacja w państwie.

Reżimem autorytarnym określa się więc system polityczny, w którym władza naczelna znalazła się w innych rękach niż parlament. Tym samym samowola sprawującego władzę i nie podleganie żadnej rzeczywistej kontroli innych organów władzy państwowej stały się ważkimi cechami systemu autorytarnego. W zależności od państwa wódź sprawuje władzę samodzielnie bądź przy pomocy najbardziej zaufanego, ścisłego grona ludzi. Jednakże to on posiada legitymację do podejmowania większości najistotniejszych decyzji państwowych.

W autorytaryzmie ideologia (ważki czynnik totalitaryzmu) została zastąpiona przez - jak powiedział J. Linz - mentalność lub osobowość przywódcy. Zdaniem J. Linza, ceną, jaką płaca reżimy autorytarne za brak ideologii, jest ograniczenie ich zdolności do mobilizacji mającej na celu tworzenie atmosfery psychologicznej i emocjonalnej identyfikacji mas z reżimem. Legitymację władzy stanowi siła, a od rządzonych zaś wymaga się jedynie tego, by nie podejmowali działań skierowanych przeciw rządzącym.

W państwach autorytarnych (podobnie jak w totalitarnych) zasadniczo odrzucono koncepcję demokratycznych i regularnych wyborów. Wszystkie stanowiska państwowe pochodzą zazwyczaj z nominacji partyjnych. Obywatele są praktycznie pozbawieni instrumentów nadzoru i kontroli nad działalnością aparatu państwowego. Oprócz tego autorytarne dyktatury charakteryzują się tym, iż decyzje polityczne są często podejmowane bez podstaw prawnych. Innymi słowy, decyzje normatywne są podejmowane później niż indywidualne decyzje rządzących. Ci ostatni posiadają wiele osobistych prerogatyw, które dają im realną możliwość wpływania na politykę wewnętrzną i zewnętrzną państwa. Mamy więc tutaj do czynienia z „rządzeniem odgórnym” realizowanym za pomocą rozkazów, zakazów, systemu sankcji karnych i stosowania środków bezpośredniego bądź pośredniego przymusu.

Systemy autorytarne dysponują rozbudowanym aparatem terroru. Nie jest on co prawda tak represyjny wobec obywateli jak w porządku reżimów totalitarnych, jednakże spełnia podobne funkcje, czyli m.in. sprawuje nadzór nad wszelkimi przejawami aktywności społecznej, inwigiluje ewentualnie istniejącą opozycję, pilnuje porządku i stabilizacji w państwie etc. Nadmieńmy, ż w niektórych państwach autorytarnych kontrola policyjna nie była zainteresowana ściganiem tzw. „przestępców politycznych”, tylko wypełniała elementarne obowiązki związane z zapewnieniem bezpieczeństwa publicznego.

W konkluzji zaznaczmy, iż od Rewolucji Goździków w Portugalii w 1974 r. rozpoczynają się, trwające do dzisiejszego dnia, procesy wychodzenia z autorytarnej formy rządów, liberalizowania i demokratyzowania się nielicznych już dyktatur w Ameryce Łacińskiej, Azji oraz w Afryce. W tych transformacjach często sami rządzący podejmują decyzję przejścia do nowego ustroju, nie widząc możliwości dalszego sprawowania władzy w sposób autorytarny. Inicjują, a następnie kontrolują oni proces rozciągnięty niekiedy - jak w Brazylii - na wiele lat czy rychły, wymagający współdziałania przywódców zarówno opozycyjnych, jak i w danej chwili rządzących - jak miało to miejsce w Hiszpanii i Polsce.

Reasumują, należy powiedzieć, że reżim autorytarny sceptycznie odnosi się zarówno do parlamentaryzmu, jak i do demokracji. Piętnuje liberalizm i indywidualizm. Jednakże - inaczej niż w ustrojach totalitarnych - w państwach autorytarnych mamy do czynienia z pluralizmem politycznym, gospodarczym i kulturowym (wprawdzie mocno ograniczonym, ale istniejącym). Pochwala się w nich przede wszystkim silną władzę wykonawczą, opartą na autorytecie jednostki. Staje się on wystarczającą legitymacją do sprawowania władzy państwowej. Autorytaryzm propaguje swoistego rodzaju elitaryzm. Elity w państwie wyłaniane są za pomocą kryterium zasług dla państwa. W kraju o ustroju autorytarnym przeważnie nie prześladuje się ludności z powodu wyznawanej przez nią religii. Jednocześnie stopień indoktrynacji społeczeństwa nie jest tak znaczny jak ma to miejsce w reżimach totalitarnych. W systemach autorytarnych następuje uproszczenie procedur decyzyjnych co w konsekwencji prowadzi do łamania prawa. Oprócz tego brak jest właściwych reguł odpowiedzialności politycznej, niezwykle istotnych dla funkcjonowania państwa prawa.

5. CHARAKTERYSTYKA REŻIMU TOTALITARNEGO

Jak już zostało wcześniej napisane, totalitaryzm jest nierozerwalnie związany z degradacją prawa, mono partyjnością, wszechobecną cenzurą, zdławieniem wolności i wszystkich przejawów demokratyzmu. Dwudziesty wiek dokonał przeobrażenia dziewiętnastowiecznych rozłamów politycznych. Kształtujący się od Rewolucji Francuskiej, charakterystyczny dla europejskiej kultury politycznej podział na lewicę i prawicę zmienił swój klasyczny sens po wybuchu I wojny światowej. W szczególności po ustanowieniu w 1917 r. przez bolszewików „dyktatury proletariatu” w Rosji i jej totalitarnej transformacji w późniejszym okresie. Najbardziej znamiennymi systemami totalitarnymi jest III Rzesza w latach 1933-1945 i Związek Radziecki w latach 1917-1956.

Zarówno konserwatyzm, liberalizm, leseferyzm, jak i socjalizm, czyli wszystkie zasadnicze doktryny politycznej sprzed 1914 r. wskutek zaistniałej po I wojnie światowej sytuacji straciły na znaczeniu. Ponadto głęboki kryzys gospodarczy sprzyjał gwałtownym zmianom zachodzącym w gospodarce i mentalności społeczeństwa. Czynniki te warunkowały szybkie powstawanie systemu totalitarnego, który według jego propagatorów, miał „stworzyć” idealne państwo i społeczeństwo.

Ideologie totalitarne często posługują się teorią spisku. Rzeczywistość staje się areną walki pomiędzy „idealnym państwem” a „siłami podstępnego wroga”. Zwycięstwo w tej walce ma doprowadzić do wypełniania się obietnic składanych przez dyktatora i „wiecznego” ustanowienia porządku totalitarnego. W tego typu państwach obok wroga zewnętrznego, którego trudno było konkretnie wskazać, stworzono szybko wroga wewnętrznego. Stanowił on ucieleśnienie wszelkiego zła i niepowodzeń. Często oskarżano go o spiskowanie przeciwko państwu i jego ludowi. Dla przykładu można podać, że w III Rzeszy do tej grupy zaliczono przede wszystkim Żydów, komunistów i homoseksualistów, a w ZSRR „wrogów władzy ludowej”, „wrogów kasowych”, czyli praktycznie mogli to być niczym niewyróżniający się ludzie. Stąd też w państwie totalitarnym panuje permanentny strach przed aresztowaniami i szykanami ze strony władz. Społeczeństwo żyje w przeświadczeniu, że tylko podporządkowanie się totalnej władzy zapewni mu spokój i bezpieczeństwo.

Reżim totalitarny charakteryzuje się wszechobecnością i organizującą życie społeczne jedną oficjalną ideologią. Staje się ona czymś na wzór religii - z gorliwością „wyznawanej” przez społeczeństwo. Totalitaryzm wymaga czynnego (aczkolwiek symbolicznego) zaangażowania rządzonych w życie polityczne państwa. Ideologia legitymizuje władze rządzących, a także stanowi uzasadnienie masowego terroru. Dodajmy, że ludność jest poddawana permanentnej indoktrynacji. Prowadzi to do ukształtowania się „nowego” człowieka -bezgranicznie posłusznego wodzowi i państwu. „Formowanie” to zaczyna się już od najmłodszych lat życia. Powstają organizacje dziecięco-młodzieżowe, które mają za zadanie wpajać młodym ludziom idee państwa totalitarnego i wychować ich na oddanych obywateli. Tym samym państwo czynie partycypuje w kształtowaniu psychiki dzieci, które de facto są najbardziej podatne na indoktrynację. Dodajmy, że rozbudowany aparat terroru jest uprawiony do inwigilacji wszelkich sfer życia obywateli i ewentualnie do zwalczania objawów opozycji wobec państwa. Wart podkreślenia jest również fakt, że służby policyjne w systemie totalitarnym składają się z wielu komórek, do których można zaliczyć m.in. tajną policję, służby bezpieczeństwa, służby wywiadowcze i ochotnicze formacje cywilne, znajdujące się pod całkowitą kontrolą dyktatora.

W państwie totalitarnym system władzy jest oparty na nie ograniczonych kompetencjach otoczonego faktycznym kultem wodza (führera, generalissimusa, przewodniczącego etc.), który notabene sprawuje władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Wspomniany wcześniej pietyzm przejawia się m.in. w nadawaniu miastom, zakładom, szkołom i innym instytucjom nazw pochodzących od imienia wodza, np. Stalingrad, Leningrad, Hitlerjugent itd. Ponadto wszelka krytyka przywódcy jest surowo karana (nie wykluczając kary śmierci bądź pobytu w obozach koncentracyjnych). Totalitaryzm wiąże się również z permanentną cenzurą.

Środki masowego przekazu podlegają całkowitej kontroli państwa i emitują tylko korzystne z punktu widzenia władz informacje.

Totalna władza w państwie przejawia się w istnieniu tylko jednej, oficjalnie uznanej partii politycznej, której członkowie obejmują wszelkie najistotniejsze stanowiska państwowe. Poza tym reżim totalitarny likwiduje wszelkie niezależne, dobrowolne organizacje, stowarzyszenia i związki, umożliwiając działanie tylko tym, które są bezpośrednio powiązane z biurokracją i biernie wykonują wytyczne wodza i wszechobecnej partii. Na dodatek administracja centralna kontroluje każdy aspekt działalności funkcjonujących za jego zgoda organizacji. Ma to zapobiegać ewentualnym odstępstwom od ustalonych przez nią reguł i zasad działania.

Gospodarka w systemie totalitarnym podlega całkowitej kontroli państwa. Państwo „ustala” wskaźniki mikro- i makroekonomiczne., uniemożliwiając funkcjonowanie wolnej gospodarki rynkowej opartej na prawach podaży i popytu. Zarówno produkcja jak i dystrybucja dochodu narodowego odbywa się według reguł i pod kierunkiem ustalonym przez najwyższe władze. Gospodarka najczęściej ma charakter planowy, który staje się wręcz obsesją rządzących, zmierzających do z góry założonych celów, nie zważając w większości przypadków na ich irracjonalność. Ponadto - zwłaszcza w państwach socjalistycznych, kierowanych przez partie komunistyczne - gospodarka ma ulegać gruntownej kolektywizacji. Likwiduje się tym samym własność prywatną i łączy się przedsiębiorstwa w wielkie korporacje, całkowicie podległe państwu.

Konstatując, należy powiedzieć, że totalitarny system nie należy do ustrojów trwałych. Deklarowane cele w dłuższej perspektywie czasu nie mogą zostać realizowane. Następnie społeczeństwo zaczyna dostrzegać błędy i wypaczenia systemu, domagając się poszerzenia katalogu swobód politycznych i zmian w strukturze i co za tym idzie ustroju państwa. Władza mająca początkowo autorytet i poparcie obywateli zaczyna je tracić. System polityczny próbuje górować nad życiem społecznym, jednak prowadzi to do stopniowego wzrostu niezadowolenia ludności i w konsekwencji do ugruntowania się relatywnych ruchów antytotalitarnych. Na dłuższą metę agitacja nie jest w stanie podtrzymywać „propagandy sukcesu” i samoistnie przekształca się w nie mającą posłuchu wśród społeczeństwa demagogię.

5.1. ANALIZA PORÓWNAWCZA SYSTEMÓW AUTORYTARNYCH I TOTALITARNYCH

Tab. Analiza porównawcza państw totalitarnych i autorytarnych

Opracowano na podstawie: Tablice historyczne, wydawnictwo Adamanton,

Warszawa 1996, s.114 oraz materiałów własnych.

Państwo autorytarne lub totalitarne

Problem

Niemcy

ZSRR

Chiny

Włochy

Hiszpania

Przedział czasowy

1933-1945

1922-1953

1949-1976

1922-1946

1936-1939

Sztandarowe hasła, cele, ideologia

Zapewnianie wszystkim Niemcom pracy, godziwych warunków życia, opieki socjalnej. Dążenie do eliminacji konfliktów klasowych. Rasizm, antysemityzm. „Jedna jest partia, jeden jest wódź, jedno jest państwo” -„Niemcy ponad wszystko”.

Zniesienie wyzysku robotników, zapewnienie wszystkim pracy, godziwych warunków życia i opieki socjalnej. „W miarę socjalizmu wzrasta walka klas”. „Prymat polityki nad ekonomiką”.

Wyzwolenie społeczne chłopstwa, reforma rolna, uprzemysłowi-

enie kraju, niezależność od zagranicy. „Władza polityczna wyrasta z luf karabinu”. „Zakładać wiejskie bazy oporu, wsią otaczać miasta”. „Słońce świeci jasno, lecz o wiele jaśniej świecą idee Mao”.

Eliminacja konfliktów społecznych, harmonijny rozwój społeczeństwa. Wspólne organizacje pracowników i pracodawców (korporacjonizm). „Wszystko w ramach państwa, nic poza państwem, nic przeciw państwu”. „Wiara, posłuszeństwa, walka”.

Syndykalisty-

czny korporacjonizm, wprowadzenie dyktatury personalnej. Czerpanie wzorów z faszyzmu i nazizmu. Przywiązanie do tradycyjnych wartości, miłości do ojczyzny. „Wierzymy w Boga, Hiszpanię i Franco”.

Potoczna nazwa ideologii

Nazizm, narodowy socjalizm

Komunizm, stalinizm

Maoizm, komunizm

Faszyzm

Frankizm

Przywódca

Adolf Hitler

(1889-1945)

Józef Stalin

(1897-1953)

Mao Zedong

(1893-1976)

Benito Mussolini

(1883-1945)

Francisco Franco

(1892-1975)

Tytuł przywódcy

Führer

Generalissimus

Przewodniczący

Duce

Caudillo

Sytuacja przed zdobyciem władzy

Wielki kryzys gospodarczy, chęć rewanżu za klęskę w I wojnie światowej

Zniszczenie kraju przez I wojnę światową, porażki na kilku frontach

Zamęt po wieloletnich wojach domowych i japońskiej okupacji

(1937-1945)

Zła sytuacja gospodarcza, rosnące wpływy komunistów

Zwycięstwo wyborcze Frontu Ludowego (1936). Proklamowanie republiki. Zamieszki i ludobójstwa polityczne

Sposób zdobycia władzy

Sukces w demokratycznych wyborach powszechnych i objęcie urzędu kanclerza (1933) i prezydenta (1934) przez Hitlera

Zamach stanu w stolicy („rewolucja październikowa” 1917), a następnie zwycięstwo w wojnie domowej, zamordowanie cara Mikołaja II i jego rodziny (1918)

Zwycięstwo w wojnie domowej (przy pomocy ZSRR)

„Marsz na Rzym” i wymuszenie zgody króla Wiktora Emanuela III na przejęcie władzy (1922)

Obalenie rządów lewicowych po trzyletniej, krwawej wojnie domowej trwającej do 1939r.

Nazwa dominującej partii

Narodowo-Socjalistyczna Niemiecka partia Pracy (NSDAP)

Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików)

Komunistyczna partia Chin

Narodowa Partia Faszystowska

Falanga Espanola

Działalność innych partii politycznych

Zakazana

Zakazana

Zakazana

Zakazana

Zakazana

Główne środki represji

Obozy koncentracyjne, tortury, kara śmierci

Obozy pracy, tortury, kara śmierci

Obozy reedukacyjne,

tortury, kara śmierci

Deportacja „niewygodnych” na prowincję

Tortury, kara śmierci

Główni deklarowani przeciwnicy

Żydzi, komuniści, liberałowie

Kapitaliści, obszarnicy, imperialiści

Rodzimi kapitaliści, zagraniczni imperialiści

Komuniści, imperialiści

Komuniści, anarchiści, republikanie

Własność ziemi

Prywatna

Państwowa

Państwowa

Prywatna

Prywatna

Środki masowego przekazu

Pod pełną kontrolą partii

Monopol państwa i partii

Monopol państwa i partii

Znaczna kontrola polityczna

Znaczna kontrola polityczna

Przedsiębiorstwa przemysłowe

Prywatne, pod silną kontrolą

Wyłącznie państwowe

Wyłącznie państwowe

Prywatne, pod silną kontrolą

Prywatne, pod silną kontrolą

Stosunek do religii

Raczej negatywny

Propagowanie ateizmu, walka z religiami

Propagowanie ateizmu, walka z religiami (szczególnie z buddyzmem)

Pozytywny, katolicyzm -religią państwową

Bardzo pozytywny, religia katolicka -religią oficjalną

Organizacje młodzieżowe

Hitlerjugend

Komsomoł, pionierzy

Pionierzy, hunwejbini

Balila

Popierające politykę gen. Franco

Policja polityczna

Gestapo, bardzo silne

NKWD i in. Praktycznie wszechwładne

Bardzo silna

Niewielkie znaczenie

Niewielkie znaczenie

Cele polityki zagranicznej

Pełne panowanie nad Europą, uzyskanie „przestrzeni życiowej (lebensraum)”

Rozszerzenie komunizmu na cały świat, później zweryfikowanie tych poglądów i rozszerzenie tylko na państwa ościenne (satelity)

Polityka zagraniczna mało aktywna

Ekspansja nad całym wybrzeżem Morze Śródziemnego ze szczególnym uwzględnieniem Bałkan i Afryki Północnej

Współpraca z faszystowskimi Włochami i nazistowskimi Niemcami

Pierwsze ofiary agresji

Austria, Czechosłowacja, Polska

Polska, kraje bałtyckie, Finlandia

Likwidacja autonomii Tybetu

Etiopia, Albania, Grecja

Brak

Rozgrywki w łonie władz

„Noc długich noży” 30 IV 1934 (wymordowanie przywódców S.A.)

Wymordowanie (do 1940) dawnych współpracowników Lenina

Śmierć Lin Piao po próbie przejęcia władzy (1971)

Stała rywalizacja między radykałami a umiarkowanymi

Stała rywalizacja między republikanami a zwolennikami gen. Franco

Losy przywódcy

Samobójstwo w oblężonym Berlinie

Śmierć naturalna (?)

Śmierć naturalna

Zhańbiony i powieszony przez partyzantów

Śmierć naturalna

Dalsze losy państwa

Po klęsce w II wojnie światowej podział na RFN I NRD

Stopniowe, trwające dziesięciolecia łagodzenie reżimu

Stopniowe, trwające dziesięciolecia łagodzenie reżimu

Przewrót w 1943 r., po wojnie powrót republiki

Po II wojnie światowej Franco nie odwołał się do faszyzmu. Przekształcenie dyktatury w demokrację.

Literatura

Arendt H., Korzenie totalitaryzmu, Warszawa 1989.

Bankowicz M., Kulisy totalitaryzmu, Kraków 1995.

Baszkiewicz J., Ryszka F., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1984.

Borucki M., Mussolini Warszawa 1995.

Brzeziński Z., Friedrich C. J., Totalitarian Dictatorship and Autocracy, New York 1956.

Bullock A., Hitler. Studium tyranii, Warszawa 1969.

Bullock A., Hitler i stalin. Żywoty równoległe, t. 1-2, Warszawa 1994.

Dahl R., Demokracja i jej krytycy, Kraków 1995.

Encyklopedia powszechna PWN, t. 4, Warszawa 1987.

Fest J. C., Hitler, t. 1, Warszawa1995.

Fromm E., Ucieczka od wolności, Warszawa 1970.

Gould J., Kolb W. L., A Dictionary of the Political Science, London 1969, hasło: Authortarianism.

Hichner G. D., Harbold W. H., Modern Government, New York-Toronto 1962.

Koszel B., Żerko S., Słownik polityków XX wieku, Poznań 1996.

Linz J. J., An Authortharian Regime: Spain, [w:] Mass Politics. Studies in Political Sociology, New York 1970.

Mała encyklopedia wiedzy politycznej, red. M. Chmaj, W. Sokół, Toruń 2001

Mały leksykon politologiczny, red. M. Chmaj, W. Sokół, Lublin 1997, hasła: Autorytaryzm i totalitaryzm.

Monelli P., Mussolini, Warszawa 1973.

Mularska-Andziak L., Franco, Londyn 1994.

Niekrasz, L. Z., Czerwone i brunatne. Gdańsk 1991.

Olszewski H., Historia doktryn politycznych i prawnych, Warszawa 1982.

Ryszka F., Państwo stanu wyjątkowego, Wrocław-Warszawa 1985.

Sartori G., Teoria demokracji, Warszawa 1994.

Simlat M., Państwo i społeczeństwo totalitarne, „Studia Nauk Politycznych” 1985, nr 3-4.

Słownik języka polskiego, t. 1, red. M. Szymczak, Warszawa 1978.

Słownik polityki, red. M. Bankowicz, Warszawa 1996.

Studia z teorii polityki, t. 1, red. A. W. Jabłoński, L. Sobkowiak, Wrocław 1996.

Tablice historyczne, wydawnictwo Adamantan, Warszawa 1996.

The Authoritarian Personality, T. Adorno, E. Frenkel-Brunswick, D. J. Levinson, R. N. Staford, New York 1950.

Tokarczyk R., Współczesne doktryny polityczne, Zakamycze 1998.

Turowski J., Wielkie struktury społeczne, Lublin 1994.

Walicki A., Totalitaryzm i posttotalitaryzm. Próba definicji, [w:] Społeczeństwa posttotalitarne. Kierunki przemian, red. Z. Sadowski, Warszawa 1991.

Wilk M., Gruzin na Kremlu. Biografia Stalina, Łódź 1995.

Winczorek P., Wstęp do nauki o państwie, Warszawa 1995.


Wyszukiwarka